0 ‘g‘itlar me’yorini oziq moddalarining hosil bilan olib ketiladigan
mikdori va tuproq hamda o ‘g‘itdan o'zlashtirilish koeffitsientlari
asosida hisoblash
0 ‘g‘it va tuproqdagi oziq moddalarining o'zlashtirilish koeffitsient
lari
( K
va
K)
quyidagicha hisoblab topiladi:
„
Mi Ch
X . . CH
K
= ------------- .
v
_
o ‘ g ‘
* 4
,
t \ ’j ' —
,
Ma
’
T
O
bunda:
A
/7 — bir oziq elementi ( masalan, azot)ning amaldagi me’yorini
qolgan ikki element( fosfor va kaliy) fonida beradigan qo'shimcha
hosili, t/ga;
Ch
— hosil birligi (tonna) bilan olib ketiladigan oziq moddalari
miqdori;
Ma
— amaldagi o ‘g ‘it me’yori, kg/ga;
Xvy —
o ‘g‘it!angan variant hosili, t/ga;
0
— tuproqdagi harakatchan shakldagi oziq moddalari miqdori,
kg/ga ( m g /k g b irlik n i h a y d a lm a q a tla m d a g i tu p ro q m assasiga
ko‘paytirish y o i i bilan topiladi).
Mazkur koefïitsientlar asosida maqbul o'g'it m e’yorlari hisoblanadi.
Bunda azotli o 'g 'it m e ’yori (
M N)
rejalashtirilgan qo'shimcha
hosil
( A h )
asosida, fosforli va kaliyli o ‘g‘it m e’yorlari esa
( Mp
va
MK)
rejalashtirilgan hosil asosida topiladi:
Hosil birligini shakllantirish uchun sarflanadigan oziq elementlari
asosida rejalashtirilgan qo'shimcha hosil bilan olib ketiladigan miqdori
topiladi. Q o 'sh im c h a hosil olish uchun lozim bo'ladigan o'g'itdagi
oziq elementlarining miqdori tuproq unumdorligiga tuzatish kiritish
va o ‘g‘itdagi oziq moddalarining o'zlashtirilish koeffitsientini hisobga
olish yo'li bilan aniqlanadi.
Rejalashtirilgan qo'shimcha hosil bo'yicha o'g'it m e’yorini aniq-
lashda quyidagi formula qo'l keladi:
bunda:
M (
n p k
,
~
° ' ë ‘it m e ’yori, kg/ga;
Xp
— rejalashtirilgan hosil, s/ga;
Xg
—
amaldagi o'rtacha hosil, s/ga;
Ch
— hosil birligi (tonna) bilan olib ketiladigan oziq moddalari
miqdori, kg;
S —
tuproqning agrokimyoviy xossalari asosida kiritiladigan tuzatish
koeffitsienti;
K — o ‘g ' - o ‘g'it tarkibidagi oziq moddalarining o'zlashtirilish koef-
fitsienti, %.
Shu asosda ish ko'rilganda, ekin tom onidan tuproq tarkibidan
o'zlashtiriladigan moddalarning o'ta shartli m a’lumotlaridan foydala-
nishga o'rin qolmaydi (82-jadval).
m - X ^ . C h - O K r
O 'g'it me’yorini rejalashtirilgan qo‘shimcha hosil
asosida hisoblash
M
m - ( x P-xa)-ch-s
Rejalashtirilgan qo'shim cha hosil a so sid a o ‘g ‘itlar
m e’yorini aniqlash
(J.
S a tto r o v va S . S i d i q o v )
K o‘rsatkichlar
G ‘o ‘za
M akkajo‘xori
1. Rejalashtirilgan hosil, s /g a
35
70
2. A m a l d a g i hos il, s /g a
30
50
3. Q o 's h i m c h a hosil, s /g a
5
2 0
4. H o s il bilan chiqib
k eta d ig a n o z iq moddalar,
k g /t
azot
fosfor
kaliy
azot
fosfor
kaliy
5. Q o 's h i m c h a hosil bilan
c h i q i b ke tadigan oz iq
m o d d a la r , kg /ga
20
6
9
6 8
24
74
6. Q o 's h i m c h a hosil u chu n
kerakli o'g 'i t, kg /ga
2 0
6
9
6 8
24
74
7. O 'g 'it o z iq m odd ala rining
1- y ild a o'zlashtirilish
koeffitsi en ti, % (K)
65
2 0
70
6 5
20
70
8. К ga aso sa n kiritiladigan
o ' g 'i t m iq dor i, kg /ga
31
3 0
35
105
120
106
9. 0 ‘g ‘itlardagi oz iq
m o d d a la r i m iq d o r i,%
A m m i-
akli
sclitra
Super
fosfat
kaliy
xlorid
A m n ii-
akli
selitra
Super
fosfat
kaliy
xlorid
35
20
5 6
35
20
56
10. 9 - b a n d g a asosan
kiritiladigan o'g'it m iq dor i,
g a / k g
89
150
6 2
3 0 0
600
189
1
1. T u p ro q n in g o z iq
m od d ala ri bilan
tamin langan li gi
past
o'rtacha
past
o'rtacha
yuqori
past
12. T a ’min lanish darajasiga
ko'ra o'g'i t m e ’yorini tuzatish
1/3 ga kamaytiriladi
1/3
ga
kamaytiriladi
1/4
qism i
kiriti-
llldl
1 3 .A g ro k im y o v iy xari tan oma
a so s id a tavsiya etila digan
o 'g 'it m e ’yori, k g /g a
89
100
6 2
2 0 0
150
189
22 - Agrokimyo
337
0 ‘g‘itlar m e’yorini rejalashtirilgan hosil va tuproqdagi harakatchan
fosfor hamda almashinuvchan kaliy miqdorining kelajakda
o ‘zgarishi asosida hisoblash
Rejalashtirilgan hosilni olish bilan qatorda tuproq tarkibidagi
harakatchan fosfor va kaliy miqdorini oshirish ham maqsad qilib qo'yil-
gan bo'lsa, o ‘g ‘it m e ’yorlari quyidagi formula asosida hisoblanadi:
bunda:
M (PK) —
o ‘g ‘it m e ’yori, kg/ga;
X t —
rejalashtirilgan hosil, s/ga;
à h
—
hosil birligi(tonna) bilan olib ketiladigan oziq moddalari
miqdori, kg/t;
Kor—
o ‘g ‘it tarkibidagi oziq moddalarining o'zlashtirilish koef-
fitsienti, bir butunga nisbatan;
0.
va
Oa
— tuproqdagi harakatchan oziq moddalarining istiqboldagi
va amaldagi miqdori, mg/100 gramm tuproqda.
0 ‘ — 100 gram m tuproqdagi harakatchan fosfor va kaliy miqdorini
1 mg oshirish uchun kerak bo ‘ladigan minerai o ‘g‘it (sof m odda
hisobida) miqdori, kg/ga;
V — harakatchan shakldagi oziq elementlarini kutiladigan rniq-
dorga yetkazish uchun ketadigan vaqt, yil.
Minerai o ‘g‘itlar me’yorini belgilashning
uyg‘unlashtirilgan usuli
Usulning asosida rejalashtirilgan hosil, tuproqning oziq elementlari
bilan ta ’minlanganligi, bonitirovka baili, o ‘g‘itlar ustida o ‘tkazilgan
tajribalarning natijalari, o'tmishdosh ekin va tuproqning bir qator
xossalari yotadi.
Bunda quyidagi tartibda ish yuritiladi:
1. Hosildorlik belgilanadi:
bunda:
X —
m uayyan sug‘oriladigan paykal uchun hisoblangan hosil,
s/ga;
Xr —
rejalashtirilgan hosil, s/ga:
Bb —
sug'oriladigan paykalning bonitirovka balli;
Bo.r —
xo‘jalik uchu n chiqarilgan o'rtacha bonitirovka balli.
0 ‘rtacha bonitirovka balli (Bu.r) quyidagicha hisoblanadi:
B
_
к
•
+
к ■
s2
+
.......
Bhp
•
sn
5 , + S 2 + ......
S„
bunda:
S n S 2,...Sn —
sug'oriladigan paykallar yuzasi, ga.
2. Tuproq uchun o'rtach a koeffitsient
( K )
aniqlanadi:
K =
К ■ К
К ,
К .
К
К
- К - К
i
ti
т
shq
и ш
tí
№к
sh
s
Mazkur koeffitsientlarning izohi va kattaliklari 83-jadvalda o ‘z
ifodasini topgan.
83-jadval
Azot m e’yorini aniqlash uchun tuproq x o ssa la ri asosid a
kiritiladigan tuzatish koeffïtsientlari
( O 'z b e k i s t o n davlat a g rosan oat q o ' m i l a s i , 2 0 0 7 )
K o‘rsatkichlar
A zot m e’y o r in i tu zatish uchun
k o effitsicn tla r
Tuproq tipi(K tl)
Tipik b o ‘z tup roqlar mintaqa si
Tipik b o ‘z tuproqlar
1,00
0 ‘t l o q i - b o ‘z tuproqlar
1,00
O c h tusli o'tloqi tuproqlar
0 , 9 5
To'q tusli(sa z) o'tlo q i tuproqlar
0 , 8 6
B o t q o q - o 't l o q i tuproqlar
0 , 8 6
O c h tusli b o ‘z tup roqlar m in taq as i
O c h tusli b o 'z tuproqlar
1,07
B o ‘z - o ‘tloqi va o ‘t l o q i - b o ‘z tuproqlar
1,07
O c h tusli o'tloqi tuproqlar
1,00
T o‘q tusli o'tlo q i tuproqlar
0 , 9 5
B o t q o q - o 't l o q i tuproqlar
0 , 9 5
C h o ‘l mintaqasi
Sur tusii q o ‘n g ‘ir tup roqlar
1,15
C h o 'ln in g q u m li tuproqlari
1,15
Taqirli tup roq la r
1,10
0 ‘tloqi-taq irIi tup roqlar
1,10
O 'tloqi tu p roq la r
1,05
B o t q o q - o 't l o q i tup roqlar
1,00
0 ‘zlashtirilish muddati (K . )
' о m'
3 yilg acha
1,20
3 y ild a n 5 y i lg a c h a
1,10
10 yildan z i y o d
1,00
Eroziya darajasi (K .)
Erozi yaga u c h r a m a g a n
1,00
K u c h siz y u v ilg a n
1,10
O'rtacha y u v ilg a n
1,20
Kuchli y u v ilg a n
1,3 0
Sh o'rlanish i ( K sli)
S h o ‘r la n m agan
1,0
K u c h s iz s h o ‘r la n g a n ( 2 ,5 m in g m 3/ g a
m iq d o r d a b ir marta yu vish kerak)
1,10
O'rtacha s h o 'r l a n g a n ( 5 , 0 m in g m V g a
m iqdorda ikki marta yuv ish kerak)
1,20
Kuchli s h o 'r la n g a n (7,5 m in g m 5/ g a
m iq d o rd a u ch m a r t a y u v i s h kerak)
1,30
M e x a n ik a v iy tarkibi ( K ml)
Loyli
1,00
O g ‘ir q u m o q l i
1,05
O ' n a q u m o q l i
1,10
Yengil q u m o q l i
1,15
Q u m l o q
1 , 2 0
Q u m l i
1 ,2 5
S h ag 'alli qatlam chuqurligi ( K s|iq)
0 - 3 0
1 , 4 0
3 0 - 50
1 ,3 0
5 0 - 100
1 ,2 0
100 - 200
1,00
Sk ele tlilig i (K.)
K u c h s iz sk eletli ( 1 0
%)
1 , 1 0
0 ‘rtacha skeletli ( 1 0 - 2 0 %)
1 , 2 0
K u c h li sk el etli ( 2 0 - 5 0 %)
1 ,3 0
Juda kuchli sk el etli ( 5 0 % dan k o ‘p)
1 ,4 0
T ek isla n g a n li g i (K iek)
2 5 — 5 0 sm qatlam qirilgan
1 ,2 0
O 'tm ish d o s h ekin ( K o.c)
B e d a p o y a b u zilg a n d a n ke yin 1-yil
0 , 7 0
2-yil
0 , 8 0
3-yil
0 , 9 0
Topilgan m a ’lumotlar quyidagi formulaga q o ‘yiladi:
M = X ■
ChN ■
К - K . ■
К
;
/V
N
i
o e
i ’
bunda:
MN —
azotning hisoblab topiladigan m e ’yori, kg/ga;
X —
rejalashtirilgan hosil, s/ga;
ChN
— 1 sentner hosil uchun sarflanadigan azot miqdori, kg/ga
(84-jadval);
Kt
— tuproq uchun umumlashtirilgan koeffitsient;
К .
— o'tmishdosh ekin uchun koeffitsient;
о e
1
Ki —
ishlab chiqarish sharoiti uchun koeffitsient (1,20).
Azot m e’yori asosida fosfor va kaliyning m e ’yorlari osonlik bilan
hisoblab topiladi:
N : Р : К
1 : 1,5 : 1 — bedapoya buzilgach 1-yilda;
1 : 1 : 1 — ikkinchi yilda;
1 : 0,7 : 0,5 — 3- va keyingi yillarda.
84-jadval
1 sen tn er hosilni yetishtirish uchun sarflanadigan azotning
niaksimal miqdori
( 0 ‘zbe kist on davlat ag rosa noat qo 'm itasi , 20 07 )
E k in turi
Olib
ketiladigan
azot, kg/ga
Tuproq xossalariga
bog‘liq ravishda
azot sarfi
Fosfor va kaliyning
azotga
nisbali
P A
K20
Bu g'doy
3 ,3 3
4 , 4 2
0,7
0,3
Javdar
2,7 3
3.83
0,7
0,3
Arpa
2,7 3
3 . 6 3
0,3
0,7
Suli
3 ,1 3
4 , 1 6
0,3
0,7
D u k k a k l i - d o n ekinlari
3,0 0
3 ,9 8
1,0
1.5
M akkajo'xori
(don )
2,81
3 ,7 3
0,5
0, 7
Q o 'q o n jo 'x o ri
(sorgo)
3,5 0
4 , 6 5
0,5
0 ,7
P axta(o ‘rta to l a li )
6 ,0 0
7,97
0,5
0, 7
Paxta
(in g ich k a to l a li )
6 , 9 0
9 , 1 7
0,5
0,7
K ano p
10 1,03
1,37
0,5
0.8
T am aki
4 , 4 0
5 , 8 4
0,5
0,8
M o y li e k in la r
5 ,4 7
7,27
0,3
0,7
Kun g a b o q a r
5 ,2 7
7,00
0,3
0,7
Kartoshka
0 ,6 8
0 ,9 0
0,5
0,7
S a b za v o t ek in la ri
0 ,4 7
0 ,6 2
0,4
0,7
ASOSIY Q ISH L O Q XO‘JALIK EKINLARINI
0 ‘G ‘ITLASH
G‘o ‘zani o ‘g‘itlash
Bir tonna paxta xomashyosi va unga mos vegetativ massani to ‘plash
uchun g‘o ‘za tuproqdan o'rta hisobda 50—60 kg azot, 15—20 kg fosfor
va 50—60 kg kaliyni o ‘zlashtiradi. G ‘o ‘za yetishtiriladigan maydondan
oziq moddalarning chiqib ketishi hosil miqdori va tarkibiga bog‘liqdir.
Hosildorlik yuqori (45—50 s/ga) bo'lganda, g‘o ‘zaning hosil qismlari
o ‘suv organlariga nisbatan kuchliroq rivojlanadi va tabiiyki, bunda bir
tonna xomashyo uchun nisbatan kamroq miqdorda oziq moddalari
sarflanadi. Nihollar unib chiqqandan shonalash davrigacha g ‘o ‘za
juda sekin rivojlanib, organik qismining atigi 4 —5% i shakllanadi.
Shonalashdan to gullashgacha o ‘simlik quruq massasining 25—30% i
shakllanadi, vegetativ massaning jadal to ‘planish s u r’ati ko'saklarning
ochilish davrigacha davom etadi. Quruq massa iniqdorining bundan
keyingi oshib borishi hosil organlari salmog'ining ortishi hisobiga sodir
boMadi.
G ‘o ‘zaning oziq moddalariga bo'lgan talabi bevosita quruq massaning
to ‘planish sur’ati bilan bogMiq, lekin bu jarayon bir m e ’yorda ketmaydi.
Boshqa ekin turlari kabi g‘o‘za ham o ‘suv davrining boshlarida fosfor
va azotga kuchli ehtiyoj sezadi. Chigit ungandan shonalash davrigacha
hosil bilan chiqib ketadigan oziq moddalarning 8— 10% i, gullashdan
pishish davrigacha esa asosiy qismi o ‘zlashtiriladi (85-jadval).
85-jadval
G V z a n in g o ‘suv davrida oziq moddalariga boMgan talabi,
hosil bilan chiqib k e ta d ig a n yalpi o z iq m o d d a la r g a
n isb atan % da
0 ‘suv davri
A zot
F osfor
Kaliy
C h ig itn in g un ishidan sh o n a la sh g a ch a
8
8
10
S h o n a la s h d a n hosil to'p lash gaclia
6 0
56
64
H o s il to 'plash dan o ‘suv davrining o x irigach a
32
36
26
S u g 'o rib d e h q onchilik q ilin ad ig an
m a y d o n l a r tu p ro g 'in in g
nitrifikatsiyalash qobiliyati yuqori bo'lganligi sababli ularda azotning
jadal migratsiyasi sodir b o ia d i. Sug'orish jarayonida
nitratlar suv
bilan birga tuproqning quyi qatlamlariga yuvilib tushadi, sug‘orishlar
orasida o ‘tadigan davr ichida esa yuqoriga ko ‘tariladi, bu o ‘simliklarni
azot bilan m e ’yorida oziqlanishini cheklab qo ‘yadi.
Bunday sharoitda nitratlarning yuvilib ketishi va denitrifikatsiyaga
uchrashi natijasida azotli o'g'itlarning anchagina qismi isrof b o ‘iadi.
Azotli o ‘g'itlar isrofgarchiligini kamaytirish va ularning samaradorligini
oshirish u c h u n o ‘g‘itlash muddati va usulini t o ‘g‘ri belgilash, sug‘orish
rejimiga q a t ’iy amal qilish, shuningdek, ammiakli azotli o ‘g‘itlar va
m ochevina tu p ro q q a kiritilganda, azotning nitrifikatsiyalanishini
rna’lum darajada cheklaydigan tadbirlarni qoMlash hamda nitrifikatsiya
ingibitorlaridan foydalanish m uhim ahamiyat kasb etadi.
G ‘o ‘zaga beriladigan azotli o 'g'itlar m e ’yori quyidagi formula
yordamida hisoblab topiladi:
Dostları ilə paylaş: |