r
H
a
y
d
a
lg
a
n
b
e
d
a
p
o
y
a
B
e
d
a
p
o
v
a
h
a
v
d
a
la
y
o
t-
ga
n
k
c
y
in
g
i
to
'r
tin
c
h
i
y
il
B
e
d
a
p
o
y
a
h
a
y
d
a
lg
a
n
-
da
n
k
c
y
in
g
i
ikkinc
hi
y
T
u
p
ro
q
1
T
i
pik
b
o
‘z
tup
roq
S
h
u
n
i-
ng
o
‘zi
O
't
lo
q
tu
p
roq
T
i
pi
k
b
o
‘z
tup
ro
q
1
,,
M =
«
1
0
0
2
0
110
2
0
K
o
n
tu
r
№
1
-
1
0
1
-
1
2
1
-
1
1
1
-
1
0
B
ri
g
a
d
a
№
1
—
r-i
rn
5— 1 s paxta hosili olish uchu n azot sarfi, kg;
40—g'o'zan in g azotli o 'g 'itd a n foydalanish koefïitsienti, %;
100—konstanta.
Paxtaning hosildorligi gektariga 30 s bo'lganda, azotning biologik
m e ’yori birgektarga 250 kg ni |A = (30— 10)12,5=250] tashkil qiladi.
A zotning biologik m e’vori aniqlangach, 112- va 113-jadvallarda
k e ltirilg a n tuzatish k o e ffitsien tla ri yordam ida, tu p ro q tip lari va
agrotexnik fonlar bo'yicha differensiyalashtiriladi.
112-jadval
S u g ‘oriladigan yerlarda tu proq tiplari bo‘yicha azot m e’yorini
differensiyallash uchun tuzatish koeffitsientlari
Yarim sahro zona tuproqlari
S ahro zona tuproqlari
Tîpik bo ‘z
tuproq poyasi
Koef-
fitsient
O ch tusli b o ‘z
tuproq poyasi
Koef-
fitsient
Janubiy, o 'r ta ,
shimoliy
zonachalar
Koef-
fitsient
Tîpik b o ' z
l u p ro q la r va
o ' t lo q i b o ' z
tup roq la r
1,0
O c h tusli
b o ' z tu p roq la r
va o ' t l o q i —
b o ' z tu p roq la r
1,1
Taqirli, o ' t lo q i-
taqirli, sho'ri
yu vilgan
va ku ch siz
sh o'rlanga n
yerlar
1,2
O 't lo q i
tup roq la r
0,8
O 't l o q i
t u p ro q la r
0,9
Sho'ri yuvilgan
o 'tlo q i
va ku ch si z
sho'rlang an
yerlar
1,0
T o‘q tusli
o 'tlo q i
t uproqlar
0,7
O 't l o q i ,
o 'r t a c h a va
k u c h s iz
s h o 'r la n g a n ,
y u v ila d ig a n
tu p roq la r
1,1
O'tloqi, o'rtacha va
ku ch siz
s h o'rlang an,
m u n ta za m
yu viladigan yerlar
1,2
K a m q u vv atli,
r iv ojlan m a-
g a n , e r o z iy a g a
uc hragan
t uproqlar
1,2
K am q a v v a tli,
yaxshi
riv ojlan-
m a g a n ,
e r o z iy a g a
u c h r a g a n
t u p ro q la r
1,3
Yupqa q a tla m li,
e ro z iy a g a
uchragan,
s h ag'altos h
qatlamli tuproqlar
1,4
A grotexnik fo n lar b o ‘yicha azot m e’yorini
k o rrektirovka qilish
Agrofon
H osiidorlik,
s /g a
Azot
m e’yori,
kg/ga
T u zatish
koeffitsienti
Azotning
differensial-
langan
me’yori,
kg/ga
M a k k a j o ‘xoridan ke yin
3 0
2 5 0
1,2
300
B e d a p o y a
h ayd a lg a n d a n keyingi:
-b ir in ch i yili
3 0
2 5 0
0 , 6
150
- ik k in c lii yili
3 0
2 5 0
0,8
200
- u c h i n c h i va undan
3 0
2 5 0
1,0
250
k eyingi yillar
Eskidan sug‘orilib, g‘o‘za ekilib kclinayotgan ycrlarda, tuproqdagi
o ‘zlashtiriladigan azot miqdori turlicha bo‘lishi m um kin. Shunga ko‘ra,
bunday yerlarda ishlatiladigan azotli o ‘g ‘itlarn ing m e’yorlari 114-
jadvalda keltirilgan tuzatish koeffitsientlari asosida harn korrektirovka
qilinishi kerak.
/
14-jadval.
Azot m e’yorini tuproqdagi o ‘zlashtiriluvchi a z o t miqdori
bo‘yicha differensiyallash
Tuproqlarning
t a ’minlanganlik
darajasi
M in e ra l holdagi
azotning miqdori,
m g/kg
P a x ta d a n 3 0 —35 s /g a hosil
olish u ch u n azot m e’yor kg/ga
Juda past
< 2 0
2 5 0
Past
2 0 - 3 0
2 2 5
O'rtacha
3 0 - 5 0
2 0 0
Yuqori
5 0 - 6 0
150
Juda yuqori
> 6 0
100
Azotli o ‘g‘itlarning differensiyalangan m e ’yorlari aniqlangandan
keyin, g‘o ‘zaga azotni m uddatlar bo‘yicha solishni taqsim lashga o'tiladi
(1 1 1-jadvalning 8— 12 ustunlari).
Azot o ‘g‘itlar, odatda, b o ‘lib -bo ‘lib solinadi: ekishgacha, ekish
bilan birga va o ‘sishish davrida.
Ekishdan oldin solingan azotning samaradorligi o'zgarib turadi va
zonaning iqlim , tuproq va agrotexnik sharoitlariga bog'liq b o ia d i.
M asalan, tipik b o'z tuproqli yerlarda, azot erta bahorgi boronalash
paytida tuproqqa solinadi.
Bunda azotli o ‘g‘itlar erta bahorgi yog'ingarchilik oqibatida, 30-
50 sm c h u q u rlik k a singadi va yosh o 'sim liklar und an m aksim al
fbydaJanadi. S h o 'ri kuzgi shudgordan keyin yuviladigan yerlarda azot
ekishdan oldin chizel bilan solinadi.
Yerni haydashdan oldin sho‘ryuvish ishlari o'tkaziladigan joylarda
o 'g 'it bahorgi yer haydov paytida solinadi. Chigitni undirib olish
uchun q o ‘shim cha sug'oriladigan yerlarda, azot chigit ekish bilan bir
vaqtda solinadi.
Agar b a ’zi sabablarga ko‘ra, ekishga qadar azotli o ‘g‘itlar solin-
inagan bo'lsa, bu tadbir ekish vaqtida bajariladi. Bunda azot m e ’yori
gektariga 20—25 kg dan oshmasligi kerak.
0 ‘suv davridagi oziqlantirish m iqdori, azotning yillik m e’yori va
tuproq sharoitiga bog'liq. Odatda, 2—3 m arta oziqlantirish quyidagi
m uddatlarda o ‘tkaziladi: 2—3 ta chinbarg hosil bo'lganda, shonalash
va gullab, k o ‘sak hosil qila boshlagan davrda.
A zotning yillik m e’yoriga qarab, birinchi ertagi oziqlantirishda,
gektariga 50—75 kg, ikkinchi va uchinchi oziqlantirishda esa gektariga
50—100 kg atrofida azot solinadi.
G ‘o ‘zani oziqlantirishni o ‘z m uddatlarida tugallash katta aha-
m¡valga ega.
Oziqlantirishni tugallashning maksimal muddatlari, paxta ekiladigan
shimoliy zon alarda 10— 15 iyul, o ‘rta zonalarda 15—20 iyul va janubiy
zonalarda esa 20—25 iyul hisoblanadi.
F O S F O R L I 0 ‘G ‘IT L A R D A N F O Y D A L A N IS H
R F J A S I
Fosforli o ‘g‘itlarning samaradorligi tuproqda harakatchan fosfor-
ning mavjudligiga bog‘liq. Shuning uchun fosforli o ‘g‘itlar m e’yori
agrokim yoviy xaritanom alar asosida 115-jadvalda keltirilgan shakl
bo ‘yicha aniqlanadi.
Jadvalning 1 —4 ustunlaridagi m a’lum otlaryerdan foydalanish rejasi
va agrokim yoviy xaritanom alar asosida, 5 ustundagilari esa ekinlarni
joylashtirish rejasi asosida to ‘ldiriladi.
____yil hosili u c h u n
______ v ilo y a ti___________t u m a n i ________ xo'jaligi
Bri
gada
№
Kontur
№
May-
don,
ga
H arakat
chan P20 5,
mg/kg
Hosil
dorlik,
s/ga
(gV za)
Fosfor me’yori,
kg/ga
Fosforni solish muddati,
kg/ga
Bio
logik
Diff.si-
yalan-
gan
Yemi
haydash
vaqti
Ekish
bilan
birga
Gullash
davrida
1
.
1.2,7,8
60
3 1 - 4 5
35,0
52,5
160
160
— —
1
.
3,4,5,6
60
4 6 - 6 0
40,0
60,0
120
120
—
—
2.
1 - 9
90
1 6 - 3 0
45,0
67,5
270
225
45
—
2.
1 0 -1 4
50
>60
30,0
45 .0
45
45
— —
3.
1 - 1 2
120
1 6 - 3 0
30,0
45 ,0
180
95
45
40
Fosforli o ‘g‘it m e ’yori, paxta hosildorligi to ‘g ‘risidagi m a’lu m o tla r
asosida aniqlanadi. Bunda 1 s paxta u ch u n fosfor sarfi 1,5 kg deb
qabul qilingan.
Shu asosda, fosforli o ‘g‘itning biologik m e ’yori aniqlanadi. M asa-
lan, paxtaning hosildorligi gektariga 30 s bo'lgand a, fosfoming biologik
m e’yori gektariga 45 kg bo iadi.
Fosfoming biologik m e’yori aniqlangach, u tuproqdagi harakatchan
fosfoming m avjudligiga muvofiq, 116-jadvalda keltirilgan tu zatish
koeffitsientlar yordam ida differensiyallanadi.
/ /
6 -ja d va l
F osfom ing diferensiyallangan m e’yorini aniqlash
Hosil
dorlik,
s/ga
Tuproqdagi
harakatchan fosfor
iniqdori, kg/ga
Biologik
me’yor
Tuzatish
koeffitsienti
Fosfoming
difTerensiyalangan
me’yori,kg/ga
30
< 1 5
45
5
225
30
1 6 - 3 0
45
4
180
.
30
3 1 - 4 5
45
3
135
30
4 6 - 6 0
45
2
90
30
> 6 0
45
1
45
Fosforning d ifferen siy allan g an m e ’yorini g 'o 'z a g a m u d d atla r
bo'yicha berish ham tuproqdagi niavjud harakatchan fosfor m iqdoriga
qarab
0
‘tkaziladi ( 117-jadval).
117-jadval
Fosforli
0
‘g ‘itlarni solish muddati b o ‘yicha taqsim lash
Hiproqdagi
harakatchan
fosfor miqdori,
kg/ga
H o sild o rlik ,
k g /g a
( g ‘o ‘za)
Fosforning
differensiyal
langan me’yori,
kg/ga
Fosforni muddatlar bo‘yicha
solish, k g /g a
H ay da sh
paytida
Ekish
bilan
G u lla s h
davrida
< 1 5
3 0
225
140
4 5
4 0
1 6 - 3 0
3 0
180
135
4 5
—
3 1 - 4 5
3 0
135
135
—
—
4 6 - 6 0
3 0
90
90
—
—
> 6 0
3 0
45
4 5
—
—
1
kg tuproqda 15 milligrammgacha harakatchan fosfor mavjud
bo'lsa, fosforli o ‘g ‘itlar uch muddatda solinadi: yerni haydash paytida,
ekish bilan birga va gullash davrida. Agar harakatchan fosfor m iqdori
16—30 mg/kg atrofida b o is a , fosforli o 'g 'itla r ikki muddatda: yerni
haydash vaqtida va ekish bilan birga solinadi. Tuproqlarda harakatchan
fosfor miqdori 31 m g/kg dan ortiq bo'lsa, o ‘g‘it bir m arotaba, yer
haydash paytida solinadi.
KALIYLI 0 ‘G ‘ITLARDAN FOYDALAN1SH
REJASI
G ‘o‘za azot moddasini qancha o‘zlashtirsa, kaliy moddasini ham shuncha
iste’mol qiladi. Shu sababli, paxta va boshqa ekinlaryetishtirishda, tuproqqa
uzoq muddat kaliyli o ‘g‘it solinmasa, yerdagi kaliy zaxirai kamayib ketadi.
Shu munosabat bilan, qishloq xo‘jaligida kaliyli o ‘g‘itlardan foydalanish
judazarurhisoblanadi. Bu ish, agrokimvoviy xaritanomalar asosida tuzilgan
o ‘g‘itlardan foydalanish rejasi bo'yicha amalga oshirilsa, yuqori samara
beradi (118-jadval).
Jadvalning 1—4 ustunlari, ekinlarni joylashtirish rejasi va olinadigan
hosildorlik m iqdori asosida tuziladi. Kaliyli o ‘g ‘itlarning biologik
m e’yori paxta hosildorligi to ‘g‘risidagi m a’lum otlar asosida aniqlanadi.
Bunda, 1 s paxta uchun kaliy sarfi 5 kg deb qabul qilinadi. S h u n g a
asosan, paxtaning hosildorligi 30 s/g a b o 'lg anda, kaliyning biologik
m e’yori 150 kg/ga miqdorida belgilanadi.
/
18 -ja d va l
Kaliyli o ‘g‘itlardan foydalanish rejasi
___ yil hos il i u c h u n
viloyati___________t u m a n i ___________ xo -jaligi
B ri
gada
№
K on
tu r
№
M a y -
don,
ga
Hosildorlik,
s/ga
Kaliyni
biologik
m e’y o ri,
k g /g a
Tuproqdagi
alm ashinuv
chi kaliy
miqdori,
m g/kg
K aliyning
differensiyal-
langan
m e’y o ri, k g /g a
1.
1 - 8
80
30
1 5 0
< 1 0 0
187,5
9 - 1 2
4 0
40
2 0 0
1 0 0 - 2 0 0
2 0 0
2.
1 - 7
70
30
150
2 0 0 - 3 0 0
1 1 2 , 5
8 - 1 4
70
35
175
> 4 0 0
4 3 , 8
3.
1 - 1 2
1 2 0
45
2 2 5
3 0 0 - 4 0 0
1 1 2 , 5
Jadvalning 5-ustuni agrokimyoviy xaritanom a m a’lumotlari asosida
tuziladi va tuproqlardagi alm ashinuvchi kaliyning m iqdoriga k o ‘ra,
119-jadvalda keltiriIgan tuzatish коеffitsientlari yordam ida kaliyn in g
biologik m e’yori differensiyallanadi.
7
19-ja d va l
Kaliyning biologik m e’yorini differensiallash
koeffitsientlari
liip ro q larn in g
t a ’m inlanganlik darajasi
Alm ashinuvchi kaliyning
m iqdori, m g /k g
Ih z a tish
koeffitsienti
j u d a past
< 1 0 0
1,25
past
1 0 1 - 2 0 0
1,00
o 'rta c h a
2 0 1 - 3 0 0
0,7 5
y u q ori
3 0 1 - 4 0 0
0 , 5 0
j u d a yu q ori
> 4 0 0
0 ,2 5
ORGANIK 0 ‘G ‘ITLARDAN FOYDALANISH
REJASI
Gum us miqdori bo'yicha tuzilgan agrokimyoviy xaritanom a asosida
x o ‘j a l iklar uchun g o ‘ng va boshqa organik o 'g 'itla rd a n sam arali
foydalanish uchun tavsiyalar ishlab chiqiladi. G o 'n g va boshqa organik
o 'g'itlarni faqat chirigan holida, undagi begona o ‘tlarning urug‘i nobud
bo'lganda ishlatish kerak. G o 'n g asosan kuzgi shudgorlash paytida
25—30 t/ga m e’yordan kam bo'Imagan m iqdorda tuproqqa solinadi.
G o 'n g va boshqa organik o'g'itlarni birinchi navbatda intensiv
texnologiya asosida yetishtiriladigan (sabzavot va poliz) ekinlar maydo-
niga solish tavsiya qilinadi. Keyingi navbatda organik o'g'itlarni gumus
bilan past va juda past darajada ta ’minlangan, kapital tekislash ishlari
o'tkazilgan m aydonlarga taqsimlanadi. G um us bilan o 'rtach a ta ’m in
langan m aydonlar u ch u n go'ng m eyorini gektarga 20 tonnagacha
kamaytirish mumkin.
S inov savo lla ri
1. Agrokim yoviy x a rita n o m a nima m aqsadda tu z ila d i?
2. Agrokimyoviy x a ritan om a tuzishda tuproq nam unasi olinadigan vaqt,
yuzu va chuqurlik nim aga bog'liq?
3. Tuproqlarni a g ro k im yo viy xaritalash nechta bo'Iim dan ib o ra t?
4. Agrokimyoviy x a ritan om a
tuzishda nima asos bo'lib xizm at qiladi?
5. Kartograßk asos
nim a asosida tayyorlanadi?
6. Rekognossirovik k o 'r ik n im a?
7.
Elementar uch astka n im a?
8. N am unalar otishning nechta usuli m avjitd?
9. X aritalashda d a ta ish lari necha bosqkhdan iborat?
10. Xaritalashda chirindi, harakatchan azot, fo sfo r va kaliy m iqdorini
qanday usul bo'yich a aniqlanadi?
11. Umumlashtirilgan agrokim yoviy xaritanoma nim a m aqsadda tuziladi?
12. Tuproqlar ch irin d i bilan ta'm inlanganlik d arajasiga ko'ra nechta
guruhga b o 'lin a d i?
13. Tuproqlar h arakatch an azot, fosfor va k a liy bilan ta ’minlanganlik
darajasiga ko'ra n ech ta guruhga bo'linadi?
14. 7'uproqlar ish qoriylik. kislotalilik darajasiga k o 'ra nechta guruhga
bo ‘lin a d i?
X I I I bob.
A G R O K IM Y O N IN G EK O LO G IK
M U A M M O LA R
KIMYOVIY VOSITALAR
Q O ‘LLASHNING EKOLOGIK MUAMMOLARI
Qishloq xo‘ja!igida kimyoviy m oddalarni qoMlashdan asosiy m aqsad
yerdan yiiqori hosil oiishdan iboratdir. B uning uchun turli agroxi-
m ikatlar qo'llaniladi, ularga m ineral o ‘g ‘itlar, o ‘simliklarni kim yoviy
himoya qilish vositalari, ularning o'sishini tezlashtiruvchi regulatorlar,
tuproq tuzilishini sun’iy yaxshilovchi m o d d alar kiritiladi.
M a’lumki, ekin m aydonlarida suv, shaniol eroziyasi va ayniqsa,
ekinlarning hosili bilan ko‘p m iqdorda biogen elem entlar, y a’ni 1 t
m ahsulot bilan 1 6 -1 7 kg azot, 1—27 kg fosfor, 1 — 114 kg kaliy
tuproqdan cliiqib ketadi.
Sliuning uchun yerni o ‘g‘itlash y o ‘li bilan tuproqdan chiqib ketgan
biogen elem entlar qaytariladi va m ah sulot hosil bo ‘lish jaray o n lari
turg‘unlikka ega bo'ladi.
Rossiya Federatsiyasining qishloq xo 'jalik tashkilotlarining bergan
m a’lumotlariga ko'ra, turli yillarda N P K (kg/ga) o ‘g‘itlari d e h q o n -
chilikda quyidagicha qoMlanilgan, y a’ni
120-jadval
0 ‘g‘i t l a r ' ' ' ' - ^ y i n a r
1980
-1 990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
2010
J a m i hosil u c h u n
b e r i l g a n . k g / g a
147
1 lü
70
59
25
24
23
22
25
S h u n d a n m in e r a l :
o ' g ' i t l a r
IÜ0
78
43
29
1 1
12
13
14
15
O r g a n i k o ' g ' i t l a r
47
32
27
24
14
12
10
8
8
J a m i:
c h i q i b k e tg a n
138
123
135
139
130
116
118
126
128
S h u n d a n :
hosil b i la n
113
90
1 10
106
90
74
72
76
74
B e g o n a o ' t l a r b i l a n
25
33
25
33
40
42
44
46
48
T e n g l i k +
-9
-13
-65
-86
-105
-92
-95
-104
-105
D ehqonchilik tarixidan m a’lum bo'lishicha, ekin m aydonlarini
o 'g'itlash bizning eram izgacha ham qo'llanilgan. M asalan, qadimgi
rim liklar ekin m aydoni relyefiga qarab tekis yerlarga 1/4 arava, tepalik
yerlarga esa 24 arava g o 'n g berishgan ekan.
XX asrning 60-yillarida professor Fris Baadening fikricha, 2000-
yilgaclia sayyorada h a r g ektar yerga 40 kg azot, fosfor va kaliy ishlatish
kerak. FAO ning tekshirishi bo'yicha, 2000-yilda dunyo bo'yicha
m ineral o'g'itlarga b o ig a n talab 300 rnln.t ga yetadi, shu jum ladan,
170 mln.t azotli, 70 m ln .t fosforli va 60 m ln.t kaliyli o ‘g‘itlar.
D.M . Xomyakovning (1998) ko'rsatishicha, Rossiya aholisini oziq-
ovqat bilan ta ’m inlash uch u n yiliga 95 m ln.t g'alla, 27 m ln.t qand
lavlagi, 3,5 m ln.t kungaboqar pista, 38 m ln.t kartoshka, 115 m ln.t
sabzavot ekinlar hosili kerak. Shu hosilni yetishtirish jarayonida 10
m ln.t. mineral o 'g 'itla r, 8,5 ming t pestitsidlar va 35,5 mln.t ohak
tutuvchi m ateriallar kerakligi qayd qilingan. Am m o Rossiya dehqonlari
1997-yili rejada k o 'rsa tilg a n 3,0—3,5 m ln.t m ineral o 'g 'itla rd a n
hamm asi b o ‘lib 325 m ing.t olganlar, o’simliklarni himoya qilish uchun
zarur bo'lgan 30—40 m ing.t kimyoviy birikm alardan hammasi bo'lib
2 ming.t olgan. Olimning fikricha, 1 kg ozuqa moddalaridan qo‘shimcha
4 —8 kg g'alla hosil b o 'lib , yetarli mineral o 'g 'itla r berilsa, Rossiya
bo'yicha qo'shim cha 30—40 m ln.t g'alla hosili olish mumkin ekan.
AQ SH da esa 1995— 1997-yillar ichida har yili 26 m ln.t mineral
o 'g 'itla r ishlab chiqarilgan va har bir gektarga 208 kg dan to 'g 'ri
kelgan. D ehqonchilikda 10 m ln.t azotli, 4 m ln.t fosforli va 5 m ln.t
atrofida kaliy o 'g 'itla r ishlatilgan.
G F R da 1991 — 1993-yillar o'rtacha har yili qishloq xo'jalik yerlariga
192,3 kg/ga azotli, 34,3 kg/ga fosforli va 49,3 kg/ga kaliyli o ‘g‘it
berilgan.
V.O . M ineyevning (1993, 1998) qayd qilishicha, o 'g 'itla r va
kimyoviy birikm alardan unum li foydalanishda quyidagi funksional
vazifalar turadi, ya’ni:
— ekilgan m adaniy o'sim liklarni makro va mikro biogen elem entlar
b ila n optim al o z iq la n tiris h d a o'sim liklarga toksik m o dd alarnin g
o 'tish ig a to'sqinlik qiladigan fiziologik to 'siq larn i tezlashtiradigan
faoliyatni o'sim lik tanasida kuchaytirish yo'llarini topish;
— tuproq tarkibi, hosildorligi va uning gumusli holatini tiklash;
— agroekosistem alarda olib boriladigan dehqonchilik yerlarida
biogen elem entlarning kichik aylanishi va ularning tuproqdagi balansini
optim al holda saqlash;
— turli tabiiy h u dudlar talablarini inobatga oigan holda va u larn in g
maqsadlariga javob beradigan optim al m adaniy agrolandshaftlar tashkil
etish;
— agroekosistem alarning turli texnogen ifloslanishning o qib atlari;
— og'ir m etallar va toksikant elem en tlar ta ’sirini kam aytirish;
— agroekosistem alarda radiatsiya — ekologik holatlarni yaxshilash;
— agroekosistem alarning biologik ko'rsatkichlarini boshqarish;
— o'sim lik m ahsulotlarining kimyoviy tarkibi va ozuqaviy sifatin i
yaxshilash.
M a ’lum ki, tiriklikning hayot fao liy ati uch u n qishloq x o 'ja lik
m ahsulotlarini ko ‘paytirish, sifatini yaxshilash va dehqonchilikda ishlab
chiqarishning samaradorligini oshirish asosida agrokimyoning m o h iy ati
kattadir. Sababi agrokimyo uslub va regíam entlarini buzish d e h q o n
chilikda ju d a k atta salbiy o q ib atlarg a olib keladi, y a ’ni m in e ra l
o ‘g‘itlardan n o to ‘g ‘ri foydalanishdan atrof-m uhitning ekologik h o lati
buziladi, tuproq, suv, havo ifloslanadi, tup ro q hosildorligi pasayadi,
agrokimyoviy xususiyati va fitosanitar holati yom onlashadi, o 'sim lik la r
kasallanishi kuchayadi, yerdan olingan o'sim liklar hosilining ekologik
sifati pasayadi. M asalan, karam ekilgan yerga yuqori m iqdorda a z o t
o 'g 'itla rin i berilganda karam da m o d d a alm ashishi buziladi, y a ’n i
oltingugurt o ‘tishi kuchayadi va natijada karam m ahsulotining sifati
buziladi o'sim likning fosfor bilan oziqlanishi yom onlashadi.
T up roq da n atriy , xlor, sulfat birik m alari k o ‘p b o ‘lsa, b u n d a y
tuproq, ekologik nuqtayi nazardan, o 'sim liklarning rivojlanishi u c h u n
noqulay hisoblanadi. Shuning uchun tu p ro qn ing rizosfera q a tla m id a
uchraydigan asosiy kimyoviy elem entlarni optim al m iqdor va n isb a td a
solish lozim (121-jadval).
M ineral o ‘g‘itlardan foydalanish jaray o n id a ko'p ekologik salbiy
ho latlar kelib chiqm oqda. Y a’ni, 0 ‘zbekiston qishloq x o ‘ja lig id a ,
ayniqsa, paxta yetishtirishda k o 'p lab turli xildagi m ineral o ‘g ‘itla r
ishlatiladi. Lekin m ineral o‘g‘itlardan yuqori natija olish uchun u la rn i
o ‘z vaqtida, g‘o ‘za va boshqa ekinlarning o ‘sish va rivojlanish d av rig a
qarab ishlatish maqsadga muvofiq b o ‘lsa ham , o ‘g‘itning m iq d o ri,
tuproq nam ligiga va yerga beriladigan vaqtiga rioya qilish k e ra k .
Shundagina o'sim likni m ineral o ‘g'itga to 'y in tirib , undan yuqori, m o ‘1
hosil olish m um kin. Tuproq quruq yoki o ‘sim likning vegetatsiya davri
o ‘tgan davrlarda yoki m iqdordan ortiq o ‘g ‘it berish m o‘l h o sild orlik ka
garov b o 'la olm aydi, aksincha, hosil kam ayadi. Tuproqda kim yoviy
m oddalar k o ‘plab to'planib, keyinchalik hosilga o 'tib (karam , p iy o z,
B
ir
ni
et
r
tu
p
ro
q
q
at
la
m
id
a
uc
h
ra
y
d
ig
a
n
as
o
si
y
k
im
y
o
v
iy
e
le
m
e
n
tl
a
r,
%
h
is
o
b
id
a
(O
rl
o
v
,
1
9
8
5
)
-S3
.<3
3> Dostları ilə paylaş: |