Ў збекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

SHaxsning muxim xayotiy manfaatlariga quyidagilar kiradi:
• inson faoliyati, kishilar sog‘lig‘ini ximoya qilish uchun qulay ekologik shart-sharoitlarni ta’minlash.
Jamiyatning muxim xyotiy manfatlariga quyidagilar kiradi:
• barqaror ekologik vaziyatni yaratish, axoli salomatligini ta’minlash, jismonan rivojlangan avlodni shakllantirish.
Davlatning muxim xayotiy manfaatlariga kuyidagilar kiradi:
• barqaror rivojlanish, mintaqada ekologik vaziyatning barqarorligi, sog‘lom xayot tarzini shakllantirish;
• iqtisodiyotning ustuvor soxalarida ilmiy-texnik rivojlanishning yuksak darajasini ta’minlash;
• milliy xavfsizlikning samarali tizimini yaratish, O‘zbekistonning xavfsizlik va xamkorlik bo‘yicha mintaqaviy va global tizimlariga va ularning tuzilmalariga uzviy ravishda uyg‘unlashuvini ta’minlash.
O‘zbekiston respublikasi ekologik-iqtisodiy siyosatining asosiy yo‘nalishlari
O‘zbekiston Respublikasi inson xuquqi va erkinligiga amal qilish, ijtimoiy va ekologik yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish orqali dunyo xamjamiyatiga to‘la xuquqli integratsiyalashishni ta’minlovchi xuquqiy demokratik davlat va ochiq fuqarolik jamiyatini barpo etmoqda. Respublikada amalga oshirilayotgan isloxotlarning asosiy maqsadi va xarakatlantiruvchi kuchi insonning barkamol rivojlanishi va farovon xayoti, shaxs manfaatlarini amalga oshirish sharoitlari xamda amaliy mexanizmlarini yaratishdan iboratdir.
“Xalqaro xamjamiyat insonning nafaqat yashash xuquqi, balki tulaqonli va sog‘lom turmush kechirishi uchun zarur mo‘‘tadil atrof-muxit sharoitlariga xam ega bo‘lgan xuquqlarining muqaddas va daxlsizligini allaqachonlar e’tirof etgan. Ekologik xavfsizlik kishilik jamiyatining buguni va ertasi uchun dolzarbligi, juda zarurligi bois eng muxim muammolar jumlasiga kiradi”.
Xalqaro xuquqiy tajribalar, zamonaviy fan, texnika va texnologiyalar asosida ekologik xavfsizlikninng mukammal tizimini shaklantirish O‘zbekiston milliy xavfsizligini ta’minlashning asosiy shartlaridan biri xisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasining ekologik xavfsizlik siyosati konstitutsiya, qonunchilik, O‘zbekiston Respublikasi Milliy xavfsizlik konsepsiyasi, atrof-muxit va barqaror rivojlanish bo‘yicha Rio-de-Janeyro va Yoxannesburg deklaratsiyalarining tamoyillari asosida xalqaro konvensiyalar va shartnomalardan xamda etakchi davlatlarning qonunchilik soxasidagi tajribalaridan kelib chiqadigan respublikaning majburiyatlari xisobga olingan xolda olib boriladi.
O‘zbekiston, barcha sobiq ittifoq davlatlari kabi ishlab chiqarish uchun katta miqdorda energiya va materiallar sarf etishni talab qiladigan, ma’naviy eskirib ketgan va atrof-muxitni ifloslantiradigan jixozlar va texnologiyalarga ega iqtisodiyotni meros qilib olgan. Ma’muriy-buyruqbozlik tizimidan bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitlarida makroiqtisodiy rejalashtirishning tabiatni muxofaza qilish siyosati bilan optimal uyg‘unlashuvi va uning ijtimoiy xamda boshqa soxalarda yuritilayotgan siyosat bilan xamoxang bo‘lishi eng muxim vazifa bo‘lib qoldi. Respublikamiz ekologik siyosati tabiatning aloxida unsurlarini ximoya qilishdan ekotizimni umumiy ximoyalashga o‘tishga, inson yashaydigan xayot kechirish muxitining qulay jixatlarini kafolatlashga yo‘naltirilgan. Bunday ekologik siyosatning amalga oshirilishi xalq xo‘jaligi majmui va umuman jamiyatning barqaror rivojlanishi shartlaridan biri bo‘lib qolishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi­ning ekologik siyosati natijalaridan biri inson salomatligi uchun yuqori darajadagi xavfga ega xududlarda atrof-muxit sifatini yaxshilash va ekotizimni barqarorlashtirishdan iborat bo‘ldi. Orol bo‘yida ekologik vaziyatning oqibatlarini bartaraf qilish bo‘yicha tadbirlar amalga oshirilmoqda - kichik maxalliy suv xavzalari, ichimlik suvi bilan ta’minlovchi suv o‘tkazgichlarining qurilishi olib borilmoqda. Respublikamizda 1991 yildan boshlab ifloslantiruvchi moddalarning atmosferaga tashlanish miqdori 1.95 barobar pasaydi, ifloslangan oqava suvlari 2.0 barobarga kamaydi.
Pestitsidlardan foydalanish keyingi 5 yil davomida 4 barobar qisqardi. Ekin maydonlarida paxta ekishning kamaytirilishi xisobiga g‘alla va dukkakli, sabzavot va poliz, kartoshka ekin maydonlari kengayib bormoqda.
Paxta ekiladigan maydonlar xozirgi kunda ancha qisqartirilgan va ekin maydonlarining taxminan 40 foizini tashkil etadi. Milliy qo‘riqxonalar, bog‘lar va ekomarkazlar rivojlantirilmoqda.
2005 yilda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1999 yil 24 oktyabrdagi 469-sonli qarori bilan tasdiqlangan, mamlakatimiz ekologik siyosatini amalga oshirishda asosiy strategik yunalish xisoblangan “O‘zbekistonda 1999-2005 yillarda atrof-muxitni muxofaza filish bo‘yicha xarakatlar dasturini” va 1999-2005 yillarga mo‘ljallangan atrof-muxitni muxrfaza qilish bo‘yicha xududiy dasturlarni amalga oshirish muddati yakunlandi. Joriy davr mobaynida ushbu dastur O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri tomonidan 1999 yil 11 noyabrida tasdiqlangan, Vazirlar Maxkamasining 1999 yil 20 oktyabrda qabul qilingan 469-sonli qarorini bajarish bo‘yicha chora-tadbirlar rejasiga binoan amalga oshirildi.
2005 yil avgust xolati bo‘yicha 165 rejalashtirilgan tadbirlardan 136 tasi yoki 82,4% bajarilgan, 25 tadbir bajarilmoqda (ulardan 6 tasini bajarish muddati tugallanmagan) va 4 tadbir bo‘yicha ishlar mablag‘, yo‘qligi sababli bajarilmayapti, umuman ko‘zda tutilgan tadbir-choralarni qamrab olish 98,2% ni tashkil etadi.
Ushbu chora-tadbirlarni bajarish uchun 3,0 milliard sum, 11,3 mln. Evro va 9,6 mln. AKSH dollaridan ziyod mablag‘ o‘zlashtirildi. Ulardan: 863,2 mln.sum davlat byudjeti mablag‘i; 1,5 mlrd, sumdan ko‘prog‘i - korxona va tashkilotlar mablag‘lari; grant asosidagi investitsiyalar 571,6 mln. sumni, 11,3 mln. Evro va 9,6 mln. AKSH dollarini tashkil etdi xamda 362,9 mln. sum tabiatni muxrfaza qilish jamg‘armalari mablag‘laridan iborat bo‘ldi. Tadbirlarni bajarish natijasida atmosferaga ifloslangan moddalarning tashlanishi 2.1 ming tonnadan ko‘proq kamaytirildi, etillashtirilgan benzin ishlab chiqarish ulushi -16,9% ni tashkil etdi (20% - ko‘zlangan edi), yuk tashish va engil avtomobillar uchun gaz balonli uskunalar tayyorlandi va sinovdan o‘tkazildi, tarkibida simob mavjud bo‘lgan ishdan chiqqan lampalarning 75% dan ortig‘i qayta ishlandi. Dasturni bajarish natijasida davlat tabiatni muxrfaza qilish qo‘mitasi mutaxassislari, manfaatdor vazirliklar, idora va tashkilotlar bilan birgalikda O‘zbekiston Respublikasining quyidagi beshta qonunlari: “Ekologik ekspertiza to‘g‘risida” (25.05.2000), “Radiatsion xavfsizlik to‘g‘risida” (31.08.2000), “Davlat kadastrlari to‘g‘risida” (15.12.2000), “CHiqindilar to‘g‘risida” (05.04.2002), “Muxofaza etiladigan tabiiy xududlar to‘g‘risida” (13.12.2004), xamda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining quyidagi 32ta qarorlari: “O‘zbekiston respublikasi davlat byudjetining 2000 yil uchun asosiy makroiqtisodiy kursatkichlari va parametrlarining prognozi to‘g‘risida” (554-sonli 31 dekabr 1999 yil, unga ko‘ra 2000 yilning 1 yanvaridan boshlab tabiiy muxitga ifloslantiruvchi moddalarni tashlash va O‘zbekiston Respublikasi xududida chiqindilarni joylashtirish uchun to‘lovlar belgilangan); “Ozon qatlamini ximoya qilish soxasidagi shartnomalar bo‘yicha O‘zbekiston Res­publikasining xalqaro majburiyatlarini bajarish chora-tadbirlari to‘g‘risida” (2000 yil 24 yanvar 20-sonli); “Tabiiy resurslarni saqlash va CHimyon-CHorvoq xududini o‘zlashtirishga xar tomonlama va tizimli yondashishni ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida” (2000 yil 10 mart 83-sonli); “O‘zbekiston Respublikasi xududiga tarkibida ozon qatlamini buzuvchi moddalar mavjud bo‘lgan maxsulotlar va ana shunday moddalarni olib kirish yoki olib chiqishni tartibga solish to‘g‘risida” (2000 yil 14 mart 90-sonli); “O‘zbekiston Respublikasi xududiga ekologik xavfli maxsulotlar va chiqindilarni olib kirish yoki olib chiqishni tartibga solish to‘g‘risida” (2000 yil 19 aprel 151- sonli); “O‘zbekiston Respublikasi o‘simliklar dunyosi ob’ektlarining davlat kadastrini yuritish tartibi to‘g‘risidagi qoidani va O‘zbekiston Respublikasi xayvonot olamining davlat kadastrini yuritish tartibi to‘g‘risidagi qarorini tasdiqlash to‘g‘risida” (2000 yil 5 sentyabr 343-sonli); “Vazirliklar va idoralarning monitoring borasidagi faoliyatlarini muvofiqlashtirishni belgilovchi tabiiy muxit davlat monitoring to‘g‘risidagi qoida” (2002 yil 3 aprel 111-sonli); “Orol bo‘yi genofondini ximoya qilish bo‘yicha xayriya jamg‘armasini yaratish to‘g‘risida” (2004 yil 3 aprel 162-sonli); “Andijon va Namangan viloyatlarida Qoradaryo daryosining suv muxofazasi xududlari va qirg‘oq bo‘yi xududlarini belgilash to‘g‘risida” (2004 yil 13 aprel 178-sonli); “Namangan viloyatida Norin daryosining suv muxofazasi xududlari va qirg‘oq bo‘yi xududlarini, belgilash to‘g‘risida” (2004 yil 13 aprel 179-sonli); “Vazirlik va idoralarning byudjetdan tashqari fondlariga mablag‘ ajratishni tartibga solish chora-tadbirlari to‘g‘risida” (2004 yil 25 oktyabr 499-sonli); “Biologik resurslardan oqilona foydalanish, ularni O‘zbekiston Respublikasi xududiga olib kirish va olib chiqish ustidan nazoratni kuchaytirish to‘g‘risida” (2004 yil 28 oktyabr 508-sonli) va boshqalar ishlab chiqildi xamda qabul qilndi.
GXFU (gidroxlorftoruglerod), metil bromidlarga kvotalarni ko‘zda tutuvchi xamda tarkibida ozon moddasi (OBM) bo‘lgan va ozonni buzuvchi maxsulotlarga litsenziyalar berish tizimini ko‘chaytirishga qaratilgan Vazirlar Maxkamasining “O‘zbekiston Respublikasi xukumati qarorlariga ba’zi o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi qarori loyixasi ishlab chiqildi va Adliya Vazirligiga ko‘rib chiqish uchun taqdim etilgan. Ozon qatlamini emiruvchi moddalardan foydalanishni to‘xtatish bo‘yicha milliy dastur, mamlakatni barqaror rivojlanish modeliga o‘tish milliy strategiyasi, cho‘lga aylanib borish bilan kurashish bo‘yicha xarakatlar milliy dasturi, parnikli gazlar emissiyasini kamaytirish bo‘yicha milliy strategiya, muxofaza etiladigan tabiiy xududlarni rivojlantirish va joylashtirish bosh sxemasi, ekologik ta’lim davlat standarti va ekologik ta’lim dasturi ishlab chiqildi xamda amalga oshirilmoqda. Er osti ichimlik suvlari zaxiralarini shakllantirish xududlariga muxofaza etiladigan tabiiy xududlar maqomini berish bo‘yicha ishlar to‘la xajmda bajarildi, ulardan 11 tasi Respublika va 8 tasi viloyat axamiyatiga ega. Toshkent shaxri va Toshkent viloyati korxonalarida zaxarli chiqindilar chiqarish ustidan o‘tkazilgan tekshirishlar natijalari bo‘yicha dastlabki ma’lumotlar tayyorlandi, Toshkent shaxri va Toshkent viloyati uchun zaxarli chqindilarni ko‘mish poligonlarining texnik-iqtisodiy xisoblari (TIX,) va APZ ishlab chiqildi va loyixani ekologik ekspertizasi o‘tkazildi.
Tarkibida simob bo‘lgan lampalar va asboblarni qayta ishlash maqsadida Navoiy, Andijon va qo‘shimcha Buxoro shaxrida lyuminessent lampalarni demerkurizatsiya qilish bo‘yicha qurilmalar tayyorlandi va ishga tushirildi.
Inson va xayvonlar uchun xavfsiz bo‘lgan pestitsidlardan foydalanib, o‘simliklarni ximoyalash umumiy tizimini tatbiq etish bo‘yicha tadbirlar ishlab chiqildi va amalga oshirilmoqda.
Biolaboratoriyalar va biofabrikalar tarmog‘i tashkil etildi xamda entomologik xizmati kuchaytirildi. 83 ta yangi biolaboratoriya ishga tushirildi va ularning umumiy soni 809 tani tashkil etdi. O‘simliklarni ximoya qilish birlashtirilgan tizimining viloyatlar sxemalari ishlab chiqildi. O‘simliklarni ximoya qilish birlashtirilgan tizimi bo‘yicha 2000-2005 yillarga mo‘ljallab ishlab chiqilgan dasturlarga binoan Qoraqalpog‘iston Respublikasida va viloyatlarda 2001-21003 yillarda o‘simliklarni ximoya qilish barcha asosiy turlari (agrokimyoviy va biologik) qo‘llanildi. 3482,7 ming gektar maydonda qishloq xo‘jaligi zararkunandalariga qarshi kurash bo‘yicha profilaktik ishlarini o‘tkazish uchun biolaboratoriyalar tomonidan 4928,1 kg trixogramma, 1431,9 million dona brakon etkazib berildi.
Yer osti suvlarining davlat kadastri olib borilmoqda. YOnilg‘i sifatini yaxshilash, shu jumladan benzindan qo‘rg‘oshinni ajratib olish bo‘yicha tadbirlar bajarilmoqda, yuk va engil avtomobillar uchun suyultirilgan tabiiy gazda ishlovchi gaz ballon uskunalarining (GBU) tajriba namunalari ishlab chiqarildi va sinovdan o‘tkazildi.
Samarkand, Xiva, Buxoro shaxarlarining tarixiy yodgorliklar joylashgan xududlarida er osti suvlari darajasini nazorat qilish maqsadida kuzatuv quduqlar tarmog‘i yaratildi. Buxoroda 173 kuzatish quduqlari va 181 vertikal drenaj quduqlari qurildi. 2005 yilning birinchi yarmi davomida ular yordamida 20,6 mln. m³ er osti suvlari chiqarildi, bu chora er osti suvlari darajasini o‘rtacha 2,15 m darajasida turishini ta’minlashga imkon berdi. Biroq moddiy mablag‘lar yuqligi sababli Xiva va Samarqand shaxarlarida er osti suvlarining talab etiladigan darajasini ta’minlab turish bo‘yicha qiyinchiliklar mavjud.
Amudaryo deltasida va Orol dengizi qurigan tubida kichik suv xavzalarini yaratish bo‘yicha loyixa-izlanish va umumiy qurilish ishlari o‘tkazildi, Orol dengizi qirg‘og‘i bo‘ylab va Amudaryo deltasida kichik maxalliy suv xavzalarini yaratish bo‘yicha TIA (texnik-iqtisodiy asoslar) ishlab chiqildi, Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi (OQXJ) ajratgan 6,15 mln. AQSH dollari o‘zlashtirildi. “Mejdurechensk” suv omborinint shimoliy dambasini, “Glavmyaso” kanaliga beton yon tomon suv chiqarish va suv tushirish inshoatini qurish bo‘yicha ishlar bajarilmoqda.
Muxofaza etiladigan tabiiy xududlar Davlat kadastrini joriy qilish bo‘yicha metodik ko‘rsatmalar tasdiqlandi xamda “Xayvonot va o‘simliklar dunyosi davlat kadastrlarini olib borish tartibi to‘g‘risida”gi Nizom ishlab chiqilib, Vazirlar Maxkamasining 2000 yil 5 sentyabrdagi 343-sonli qarori bilan tasdiqlandi. SHu asosda 170 dan ortiq uch toifadagi ob’ektlar bo‘yicha kadastr ma’lumotlari to‘plandi.
“Ma’lumotlardan foydalanish, atrof-muxitga taalluqli qarorlar qabul qilish jarayonlarida jamoatchilikning ishtirok etishi va shu masalalar bo‘yicha qonuniy xuquqi to‘g‘risida”gi BMT EIK Orxus Konvensiyasiga (1998) O‘zbekistonning qurilishi imkoniyatlariga doyr zarur materiallar tayyorlandi.
Ozonni buzuvchi moddalar (OBM) o‘rnini bosishni boshqarish bo‘yicha ofis o‘z faoliyatini amalga oshirmoqda. Davlat tabiatni muxofaza qilish qo‘mitasi va UNEP memorandumiga binoan 17 ming AKSH dollariga teng uskunalar olindi va bojxona xizmatlariga etkazib berildi, bojxona xodimlarining o‘quvi tashkil etildi.
Toshkent, Andijon, Navoiy, Farg‘ona, Uchquduq, Buxoro shaxarlarida 26 ta o‘qituvchi-instruktorlar va muzlatish ishlari bo‘yicha 25 ta gurux mutaxassislarni o‘qitish amalga oshirildi. Jami 500 dan ortiq mutaxassis malaka oshirish bo‘yicha o‘qitildi. OBMlarni boshqarish bo‘yicha o‘quv anjomlari olinib, TDTU, Navoiy tog‘ kolleji, Qarshi muxandislik-iqtisodiy va Toshkent kimyo-texnologiya institutlariga etkazib berildi. 1,1 mln. AKSH dollariga teng mablag‘i xisobiga XFU-12 xladagentlarni retsirkulyasiya qilish va ajratib olish bo‘yicha uskunalar sotib olindi va 101ta korxonaga taqsimlandi.
Iqlim o‘zgarishi xaqida Milliy ma’ruza tayyorlandi va u iqlim o‘zgarishi bo‘yicha Milliy Komissiya tomonidan tasdiqdandi.
Parnik gazlari emissiyasini kamaytirish bo‘yicha milliy strategiya loyixasi ishlab chiqildi va 9.10.2000 yilda Vazirlar Maxkamasi tomonidan 389-sonli qaror qabul qilindi. Milliy strategiyani amalga oshirish maqsadlarida xalq xo‘jaligi turli soxalari bo‘yicha 12 ta loyixa tayyorlandi va moliyalashtirish uchun Jaxon Banki, Global ekologik jamg‘armasiga va boshqa xalqaro tashkilotlarga yuborildi. CHo‘lga aylanish bilan kurashish bo‘yicha xarakatlar Milliy dasturi ishlab chiqilib, belgilangan tartibda muvofiqlashtirildi va tasdiqlandi, mazkur dastur cho‘lga aylanish bilan kurashish bo‘yicha BMT Konvensiyasining kotabiyati tomonidan ma’qullandi.
Biologik xilma-xillikni saqlab qolish bo‘yicha Milliy strategiyani va xarakatlar rejasini amalga oshirish uchun “Muxrfaza etiladigan tabiiy xududlarni rivojlantirish va joylashtirish Bosh sxemasi” ishlab chiqildi va uni tatbiq etish amalga oshirilmoqda.
“Nurota-Qizilqum biosfera rezervatlarini yaratish” loyixasi amalga oshirilmoqda, biosfera rezervatlari chegaralari belgilandi va uning xududlarini zonalashtirish o‘tkazildi. Qozog‘iston, Qirg‘iziston va O‘zbekiston xududlarida G‘arbiy Tyan-SHanda bioxilma-xillikni saqlab qolish bo‘yicha transchegaraviy loyixa amalga oshirilmoqda.
G‘arbiy Tyan-SHan xududlarida noyob va iqtisodiy axamiyatga ega xayvonlar va o‘simliklar turkumlarining kam uchraydigan va endemik turlari aniqdandi. O‘simliklarning noyob va endemik turlarini saqlab qolish bo‘yicha ishlar amalga oshirildi.
Bajarish muddati tugagan 17 ta tadbirni amalga oshirish ishlari davom ettirilmoqda. Toshkent shaxrida 358ta jixozlangan va 752 uskunalar bilan jixrzlanmagan chiqindi to‘plash maydonchalari qurildi va ishlab turibdi.