K artoshkaning «UpHeKyjibcKHü pamiHÜ» navi hosildorligi va hosil
sifatiga azot m e’yorining ta ’siri (X .Z.
U m a r o v )
O lg ‘it m e’y o r i,
k g / g a
H o sil,
s /g a
H osil tarkibidagi:
Kraxmal
chiqishi, s /g a
Kraxm al, %
C
vitam ini,
%
p ,ooK6oCion)
9 5 , 6
1 2,52
9,1
12,07
F 0I1 + N |W
1 6 3 ,2
13,57
17,5
2 2 , 0 5
F o n + N ]j()
180,7
13,87
17,8
2 5 , 0 7
F o n + N , (KI
186,8
13,08
12,6
2 4 , 4 3
F o n + N , (KI
189,7
1 1,57
9,1
2 1 , 8 4
Fon + N 4(KI
1 9 1 ,8
10,68
8,4
2 0 .4 8
Kuzatish va tadqiqotlar natijalarining ko‘rsatishicha,tuproqqa azot
oshirilgan m e ’yorda kiritilganda, kartoshka tuganaklari yiriklashadi,
lekin ular k o‘p hollarda nuqsonli bo‘lib, ichida yoriq va bo‘shliqlar
hosil bo'ladi. Virus kasalligiga chalinadigan o ‘simliklar soni ortadi.
Kartoshkaning mineral oziqlanishida fosforning ahamiyati juda katta.
U azotga teskari o'laroq, kartoshka tuganagi sifat ko'rsatkichlarini
sezilarli darajada yaxshilanishiga yordam beradi.Respublikamiz sabza-
vot, poliz ekinlari va kartoshkachilik ilmiy-tadqiqot instituti olimlarining
oigan natijalari buni yaqqol isbotlaydi. Fosfor m e ’yori gektariga 50 kg
dan 200 kg ga oshirilganda (150 kg azot va 60 kg kaliy fonida) tuganaklar
tarkibidagi kraxmal miqdori 13,31% dan 13,86% ga yetgan. Shu bilan
bir vaqtda vitaminlarning miqdori va mahsulotning saqlanish muddati
ham oshgan. Fosforli o‘g ‘itlarning samaradorligi ko'p jihatdan ularni
qo'llash muddatlariga ham bog'liqiigi aniqlangan.
Kartoshka hosildorligini oshirish va tuganaklar sifatini yaxshilashda
kaliy elementining roli beqiyosdir. D.N. Pryanishnikov birinchi bo'lib
kartoshka tuproqdan donli ekinlarga qaraganda kaliyni to ‘rt marta
ko'proq olib chiqib ketishini aniqlagan. Lekin shunga qaramasdan
Respublikamiz kartoshkachiligida kaliyli o'g 'itla rg a
kam
e ’tibor
berilgan va ko'p hollarda qo'llash tavsiya etilmagan. Keyingi paytlarda
olib borilgan tadqiqotlar kaliyli o'g'itlarni azot va fosfor bilan birga-
likda qo'llash (ayniqsa u lary u q o ri m e ’yorlarda berilganda) kartoshka
hosildorligini oshirishi va hosil sifatining yaxshilashini ko'rsatdi.
Kartoshka kaliyli o'g'itlarning turiga, to'g'rirog'i, ularning tarkibida
xlor bor yoki yo'qligiga o ‘ta sezgir ekin. XX asrning boshlarida kartosh-
kaga kaliyli o'g'it sifatida yo g 'o c h kuli qoilanilgan. Kul tarkibidagi
kaliy
potash
(kaliy karbonat) ko'rinishida bo'lib, kartoshka hosildorligi
va tuganaklarning sifatiga ijobiy ta ’sir ko'rsatadi. Keyinchalik kul
miqdorining kamayishi va ekin maydonlarining kengayib borishi ko'p
miqdorda tarkibida xlor tutgan kaliyli o'g'itlarni ishlatishni taqozo
qildi. Kaliyli o'g'itlar tarkibidagi xlor ionlari o'simliklarning rivojla-
nishiga salbiy ta’sir ko'rsatishini hisobga olib, uning asosiy qismi kuzda,
tuproqni asosiy o'g'itlash davrida kiritiladi.
Kartoshka mahalliy o'g'itlarga o'ta talabchan ekin. Ertagi navlar
vegetatsiya davri qisqa bo'lganligi sababli go'ngdan unum li fovdalana
olmavdi, kechpishar navlarning go'ng tarkibidagi oziq elementlaridan
foydalanish koeffitsienti b irm u n c h a yuqori.
G o 'n g ayniqsa, yengil granulometrik tarkibli, yetarli darajada nam-
lanadigan tuproqlarda yaxshi sam ara beradi. Ko'p sonli tajriba natija-
larining ko'rsatishicha, turli tuproq-iqlim minaqalarida b irg a maydonga
kiritiladigan 20—40 t go'ng o'rtach a 2,5—6,0 t qo'shim cha hosil beradi.
Gektariga 30 t go'ng kiritilganda, undan bir kecha-kunduz davomida
100—200 kg C 0 2 ajralib chiqadi. O'simliklar o'rta c ha 30—40 t hosilni
24 — A g ro k im y o
3 6 9
shakllantirishi iichun 200—300 kg karbonat angidridni o ‘zlashtiradi.
Demak, faqat go'ngdan ajraladigan C 0 2 hisobiga kartoshkadan olina-
digan qo'shim cha hosilni 30—40% ga oshirish rnumkin. G o 'n g tarkibi-
dagi kaliy aksariyat mineral o'g'itlardan farq qilib, xlorsiz shaklda
boMganligi sababli o'simliklar tom o n id an oson o'zlashtiriladi.
Quinoq va qumloq luproqlarda fosforli va kaliyli o'g'itlar bilan
bir qatorda ko'kat o'g'it (siderat)lardan ham foydalanilsa, kartoshka
tuganaklarining hosildorligi keskin oshadi.
Mahaltiy va mineral o'g 'itlarni birgalikda qo'llash hosildorlikni
vanada oshishiga xizmat qiladi. Turli tuproq—iqlim sharoitlarida har
10 t go'ngga 10— 15 kg miqdorida azot qo‘shish tavsiya etiladi.
Kartoshkaga beriladigan o'g 'itlam ing samaradorligi qoilaniladigan
agrotexnikaviy tadbirlarning darajasiga bog'liq. Parvarishlash yaxshi
yo'lga q o ‘yilganda va o ‘g‘itlash qo'shim cha oziqlantirishlar asosida
olib borilganda, samaradorlik ancha yuqori bo'ladi.
Ekish bilan bir vaqtda amalga oshiriladigan o lg‘itlashning ahamiyati
katta, chunki blinda o ‘g‘itlar ildiz tizimiga yaqin tushadi va tuproq
to m onidan nisbatan kamroq va sekinroq bog'lanib qoladi. Bu tadbir
nihollarni hayotining birinchi kunidan boshlab o'g'itlar tarkibidagi
oziq m oddalaridan foydalanishiga imkoniyat yaratadi. Tadqiqotlar
natijalarining ko'rsatishicha, azot, fosfor va kaliyning har biri gektariga
20—30 kg m iqdorda nitrofoska yoki nitroammofoska shaklida berilsa,
nihollar baravar rivojlanadi.
Yuqori hosil olish rejalashtirilganda, qo'shim cha oziqlantirish
qanchalik erta muddatlarda amalga oshirilsa, kartoshka tuganaklarining
hosildorligiga shuncha ko'p ijobiy t a ’sir qiladi. Qo'shimcha oziqlan-
tirishlarning eng qulay muddatlari to'liq nihollar paydo bo'lish dav-
ridan shonalashgacha bo'lgan
davrdir. Kech muddatlarda amalga
oshirilgan q o'shim cha oziqlantirish vegetatsiya davrining cho'zilib
ketishiga sabab bo'ladi. Q o 'sh im c h a oziqlantirishda tuproqqa asosan
azotli o'g 'itla r kiritiladi.
Fosforli o'g'itlar bilan (20 kg P20 5) nihollar shonalash davrida
yoki yig'im -terim dan bir oy avval ildizdan tashqari oziqlantirilsa,
hosildorlik gektariga 10— 15 s/ga, tuganaklardagi kraxmal miqdori esa
1,9—3,1% ga ko'payadi.
U n iu m a n olganda, yuqori m e ’yorda kiritilgan azotli o 'g 'itla r
tuganaklar tarkibidagi kraxmal miqdorini 0,2—0,7% ga kamaytiradi,
fosforli o'g 'itlar esa 1—2% ga oshiradi. Kaliyli o'g'itlar, ayniqsa tarki-
bida xlor tutgan kaliyli o 'g 'itla r, kraxmal miqdoriga salbiy t a ’sir
ko'rsatadi. Q o‘Ilash m e ’yoriga bog'Iiq ravishda g o ‘ng ham kraxtnal
miqdorini 0,5— 1,0% ga kamaytirishi mumkin.
Toshkent Davlat agrar universiteti m evachilik va sabzavotchilik
fakulteti oliinlari (V.l. Zuyev, A. Abdullayev va bosliqalar, 1994)
b o‘z tuproqlar mintaqasida erta pishar kartoshka navlari uchun gektariga
120— 150 kg azot, 80— 100 kg fosfor va 60 kg kaliy, keclipishar navlar
uchun esa 200—250 kg azot, 150—160 kg fosfor va 100 kg kaliy
q o ‘llashni tavsiya qiladilar. Kartoshkani takroriy ekin sifatida ekish
rejalashtirilganda, go ‘ng to'laligicha, fosforli-kaliyli o ‘g ‘itlar yillik
m e ’yorining 70—80% i kuzgi sh u d g o rla s h d a , q o lg an qismi esa
(29—30% i) verni ekishga tayyorlashda kiritiladi. Kartoshkaga yillik
azot m e ’yorining 20% i tuproqni ekishga tayyorlashda, 30% i birinchi
oziqlantirishda (nihollar to'liq unib chiqqach) va 50% i g'unchalash
davrida qo'llaniladi.
Gektariga 5 t chirigan go‘ng va 100 kg am m iakli selitra tuganaklar
ostiga tashlab ekilsa, nihollarning unib chiqish s u r ’ati jadallashadi.
Kartoshka yetishtirishda ammoniy sulfat, d o n a d o r superfosfat va
kaliy sulfat tengi yo'q o'g'itlardan hisoblanadi.
B e d a n i o ‘g ‘itla sh
Almashlab ekish — dehqonchilik m adan iyati darajasini belgi-
laydigan asosiy omillardan biridir. U tuproq unum dorligini doimo
oshirib borishni, begona o'tlar, kasallik va zararkunandalarga qarshi
samarali kurashishni, ekinlardan mo‘1 hosil olishni kafolatlaydi.
G ‘o ‘za va boshqa ekinlarni yetishtirishda beda tuproq unumdor
ligini tiklovchi asosiy ekindir.
Ilmiy tekshirish institutlari va ilg'or tajribakorlarning m a’lumotlari
asosida sug'oriladigan maydonlarda yuqori darajadagi agrotexnikaviy
tadbirlar tizimini qoMlab, bedadan yuqori va sifatli hosil olish miini-
kinligi i s b o tla n g a n . Beda uch yil d a v o m i d a b i t t a maydonda
yetishtirilsa, gcktaridan 400—600 s serhosil pichan olish mumkin, blinda
hosilning asosiy qismi ikkinchi va uchinchi yiIlarga t o ‘g ‘ri keladi.
Beda pichani va urug'ining hosildorligiga mineral o ‘g‘itlar o ‘ziga
xos ta’sir ko‘rsatadi. Q o ‘shimcha hosilning asosiy qismi fosforli o‘g ‘itlar
hisobiga, kamrog‘i kaliyli o ‘g ‘itlar hisobiga olinishi ham tajribalar
asosida isbotlangan.
Azotli o ‘g‘itlar beda hayotining birinchi yilida, hali tuganak bakte-
riyalar faoliyati jadallashmagan paytda ijobiy t a ’sir ko'rsatadi. Ikkinchi
va uchinchi yillarda beriladigan azot aksincha,beda hosildorligiga
salbiy ta’sir k o ‘rsatishi mumkin.
O'zbekiston Respublikasi paxtachilik instituti (sobiq Butunittifoq
paxtachilik ilmiy tadqiqot instituti)ning Markaziy tajriba bazasida
tipik bo'z tu p ro q la r sharoitida alohida oziq elementlarining beda
hosildorligiga t a ’siri o'rganilgan (98-jadval).
98-jadval
M in erai o ‘g ‘it m e’yorlarining beda pichani
hosiliga ta ’siri
Tajriba varianti
B irin ch i yil
Ikkinchi yil
U chinchi yil
3 yil davomida
0 ' g ‘itsiz
5 5 , 6
138,3
121,1
3 1 5 ,1
A zot
5 4 , 5
135.7
127,8
3 1 8 , 0
A z o t - k a liy
5 5 , 4
1 3 9 ,0
131 ,0
3 2 5 , 4
A zo t-fo sfo r
6 5 , 3
148,9
141,7
3 5 5 , 8
A z o t - f o s f o r - k a liy
6 3 , 7
1 65,0
147,7
3 7 6 , 4
Fos for-k aliy
6 5 , 0
160,2
145,6
3 70,8
Bu m a ’lumotlardan tuproqqa fosfor va kaliy birgalikda kiritilganda,
uch yil davoinida o'g'itsiz variantga nisbatan gektaridan 55,7 s qo'shim-
cha hosil olinganligi ko'rinib turibdi.
Mazkur tajriba natijalaridan tuproqqa kiritiladigan o'g'itlar beda
ildiz tizim ining rivojlanishiga ijobiy t a ’sir ko'rsatislii, bu esa o 'z
navbatida tuproqdagi organik moddalar miqdorini ortishiga hamda
fizikaviy xususiyatlarining yaxshilanishiga olib kelishi aniqlangan. Bu
ma’lumotlar 99-jadvalda o'z ifodasini topgan.
99-jadval
T uproqning 0 —40 sm qatlamidagi ildizlar miqdoriga
o'g'itlar m e’yorining ta ’siri, s/g a (Paxtachilik instituti m a'lum oti)
Yiffik o ‘g ‘it
me’yori, k g /g a
Ikki yillik beda (ildizlar)
U ch yillik beda (ildizlar)
fosfor
ka liy
yirik
mayda
ja mi
yirik
mayda
ja m i
100
—
6 9 , 9
15,3
86,2
89,1
2 6 ,0
115,1
100
5 0
7 3 ,4
15,6
88,0
9 1 ,8
2 9 , 4
1 2 1 ,2
100
100
88,1
2 5 , 2
1 13 ,3
9 3 , 7
4 1 , 0
1 3 4 , 7
100
200
9 2 , 6
2 5 , 2
1 17,8
123 ,5
2 9 , 9
1 5 3 , 4
100
300
73.5
20 ,9
9 4 , 4
9 2 , 9
2 9 , 0
1 2 1 , 9
M a’lum otlar kaliyli o ‘g‘itlarning b ed a hosildorligiga ijobiy t a ’sirini
ko'rsatadi. K aliyning miqdori g ektariga 200 kg ga yetk azilg an d a,
um um iy ildiz sonining ortishi yirik ildizlar sonining ko‘payishi hisobiga
sodir bo'ladi. Kaliyli o ‘g‘itlar beda p ichan i tarkibidagi xom p ro tein
va yog'sim on m oddalar miqdorini hani oshiradi.
Bedaga qo'llaniladigan fosforli o 'g 'itla rn in g samaradorligi birinch i
navbatda tuproq tarkibidagi harakatchan fosforning miqdoriga b o g 'liq .
T urkm anistonning eskidan sug'oriladigan o 'tloqi tuproqlarida o 'tk a z il-
gan dala tajribalarining natijalari bir kg tuproqdagi harakatchan fos
forning m iqdori 5— 10 mg bo'lganda, h ar bir ga maydonga 300 kg,
50—60 mg bo'lganda esa 60— 120 kg fosfor (P 20 5) kiritib, 500 s g ach a
beda pichani olish mumkinligini ko 'rsatg an. Shunga o ‘xshash n atijalar
Respublikamizda va Tojikistonning qadim dan sug‘oriladigan b o ‘z tu p
roqlarida ham olingan. Beda arpa, suli, makkajo'xori bilan aralashtirib
ekilganda, azotning yillik me’yori gektariga 150—200 kg gacha yetkazilib,
uning 50% i ekish oldidan, qolgan qismi m akkajo'xori poyasining bo'yi
I m gayetgunga qadarberiladi. Beda hosilini oshirishda mikroo‘g‘itlarning
ahamiyati katta. 0 ‘tloqi tuproqlarga shudgor ostiga m ikroelem entlar
qo'shilgan donador superfosfat kiritilganda, beda pichani hosildorligi
18,4—36,4% ga, urug‘ hosili esa 31,9—53,2% ga oshgan.
0 ‘zbekiston Respublikasi agrar sanoat ishlab chiqarish qo‘m itasining
1987-yildagi tavsiyasi bo‘yicha beda ekishga m o'ljallangan m aydonning
har gektariga ekishgacha 50—60 kg azo t (N ), 100 kg fosfor (P 20 5) va
50—60 kg kaliy (K 20 ) kiritish tavsiya qilingan. Oziq m oddalari bilan
past d a ra jad a t a ’m inlangan tu p ro q la rd a bu m iq do r 25—30% ga
oshiriladi. Ikkinchi va uchinchi yillarning erta bahorida 100 kg fosfor
va 50 kg kaliy qo'llash yaxshi sam ara beradi.
T o'plangan m a’lumotlarni um um lashtirib, bedani o'g'itlash yuzasi-
dan quyidagicha tavsiya berish m um kin:
—
yangidan ekiladigan bedaga fosforli va kaliyli o ‘g‘itlar u ch yilda
bir m arta asosiy ishlov berish paytida, tuproqlarning harakatchan fosfor
va alm ashinuvchan kaliy bilan ta ’m inlanganligini hisobga oigan h o ld a,
turli m iqdorlarda ishlatiladi. H arak atch an fosfor bilan past d a ra jad a
t a ’m inlangan m aydon larn ing har gektariga 250—300 kg, o'rtacha
ta'm inlangan tuproqlarga esa 100—150 kg fosfor kiritiladi. Shudgor
ostiga kiritiladigan kaliyning miqdori gektariga 50—60 kg qilib belgi-
lanadi. Agar ekiladigan beda urug'iga ekish oldidan nitragin bilan
ishlov berilmagan bo'lsa, nihollar unib chiqqandan keyin gektariga
30—40 kg atrofida am m iakli selitra qo'llash yaxshi samara beradi;
—
ekish oldidan o'g 'itlan m ag an maydonlarga keyingi yillarning
erta bahori yoki kuzida 50—60 kg fosfor va 25—30 kg kaliy kiritiladi
va izidan tirmalanadi.
Yuqoridagi tadbirlar amalga oshirilganda, uch yil ichida har ga
m aydondan 350—500 s dan oshirib beda pichanini tayyorlash mumkin.
T am ak ini o ‘g ‘itlash
Markaziy Osiyo davlatlarida tamaki ekiladigan mavdonlar unchalik
katta emas. O 'zbekistonda 10 ming gektardan ko'proq, Tojikistonda
esa 4 ming gektarga yaqin m aydonga tamaki ekiladi.
0 ‘zbekistonning tuproq-iqlim sharoitlari yuqori sifatli, xushbo'y
tam aki yetishtirish im konini beradi. Sam arqand viloyatining Urgut
lum ani tamaki yetishtirishga ixtisoslashgan bo ‘lib, hozirgi kunda har
ga m aydondan 20 s va undan liam yuqori hosil olinm oqda, holbuki
bu ko‘rsatkich asrim izning 60-yillarida 7—10 s ni tashkil qilar edi.
Hosildorlikning bu darajada ko ’tarilishi birinchi navbatda o'g'itlardan
to ‘g ‘ri va oqilona loydalanish bilan bog'liqdir.
Tamakini o ‘g‘itlash bo'yieh a tajribalarning ko ‘pchiligi Tojikiston
Respublikasida amalga oshirilgan. Zarafshon vodiysining bo‘z tuproq-
larida har ga m aydondan 20 s tamaki hosili olish uchun 90— 120 kg
azot, 120— 150 kg fosfor va 120— 150 kg kaliy qo'llash tavsiya etiladi
( 100-jadval).
100-jadval
0 ‘g ‘it
m e ’y o r la r in in g
tam aki hos ild orlig iga t a ’siri,
s / g a ( T o j ik is t o n d e h q o n c h ilik instituti, 1990)
K o ‘rsatk ic hlar
Tajriba varianti
o ‘g ‘its iz (q iy o s iy )
N -1 2 0
N - 1 2 0
P -1 2 0
N -1 2 0
P -1 2 0
K -120
N -1 2 0
P -1 2 0
K -1 2 0
H o s il
8 .7
13,4
17,4
20,2
2 1 , 7
Q o 's h i m c h a h o sil
—
4,7
8,7
11,5
13,0
Tajriba m a’lum otlarining k o ‘rsatishicha, oziq elementlari a lo h id a -
alohida va birgalikda qoMlanilganda tam aki bargining h o sild o rlig i
sezilarli darajada farq qiladi.
Tamaki yetishtirishda o'g'it q o ‘Hash m uddatlarini to 'g 'ri b elgilash
juda m uhini. T adqiqotlarning natijalari tam akiga azotli
0
'g ‘itla rn i
faqatgina q o 'shim ch a oziqlantirish sifatida qo'llash lozimligini k o 'r -
satadi. Azotli o 'g 'it m e’yori qisman yoki to'laligicha ekishgacha berilsa,
tam aki bargining sifat ko'rsatkichlari keskin pasayadi.
Tamaki yetishtirishda qo‘shim cha oziqlantirish va sug'orish m u d d a t-
lari bir-biriga m oslashtiriladi. B irinchi q o 'sh im ch a o z iq la n tirish d a
(ekilgandan keyin 8— 10 kun o'tg ach ) yillik azot m e’yorining 25% i,
ikkinchi q o'shim cha oziqlantirishda esa (birinchi qo'shim cha o z iq la n -
tirishdan keyin 15—20 kun o 'tg ach ), 35% i va uchinchi q o 's h im c h a
oziqlantirishda (ikkinchi qo'shim cha oziqlantirishdan keyin 15— 20
kun o ‘tgach) 40% i beriladi.
M e v a li d araxtlar, tok va tu tn i
0
‘g ‘itlash
Hayotining davomiyligi, yer usti va ildiz tizim ining jadal rivojlanishi
bilan mevali daraxtlar boshqa qishloq xo'jalik ekinlaridan farq q ilad i.
Danagidan va urug'idan ko'payadigan m evali daraxtlar ildiz tiz im in in g
rivojlanishi b o ‘yicha bir-biridan ajralib turadi. Masalan, oicha, gilos,
olxo'ri kabi danakli mevali daraxtlam ing ildizi urug‘li mevali d arax t-
larnikiga nisbatan kuchsiz rivojlanadi. N okning ildizi boshqa m evali
daraxtlaming ildiziga nisbatan tuproqning chuqur qatlamlariga kirib boradi.
Mevali daraxtlam ing ildiz tizim ining tarqalish diametri ular tan asi
diam etridan 3—4 m arta katta. Ko‘p hollarda ildizning tarqalish d ia m e t-
rini aniqlashda daraxt yoshini 2 ga boMish usulidan foydalaniladi.
O datda, d araxtlam ing tik ildizlari tu p ro q profili bo'ylab 10 m va
undan ham chuqur ketadi.
Mevali daraxtlam ing rivojlanishiga tuproqdagi oson eriydigan tu zlar,
birinchi navbatda N a ning konsentratsiyasi kuchli ta’sir ko‘rsatad i.
Gilos, olcha, shaftoli, o ‘rik, olxo‘ri va boshqalar m o‘tadil, o lm a ,
nok, sm orodina kabilar kuchsiz nordon m uhitni talab qilsa, m a lin a
o ‘rtacha nordon m uhitda ham yaxshi hosil beradi.
Mevali daraxtlar hayotining turli davrlarida turli m iqdorda o z iq
m oddalarni o'zlashtiradi. Yangi hosilga kirgan paytda daraxt tu rig a
qarab tuproqdan 6—44 kg azot, 2—7 kg fosfor va 6—35 kg kaliy
o ‘zlashtirilsa, ulg'ayib borgani sari bu m iq d o r ortib boradi ( 101-jadval).
Hosilga kirgan mevali d araxtlar tomonidan yil davomida
o ‘zlashtiriladigan oziq moddalar miqdori,
Dostları ilə paylaş: |