PARRANDA QIYI
P arran d a qiyi b o sh q a hayvonlarning g o ‘ngiga nisbatan oziqa
m oddalarga boy boMadi. G o ‘ngga o ‘xshash tarkibida o ‘sim liklar uchun
kerakli boMgan barcha elem entlarni tutadi. P arran d a qiyi tarkibidagi
oziq m oddalar ularga beriladigan yem tarkibiga qarab ju d a o ‘zga-
ruvchan bo‘ladi.
Hozirgi paytda 0 ‘zbekiston Respublikasida 50 dan ortiq parran-
dachilik fermalari m avjud bo‘lib, ularni tozalash tufayli har biridan
kuniga 50 t parranda o ‘g ‘iti olinadi, har bir tovuqdan yiliga 6—7 kg,
o ‘rdakdan 7—9 kg chiqindi olinadi. Bir yilda 190 m ing to n n an i tashkil
etadi.
Parranda qiyi, ayniqsa, tovuq qiyi tarkibida azo t, fosfor va kaliy
ko'pligi bilan oddiy go ‘ngdan keskin farq qiladi.
20 - A g r o k i m y o
305
B uning asosiy sababi shu n d ak i, p a rra n d a ch ilik fab rik ala rid a
parrandalar tarkibida to ‘yimli m odda k o 'p bo'lgan oziqa ratsioni
bilan boqiladi.
Azot asosan siydik kislotasi tarzida b o iib , u amm iak va uglevod
kislotalari tez ajralishi bilan boshqa organik o'g'itlardan ustun turadi.
P a rra n d a qiyi tarkibidagi oziq m o d d ala r o ‘sim lik o 'z la s h tira
oladigan hold a b o ia d i (72-jadval).
72-jadval.
H a r xil parrandalarning qiyi tarkibida suv va oziqa
elem entlari miqdori
( h o ‘1 m o d d a massasi hiso b id a
%)
P a r r a n d a l a r
t u r i
n
2
o
N
r
2
o
5
k
2
o
C a O
M g O
so
2
T o v u q
5 6
2 , 2
1,8
1,1
2 , 4
0 , 7
0 , 4
O ' r d a k
6 0
0 ,8
1,5
0 , 5
1,7
0 , 3
0 , 3
G ‘o z
8 0
0 ,6
0 , 5
0 , 9
0 , 6
0 , 3
0,1
Parranda qiyi, shuningdek, makro va mikro elementlarga ham boydir.
Masalan, 100 g quruq qiy tarkibida 15—38 mg marganes, 12—29 mg
ruh, 1—2 mg kobalt, 2,5 mg mis, 367—900 mg tem ir bo‘ladi.
Parrandachilik fabrikalarida parranda tagiga quruqlik sifatida bir
qator organik m ateriallar, jum ladan, maydalangan poxol, m akkajo‘xori
va g‘o ‘zapoya qirindisi va boshqa narsalar solinadi. Ularning namligi
30% dan oshm asligi lozim.
Bitta tovuq uch u n har kuni 100— 150 gram m , o ‘rdak, g‘oz va
kurkaga 200—250 gram m quruqlik ishlatiladi.
Parranda qiyini turli organik m oddalar va 3—5% fosfor aralashtirib
kompostga aylantirilgan holda saqlash keng om malashgan usullardan
biri hiso blanadi. B unda azotning yo'qolishi 10% dan oshm aydi.
P arran d a q iy in i qiy x o n alard a asrash ju d a q o ‘l keladi. Y ana bir
xususiyatga k o ‘ra m axsus xand aq d a saqlash ja ra y o n id a organik
m oddalarning m inerallanish jarayoni yuz beradi. Tuproqda parranda
qiyini x o 'jalik larn in g g o 'ng alm ashtirish rejasiga qarab bedazorlar
buzilsa, 4 —5 yildan keyin kuzgi shudgor oldidan gektariga 10— 15 t
dan solish tavsiya etiladi.
So‘nggi yillarda olib borilgan tajriba natijalari shuni ko‘rsatadiki,
parranda qiyi qim m atli o ‘g‘it bo'lib, ekinlardan yuqori va qo'shim cha
hosil oüsh im konini beradi. U ham m a ek in lar uch u n asosiy o ‘g ‘it
sifatida kuzgi shudgor oldidan gektariga 4 —5 t (quruq) va 15—20 t
(tabiiy nam holda) solinadi.
Parranda qiyidan tayyorlangan kom pot poliz, sabzavot va boshqa
ekinlar uchun ham m uhim boMib, gektariga 5—8 t dan solish tavsiya
etiladi.
SHAHAR C H IQ IN D ILA R I
Shahar va sanoat chiqindilari o ‘zim liklarning oziqlanishi uchun
m u h im org an ik o 'g ‘it h iso b la n a d i. U la rg a s h a h a rd a g i o 'sim lik
qoldiqlari, oshxona va uy-ro ‘zg‘o r chiqindilari, q o g ‘oz va latta, chang
va kullar kiradi. Bu chiqindilar tarkibida oziq elem entlari m iqdori
an cha ko‘pdir. Shahar chiqindisi tarkibida u y -ro ‘zg‘or chiqindilari va
chang ko‘p boMgani sababli u tez parchalanadi. Bunday chiqindini
k o m p o s tla s h tirm a s d a n u n d a n t o ‘g ‘rid a n t o ‘g ‘ri o ‘g ‘it s ifa tid a
foydalanish mumkin.
Agar chiqindilar tarkibida qog‘oz, latta va qipiqlar ko‘p boMsa,
uni darhol kompostlash kerak.
Yangi yig‘ilgan chiqindilarning tarkibida zararli m ikroorganizm lar
boMishi mumkin. Shuning uchun ularni to ‘g ‘ridan to ‘g ‘ri o ‘g‘it sifatida
ishlatib boMmaydi.
Shahar chiqindilari o ‘z tarkibida (q u ru q m od da hisobida) o 'rta c h a
0 ,6 -0,7 % azo t, 0,5 -0 ,6 % P20 5 va 0 ,6 -0 ,8 % K 20 va bir q a n ch a
m ikroelem entlar saqlaydi.
Shahardagi u y -ro ‘zg‘or va sanoat chiqindilari dehqonchiligim iz
uchun q o ‘shim cha organik o ‘g ‘it m anbayi hisoblanadi. M asalan,
Toshkent shahridan chiqqan chiqindi sh ah ard an tashqarida qurilgan
biozavodlarda qayta ishlanadi va yiliga 70— 100 m ing t o ‘g‘it tayyor-
lanadi.
R espublikam izda bunday chiqindi to 'p la n a d ig a n shaharlarim iz
ko‘p, imkoniyatlarim iz katta. Kelajakda bu raqam ni 300 ming to n n a
va undan ham ko‘pga yetkazish m um kin boMadi.
0 ‘g‘itlarni asosan shahar atrofidagi x o ‘jalik yerlari va parniklarda
ishlatilish maqsadga muvofiq boMadi. T u p ro q unum dorligini oshirish
va yuqori hosil yetishtirishda shah ar ch iq in d ila rid a n tayyorlangan
o !g‘itlarni ham m a ekinlar uchun kuzgi shudgor oldidan kom postlash-
tirilm aganidan gektariga 20—60 t, kom postlashtirilganidan 20 t gacha
berish mumkin bo‘ladi.
Shahar chiqindilari m ineral o ‘g‘itlar bilan birgalikda ishlatilganda,
tuproq tarkibidagi gum us m iqdori 30—35 foizgacha ko'paygan va
paxta h o sild o rlig i su g ‘orilad ig an tipik b o ‘z tu p ro q la rd a n a z o ra t
variantiga nisbatan gektariga o 'rtach a 5,3 s va yangidan sug‘oriladigan
och tusli b o ‘z tupro qlard a 8,5 sentnergacha oshgan (73-jadval).
73-jadval
S h a h a r chiqindilari ishlatilgan tuproqlarda gumus miqdori
( T u p r o q s h u n o s l i k va a grokim yo inst itut i m a ’lum otlari)
T ajriba v arian tlari
Tuproq qatlam i, sm
G um us, %
S u g ’o r ila d ig a n t i p i k b o ' z tuproqlar (T ash kent)
N a z o r a t — o ' g 'i i s i z
0 - 3 0
0 , 8 3 5
3 0 - 5 0
0 , 6 2 0
5 0 - 7 0
0 , 5 9 0
+ 2 0 t / g a shahar
c h iq i n d is i
0 - 3 0
1,012
3 0 - 5 0
0 , 9 7 0
5 0 - 7 0
0 ,700
Y a n g id a n s u g ‘o r ila d ig a n o c h tusli bo 'z tuproqlar (Jizzax v ilo yati)
N a z o r a t — o ‘g ‘itsiz
0 - 3 0
0 , 4 0 0
3 0 - 5 0
0 . 3 2 0
N
25
l)P i
75
K i:s+ 2 ° t / g a shah ar
c h i q i n d is i
0 - 3 0
0 , 5 2 0
3 0 - 5 0
0 , 4 2 0
YASHIL 0 ‘G‘ITLAR
Tuproqni organik m oddalar va azot bilan boyitish maqsadida yashil
o'sim liklar haydalib, tuproqqa qo ‘shib yuboriladi. Bunday o ‘sim liklar
sideratlar, ularni o ‘stirish usuli esa sideratlash deyiladi.
0 ‘zbekistonda sideratlar sifatida javdar, no‘xat, gorchitsa, bersima,
аф а, raps, shabdar, mosh, loviya, qoplania beda va xantal tavsiya etiladi.
Yashil o ‘g ‘itlar boshqa organik o‘g‘itlarga o ‘xshash tuproqning
xossalariga va qishloq xo‘jalik ekinlarining hosildorligiga har tom onlam a
ijobiy ta ’sir qiladi. U lar tuproq tarkibidagi organik modda va azotni
ko‘paytiradi (74-jadval).
Dukkakli ekinlar tarkibidagi oziq m oddalar
(ko' kligid agi m ass asi ga n is b a t a n , % hiso b ida)
Yashil
o ‘g ‘itlar turi
N
P2O s
KjO
C aO
h
2
o
K o‘k
m assa s/g a
A zot
k g /g a
N o ' x a t
0 , 5 0
0,15
0 , 5 0
0 , 3 0
88
1 3 0 - 2 5 0
7 5 - 1 3 0
X ashak i no'xat
0 , 5 0
0,15
0 , 5 0
0 , 3 0
85
1 6 0 - 2 5 0
8 0 - 1 3 0
Xashakli
du kk aklil ar
0 , 5 0
0,15
0 , 5 0
0 , 3 2
87
1 5 0 - 2 5 0
8 0 - 1 4 0
G in a
0 ,4 8
0,14
0 ,4 9
0 , 3 0
82
1 0 0 - 1 8 0
5 0 - 9 0
Q iz il sebarga
0 , 4 8
0,1 3
0 , 4 4
0 , 4 0
80
1 3 0 - 2 6 0
7 0 - 1 4 0
S h a b d o r
0 , 5 0
0 ,1 4
0 ,5 0
0 , 4 0
82
1 8 0 - 3 5 0
7 0 - 1 4 0
M o s h
0 , 5 0
0.15
0 , 5 0
0 , 4 0
80
1 8 0 - 2 2 0
7 5 - 1 3 0
Yashil o ‘sim liklarni ishlatilish sharoitiga qarab liar gektar yerga
35—45 t organik massa haydab yuborilsa, tu p ro q q a 150—200 kg azot
tushadi. Bu o 'rta c h a 35—40 t go ‘ngga tengdir. G o 'n g yetishm aganda
uning o'rnin i ko‘kat o ‘g ‘itlar to ‘ldiriladi. S ideratlar tarkibidagi azot
go'ng tarkibidagi azotdan ko‘proq boMishi m um kin.
Lekin fosfor va kaliy elem entini biroz kam roq tutadi. Yashil o ‘g‘it
tarkibidagi yetishm aydigan fosfor va kaliy elem entin i o ‘g‘it solish
yo ‘ 1 i bilan to ‘Idirish m umkin.
O 'sim liklarni yashil o‘g ‘itlar tark ib id ag i a z o td a n fo ydalanish
koeffitsienti (birinchi yili) go‘ng tarkibidagi azotga nisbatan ikki barobar
yuqoridir.
Yashil o ‘simliklar tuproqqa aralashtirib haydab tashlangandan kevin
tuproq sernam tutilsa, u tez parchalanib t a ’siri oshadi. Tarkibidagi
to ‘plangan azot tuproqda butunlay saqlanib qoladi, y a ’ni yo‘qolmaydi.
U boshqa organik o ‘g‘itlarga nisbatan tez parchalanadi.
Yashil o ‘g‘itlar ta ’sirida tuproqning agrokim yoviy xossalari yaxshi-
lanadi. Tuproqda chirindini ko‘payishi natijasida uning biologik faolligi
tezlashadi. Tuproq va tuproq usti havosi k arbonat angidridga boyiydi,
natijad a o ‘sim liklarning havo oziqlanishi y ax sh ila n ad i, tu p ro q d a
o ‘simliklar o ‘zlashtira oladigan kul elem entlari ko‘proq to ‘planadi.
S huning bilan b ir v aq tda tu p ro q d ag i m ik ro o rg a n iz m la rn i, oziq
e le m e n tla rn i y u tish q o b iliy a ti te z la s h a d i va bu e le m c n tla r n i,
ayniqsa a z o tn i tu p ro q n in g pastki qatlam larig a yuvilishi keskin k a-
m ayadi.
Yashil o ‘g ‘itlar chirindini fraksion tarkibini o ‘zgartiradi. K o‘p yillik
o ‘tkazilgan tajribalarga ko ‘ra, yashil o 'g 'itlar q o ilan ilg an tuproqlarda
gumin kislotalar m iqdori 20—30% ga oshgan.
0 ‘zbekistonda Tuproqshnoslik va agrokimyo instituti olimlari to-
monidan sug‘oriladigan tipik va o'tloq tuproqlarda raps va shabdor
o'simliklari bilan o'tkazilgan tajribalar shuni ko'rsatdiki, tuproq unum -
dorligini oshirish bilan qiyin eriydigan fosfatlar o'sim lik o'zlashtira
oladigan holatga o 'tg an va harakatchan form alari tuproqda ko‘paygan.
Yashil o ‘g ‘itlar m ustaqil (shudgor q ilinadigan dalaga) va oraliq
ekin sifatida (alo h id a dalani band qilm ay) kuzda ekiladi, ko'klam d a
asosiy ekin ekilishi oldid an tuproqqa q o 'sh ib haydab yuboriladi.
D eh q o n ch ilik d a o 'r ib olinadigan yashil o 'g 'itla rd a n ham foyda-
laniladi. B unday o ‘rib olinadigan yashil o ‘g ‘itlar boshqa m aydonda
o 'stirilad i.
Kuzda oraliq ekin sifatida ang'izga aralashtirib va alohida holda
javdar, n o ‘xat, gorchitsa va boshqa dukkakli, suli, shuningdek, yashil
o ‘g‘it o ‘rnida qoplam a beda ekish tavsiya etiladi.
O 'zbekistonning sug‘oriladigan dehqonchiligi sharoitida ang'izga
ekiladigan oraliq ekin sifatida makkajo'xori q o ilanilad i. Buning uchun
kuzda g 'o 'z a p o y ad a n tozalangan m aydonlar yaxshilab baronalanadi
va oraliq ekinlar ekiladi. Bahorda ko'k massa chorva mollarga oziqa
uchun o'riladi, tup ro q qatlamida qolgan qismi makkajo'xoriga oziq
b o ia d i.
Hosil yig'ishtirib olingach, no'xat ekiladi va kuzda ko'k massa
haydab tashlanadi. U kelgusi yili g'o'zaga o ‘g‘it b o iib xizmat qiladi.
Paxta yetishtiriladigan unumdorligi past, qum li, tuprog'i eroziyaga
uchraydigan yerlarga oraliq ekinlarni har yili ekish maqsadga muvofiq
b o iad i. Tuproq yuzasidagi ko'k massa bahorda oziqa uchun yig'ishtirib
olinadi, ildiz qism i va ang'izdagi poya esa g 'o 'zag a oziq sifatida
haydab tashlanadi.
Sinov savollari
/.
Q an day m a h a lliy o'g'it turlarini bilasiz?
2. Go'ngning taxm iniy kim yoviy tarkibi qanaqa va unga qan day om illar
t a ’sir k o 'rs a ta d i?
3. Go ‘ng tuproq xossalari va o ‘simlikiarning rivojianishiga qan day ta 'sir
ko ‘rs a ta d i ?
4. «Q aynoq» va «sovuq» g o ‘ng deyilishining sababi nim ada?
5. To'shama sifatida qan day m ateriallardan fo y d a la n ish m um kin?
6. Saqlash ja r a y o n id a to'sh am ali g o ‘ngning k im y o v iy ta rk ib i q a n d a y
o 'zgaradi?
7.
Chirish darajasiga ko ‘ra to ‘sham ali go ‘nglarni q a n d a y turlarga ajratish
m um kin?
8. To'sham ali go'ngni saqlashning qan day u su llarin i b ilasiz?
9. Chorva m ollaridan olinadigan go'ng m iqdori q a n d a y hisoblab topiladi?
10. Go'ng ta rk ib id a g i oziq m oddalarnin g o 'zla sh tirilish koeffitsientiga
qaysi om illar ta 's ir k o ‘rsatadi?
U . To'shamali g o ‘ngning tuproqqa kiritish m e ’y o r i va m u ddati qan day?
12. To'sham asiz go'n g to'sham ali go'n gdan q a y s i jih a tla r i bilan f a r q
q ila d i?
13. To ‘sham asiz go ‘ng miqdorini hisoblab topishda q a n d a y form ulalardan
foydalan ish m um kin ?
14. To'sham asiz go'ngni saqlash va qo'llash u su llari qaysilar?
15. Go'ng sh a lto g 7 n im a?
16. Parranda axlati qim m atli mahalliy o'g'it ekan ligin i qan day izohlash
mumkin ?
17. « O 'z qadrini topm agan» m ahalliy o 'g'itlardan q aysilarin i b ila s iz?
18. K o'kat o'g'itlar tuproq va o'sim likka q a n d a y t a ’sir ko'rsatadi?
19. B akterial preparatlarga nim alar k iradi?
0 ‘G ‘ITLASH TIZIMINING MAQSADI VA
VAZIFALARI
0 ‘g‘itlash tizimining asosiy maqsadi almashlab ekish sharoitida
o ‘g‘itlardan oqilona foydalanishga yo ‘naltirilgan tashkiliy xo'jalik,
agrokimyoviy va agrotexnikaviy tadbirlarni hisobga oigan holda qishloq
xo'jalik ekinlaridan m o ‘l hosil olish uchun eng maqbul o ‘g‘it turi,
m e’yori, q o ‘llash rnuddatlarini belgilashdir. Tizimni ishlab chiqishda
ekinlarning biologik xususiyatlari, rejalashtirilgan hosil miqdori, tuproq-
iqliin sharoitlari, o ‘g ‘itlarning asorati (keyingi t a ’siri), almashlab ekish
jarayonidagi oziq moddalari balansi, o'g'itlarning hosil sifati va tuproq
unumdorligiga ko‘rsatadigan ta ’siriga alohida e ’tibor beriladi.
0 ‘g‘itlash tizimi, odatda har bir paykalga uzoq muddat davomida
reja asosida o ‘g ‘it kiritish uchun ishlab chiqiladi va o ‘z oldiga quyidagi
asosiy vazifalarni qo'yadi:
— ekinlar hosildorligini oshirish va hosil sifatini yaxshilash;
— tuproqiar unumdorligini oshirish va ularni unumdorlik jihatidan
bir jinsli bo ‘lishiga erishish;
— o ‘g'itlardan samarali foydalanish, jadal dehqonchilik yuritish
va atrof-muhit muhofazasini to'g'ri yo ‘lga qo'yish;
— xo'jaliklarning ixtisoslashuvi va almashlab ekish maydonlarining
chorvachilik fermalaridan uzoq-yaqinligiga qarab, ularda uchta ko'ri-
nishdagi o ‘g ‘itlash tizimidan bittasi q o ‘llash;
— mahalliy-mineral o ‘g‘itli tizim. Bunda mahalliy o ‘g‘itlar (go‘ng,
kompostlar, torf, k o ‘kat o ‘g‘itlar)ni mineral o ‘g‘itlar bilan birgalikda
qo'llash;
— faqat mineral o ‘g‘itlarni qo'llashga asoslangan tizim;
— faqatgina mahalliy o ‘g‘itlarni q o ‘Uashga asoslangan tizim.
QISH LOQ X O ‘JALIK EKINLARINING 0 ‘G‘ITGA TALABINI
ANIQLASHNING FIZIOLOGIK ASOSLARI
Oziq m oddalarning o ‘zlashtirilishi o*siinliklar yoshiga qarab o ‘zgarib
boradi. Tanglik (kritik) va eng ko‘p (maksimal) o ‘zlashtiriladigan davrlar
farqlanadi. Oziqlanish muhitida ma’ium bir moddaning yetishmasligi
va uni o'simliklarning rivojlanishiga kuchli t a ’sir k o ‘rsatishi oziqlanish-
dagi tanglik davr deb yuritiladi. Ekinlar keyinchalik m azkur element
bilan m o i - k o ‘1 darajada t a ’minlansada, tanglik davrning asorati uzil-
kesil yo'qolmaydi.
Tadqiqotlar asosida ekinlarda azot va fosforga nisbatan tanglik
davr nihollar paydo b o ig a n d a n keyingi 10— 15 kunlarda kuzatilishi
aniqlangan. Rivojlanishning ilk davrlaridagi kaliy tanqisligida ham
ekinlar hosildorligi keskin kamayadi.
Azot va fosforga nisbatan tanglik davr odatda erta bahorda, mikro-
organizmlar faoliyati sust b o ig a n d a namoyon boMadi.
Rivojlanishning nisbatan kechroq m uddatlarida o'simliklarning
oziqlanishiga b o ig a n talabi kuchayadi, qaysiki, oziq moddalari eng
k o ‘p (maksimal) o ‘zlashtiriladigan davr deb yuritiladi. K o ‘p hollarda
bu davr
0 ‘simliklar tomonidan eng ko‘p quruq biomassa to'planadigan
muddatga to‘g‘ri keladi.
K o ‘pchilik ekinlarda oziqlanish davri o'suv davriga nisbatan sezilarli
darajada
qisqa b o ‘lib,
bunday ekinlar jumlasiga ekinbop nasha,
zig‘ir va aksariyat boshoqli d on ekinlarini kiritish mumkin. Ayrim
ekinlarda esa (qandlavlagi, kartoshka, karam va boshqa) oziqlanish
jarayoni ekinning butun o ‘suv davrida sodir b o i a d i . O'simliklar
oziqlanishini ularning biologik xususiyatlarini hisobga olgan holda
boshqarish mumkin.O'simliklarning oziqlanishidagi davriylik ularga
yillik o ‘g‘it m e’yorini bo ‘lib-bo‘lib, qo'shim cha oziqlantirish sifatida
berishni taqozo etadi. M a ’lumki, o ‘g‘itning yillik m e ’yorini faqat
bir marta, tuproqning m a i u m qatlamlariga berish y o ‘li bilan ekinlardan
ko'zlangan hosilni olib b o lm ay d i. Shu sababdan o'simliklarni to'g'ri
oziqlantirish tizimida asosiy o'g'itlashni (15—30 sm) ekish oldidan
o ‘g‘itlash (5—10 sm) va qo'shim cha oziqlantirishlar bilan uyg'unlash-
tirib amalga oshirishga t o ‘g‘ri keladi.
OZIQ MODDALARNING H O SIL BILAN OLIB
CH IQ IB KETILISHI
Qishloq xo‘jalik ekinlari tuproqdan oziq m oddalarni turli miqdor
va nisbatlarda olib chiqib ketadi. Bunda o'simliklarning turi va navi
bilan bir qatorda tuproq — iqlim sharoitlari ham m uhim o ‘rin egallaydi.
0 ‘simliklarning oziq moddalariga bo‘lgan talabi u m um iy hosil bilan
olib chiqib ketiladigan oziq moddalari m iqdori bilan yoki asosiy
mahsulotning hosil birligi bilan belgilanadi.
O'simliklarda oziq elementlarning eng ko‘p miqdorda t o ‘planishi
odatda pishish davrining boshlariga to'g'ri
keladi. Bu kattalikdan
«o‘simlikJarning oziq elementlariga bo'lgan talabi»ni aniqlashda foy-
dalanish m um kin. Rivojlanishning so'nggi davrlarida xazonrezgilik va
m oddalarning ildizdan tuproqqa oqib o'tishi hisobiga o'sim liklar
tarkibidagi oziq moddalari miqdorining bir qadar kamayishi kuzatiladi.
Oziq m oddalarining biologik va xo'jalik chiqimi tushunchalarini
farqlay olishimiz lozim.
0 ‘simliklar tomonidan hosilning biologik massasini (don, somon,
ang‘iz va ildiz qoldiqlari) shakllantirish uchun o'zlashtiriladigan oziq
moddalar miqdori
b i o l o g i k
ch i q i m
iborasi bilan yuritiladi.
X o ‘ j a I i k ch i q i m i
esa faqatgina mahsulotning tovar qismi
bilan (masalan, don va somon, ildizmeva va palak) olib
chiqib
ketiladigan oziq moddalar miqdorini ko'rsatadi. Agar somon yoki
palak notovar mahsulot sifatida paykalda qoldirilsa, ular tarkibidagi
oziq moddaJarning miqdori xo'jalik chiqimiga kiritilmaydi.
Ch i q i m n i n g q o l d i q q i s m i —
o'z ichiga paykalda
qoladigan a n g ‘iz va ildiz qoldiqlari, to'kilgan don va mevalar tarkibi
dagi, shuningdek, ildizdan tuproqqa oqib o'tadigan oziq elementlar
yig'indisidan iborat. Tadqiqotlar bo'yicha chiqimning qoldiq qismi
tarkibida hosilning shakllanishi uchun oziq moddalarning talaygina
miqdori b o iis h i aniqlangan.
Aytib o ‘tilganlardan faqat xo'jalik chiqimi asosida belgilanadigan
o ‘g‘it m e ’yori o'simliklarning oziq moddalariga b o ig a n talabini to ‘la
ta ’minlay olmasligi k o ‘rinib turibdi. Chunki
o'simliklarga
oziq
moddalar faqat tovar mahsulotnigina emas, balki ildiz tizimi, barg
va poyalarni shakllantirish uchun ham zarurdir. Tuproqda qoladigan
o'simlik qoldiqlari minerallashib, keyingi ekiladigan ekinlar uchun
oziq vazifasini o ‘taydi. Amalda o'simliklarning oziq moddalarga
bo'lgan talabi 1 t asosiy mahsulot va unga mos keladigan «yordamchi»
mahsulotning shakllanishi uchun sarflanadigan xo'jalik chiqimi
asosida hisoblanadi (75-jadval).
Donli ekinlar oziq moddalarini (azot : fosfor : kaliy), odatda,
2,5—3,0 : 1 : 2,2—3,0 nisbatda o'zlashtirsa, bu ko'rsatkich sabzavot
ekinlarida 2,0—2,9 : 1 : 3,0—3,6 ga, kartoshka va ildizmevalilarda
3,0—3,3 : 1 : 4 ,2 —4,7 ga, ko'k massa uchun ekiladigan ekinlarda
esa 2,1—2,7 : 1 : 3,3—3,8 ga tengdir. Demak, ko‘k massa ekinlari va
sabzavotlar kaliyni donli ekinlarga nisbatan ko‘p, kartoshka va ildizme-
valilarga nisbatan ancha kam o'zlashtiradi.
Shuningdek, ularning
A
yr
im
e
k
in
la
r
to
m
o
n
id
a
n
h
o
si
l
b
ir
li
g
i
(t
)
b
il
an
tu
p
ro
q
d
a
n
ol
ib
k
e
ti
la
d
ig
a
n
a
z
o
t,
fos
for
va
k
a
li
y
n
in
g
ta
x
m
in
iy
m
iq
d
o
ri
,
kg
la
a
iQ
Dostları ilə paylaş: |