§
■Q
.53
I
i
OU x
С и
с "35
Of) • —
£ CL
Я
_
■? 3
rA ”
О 00
X
,
О *ë
о
00 w
с О-
с 9
Ё?й
л 9
X л
CN
.й та
§ f
•
^ г*
Я Я м
Т" с •=
’ х •
со
-т*
ел С.
1 1 JS
§ Я - 2
X
2 л
м
>
ilE 'x :
сл
™
g>= z
.3 - «я
Л
°*
« - Е
С g 3
D х Е
о
•о
>>
та
Q.
3
00
CL
х ^
(/3 • —
с -5
я я
2Е 2Р
С/5
5
2 «8
X ) >
g z
.z: on
.Е с
X та
.2 S
7" CQ
О ®
■О в
о
-С
те
JZ
Q_ сл
о ”
5 .2
ел д
С Ой
i l
э 5
0
JÛ
X
СЛ
s
JS я
3 ъ
О)
X à
w ZL
С
та
сл
0
,
О *00
J2 та
X ,¿>
V5
А ^
J- t
сл
*>х
u
сл
с а
■S g
'.й с
0 fe
« “
>, 00
f ^
С 7"
Э 2
сл
сл
О х
В
о
сз
а оо
со -Е
Е Е
з та
та X)
■° «
С .*
? !
ГЛ U
BD j e
м
'Л
аз •—
X С
с iS
IE -5
о о
«
3 00
•Т .Е
— с
я
>
1)
Е
00
X
С
х
00
с.
ÊP
ез
X
с
Э
а
’>
СП
’Е
X
и
00
с
о
X
та
с
Э
V
00
та оо
T J с
х о
С <
Л
.5 "
a l
я - i
00 )=
1_ с?
з -О
s> О
I t
¿ о
■5
■=
га .2
оо
сл
’5.
П
СЛ
11
X О
V3
00
ер-1
И
X Ü)
о
- о
М Ъ Е
с 3 •_
J , и
.5
с
S¿
о
с
о
О
cd
с
о
оо
N
а
аз
о*
X
сл
О
X
та «-
> «2
м *Е
.5 >
> о
“ Е
СЗ
"О
а -
та
>
с
,о
Js*
сг
■§■§
I ^
£ a
о
X
N
'5-
о*
о
2 о
я S:
^ 8
С
•и
СТ
О
>
о
а
Vegetatsiya tajribalarida ham dala tajribalaridagidek entom olog ik
va fitopatologik kuzatishlar olib boriladi.
Ayrim hollarda (o‘simliklarning quruq massasi hisobga o linganda,
liosil elem entlarining shakllanishi va saqlanishi o'rganiladigan tajriba-
larda)
to 'k ilg a n barg, shona, gul, tu g u n ch a va k o ‘saklar m axsus
xalatchalarga terib olinadi.
0 ‘sish d a ’rlari bir-biriga yaqin b o ‘lgan o 'sim lik navlari u stida
tad q iq ot ishlari olib borilganda fen o lo gik kuzatish lar va o ‘sim lik
organlarining kimyoviy tahlili o 'sim lik lar rivojlanishining m uay yan
davrlarida (m asalan, g‘o ‘zada unib chiqish, 2—3 chin barg, sh onalash,
gullash, hosil to ‘plash va pishish), vegetatsiya davri turlicha b o ‘lgan
navlar ustida o ‘tkaziladigan tajribalarda esa, qo'yilgan m aqsadga k o ‘ra
har 10, 15 yoki 30 kunda amalga oshiriladi. Lekin har ikki h o ld a ham
shonalash, gullash, ko'saklarning ochilish m uddatlari belgilab b oriladi,
hosil elem entlarining to ‘planish dinam ikasi o ‘rganiladi, hosil y ig‘ib-
terib olinadi, tortiladi va tegishlicha hisob-kitob ishlari bajariladi.
Vegetatsiya tajribasini olib borish uch u n alohida, qalin m uqovali,
katta hajm li d a ñ a r tutiladi va u «Vegetatsiya tajribasi ju rn ali» deb
nom lanadi.
U nda quyidagi masalalar yoritiladi:
1. Vegetatsiya tajribasining tizim i (variantlarning tartib raqam lari,
tajriba variantlari, takrorliklar, vegetatsiya idishlarining tartib raqam lari).
2. T uproqning tipi va granulom etrik tarkibi.
3. Tuproq olingan joy haqidagi m a ’lum otlar, qatlam chuqurligi.
4. O lingan tuproqning qisqacha agrokim yoviy tavsifi.
5. Tuproqning to ‘la nam sig'im i, %.
6. Idishlarning og‘irligi, kg.
7. T uproqni idishlarga solinayotgan paytdagi namligi, %.
8. Idishdagi nam holatdagi tu p ro q og ‘irligi, kg.
9. Idishdagi m utlaq quruq tu p ro q n in g og‘irligi, kg.
10. T N S ning 70% igacha n a m la n g an tup ro q n in g idish b ila n
birgalikdagi og‘irligi, kg.
11. Ekinning turi, navi, navlarning qisqacha tavsifi.
12. U rug1 nam langan va ekilgan kun.
13. N ih ollar paydo bo‘lgan kun (ishning m aqsadiga k o 'ra u n ish
sur’ati, unish dinamikasi ham hisobga olib boriladi).
14. 0 ‘g‘itlash (o‘g‘it berish) kunlari. 0 ‘g ‘itlarning shakllari, turi
va m iqdori.
15. Sug‘orish (amalga oshirish tartibi).
16. Tuproqni ishlash (am alga oshirish tartibi).
17. Zararkunandalarga qarshi kurash.
18. Rivojlanish davrlarining boshlanishi.
19. O'simliklarnitig o ‘sishi va rivojlanishi borasidagi m a ’lumotlar.
20. Hosil elem entlarining shakllanishi va saqlanishi bo ‘yicha hisob-
kitoblar.
21. 0 ‘simliklarning quruq massasini hisobga olish.
22. Hosilni hisobga olish.
L IZ IM E T R IK TAJRIBALAR USUL1
Lizimetrik tajribalar birinchi bo'lib taniqli ingliz olimi Jon Dalton
tom onidan XVII asming oxiri XIX asrning boshlarida atmosfera yog‘in-
sochinlarining sizot suvlarni to ‘yintirishdagi aham iyatini o'rganish
niaqsadida amalga oshirilgan.
Lizimetrik tadqiqotlar agrokimyoda ham keng koMamda qo‘llaniladi.
U n d a n tuproqdagi, sh u n in g d ek , o ‘g‘itlar hilan kiritiladigan oziq
elem entlarning yuvilishini o ‘rganishda keng foydalaniladi. Lizimetrik
tadqiqotlar tuproq va undagi oziq elementlar, o 'g 'itla r va o ‘simlik
o'rtasidagi m unosabatlarni aniqlashda o'ziga xos o ‘rinni egallaydi.
T uproqqa kiritiladigan va hosil bilan olib chiqiladigan oziq m odda-
lar o ‘rtasidagi farqni va tuproqdagi oziq m oddalar m uvozanatini
aniqlashda ham ayni usulni qoMlash yaxshi natija beradi. Aytilganlardan
tashqari bu usuldan o ‘g‘itlar t a ’sirida tuproq xossalarining o'zgarishini
(in a sa la n , suv o 'tk a z u v c h a n lik ), turli ek in lard ag i tra n sp ira siy a
koeffitsientlari ko‘rsatkichlarini aniqlashda ham foydalanish m umkin.
Sug‘oriladigan dehqonchilik sharoitida suv m uvozanatini, sho‘rlan-
gan tuproqlarni yuvish va qishloq xo‘jalik ekinlarining sug‘orish tartibini
o ‘rganishda ham lizim etrik tajribalar m a’lum aham iyat kasb etadi.
Lizimetrik tajribalar maxsus moslamalar — lizim etrlarda amalga
oshiriladi. Tadqiqotlarning maqsadi va vazifalariga bog‘liq ravishda
turli konstruksiyali lizim etrlardan foydalaniladi.
Lizimetrlardagi tu p ro q qatlamining qalinligi 20—25 sm dan bir
necha m gacha b o ‘lishi m um kin. Amalda 1 m qalinlikdagi tuproq
qatlam iga ega bo‘lgan lizim etrlar ko‘p islilatiladi.
Lizim etrlar oldiga quyidagi talablar qo‘yi!adi:
1.
Lizimetrik tadqiqotlardagi sharoit imkon qadar tabiiy sharoitga
yaqin bo'lishi lozim. B uning uchun ular tuproq o ‘rasiga joylashtiriladi
va ularning sathi tev arak -atro f bilan tenglashtiriladi.
2. Turli om illar ta ’sirini qiyoslab o ‘rganish m aqsadida liz im e tr
m oslam alarining soni 10 tadan kam bo'lm asligi va ular q a to r-q a to r
qilib joylashtirilislii kerak. Lizim etrlar yoniga yog'in-sochin m iq d o rin i
o ‘lchash m oslamasi o'rnatilsa, van ada yaxshi bo'ladi.
3. Tuproq qatlam idan shiinilib o 'tad ig a n suvlarni to'plash u c h u n
lizim etr m oslam alarining pastki qism iga drenaj jo y lan ad i, u n d a n
o'tadigan suv maxsus qabul qilgichlarda to'planadi. U lar tab iiy va
su n ’iy yoritiladigan yer osti dahlizlariga o'rnatiladi. Yer osti d a h liz la ri
yog'in-sochin va havo haroratining keskin o ‘zgarishidan him oyalangan
bo'lishi lozim.
4. Lizim etrlar tadqiqot mavzusiga k o 'ra o'sim lik bilan band b o ‘lishi
yoki toza shudgor holatida bo'lishi m um kin. K am dan-kam h o lla rd a
lizim etrlarga mevali yoki m anzarali d araxtlar o ‘tqaziladi (V ilyam s
lizim etri). Shu sababdan lizim etrlar y o ru g iik yaxshi tu sh a d ig a n ,
parranda va chorva mollari ta’siridan him oya qilingan holatda q u rilad i.
Ba’zi lizim etrlar ustiga sim to'r tortiladi.
5. Ko‘p miqdordagi eritmalar ishlatish va kunning xohlagan p ay tid a
kuzatishlar olib borishga to'g'ri kelishi m unosabati bilan liz im e trlar
laboratoriyalarga yaqin joylarda quriladi.
M oslama ichidagi tuproqning holatiga ko‘ra ikki turdagi liz im e trlar
tarqlanadi:
— tuproqning tabiiy tuzilishi saqlangan;
— keltirilgan tuproq bilan to ‘ldiriladigan.
Ikkinchi turdagi lizimetrlarda tu p ro q n in g tabiiy tuzilishi b u z ila d i,
lekin shunday bo'lsada, tuproq genetikaviy qatlam lar bo'yicha m a ’lum
tartib va zichlikda joylanadi. L izim etrlarning devori b eton, g 'is h t,
metall yoki plastik pardadan tayyorlanishi m umkin. T a d q iq o tla rd a
Eberm ayerning lizimetrik varonkalari ham ishlatiladi.
Beton yoki g‘ishtdan tay yorlanadigan lizim etrlarda k o 'p y illik
tadqiqotlar olib boriladi. Odatda, u larn in g yuzasi 1—2, b a’zi h o lla rd a
4 m2 ni tashkil qiladi. Ular ko‘p yillar davom ida xizmat qiladi. M asalan,
Moskva qishloq x o ‘jalik akademiyasida V.R. Vilyams tom onidan 1900-
yilda qurilgan va Yangi Aleksandriya qishloq xo'jalik institutida P .F .
Barakov tom onidan 1903-yilda qurilgan lizim etrlar 30—40 yil dav o m id a
faoliyat ko'rsatgan. Betonli lizimetrlarga k o 'pincha keltirilgan tu p ro q la r
to'ldiriladi. U larda dunyoning turli m am lakatlarida o ‘sim lik, o ‘g ‘it
va tuproqlar ustida statsionar tajribalar olib borilmoqda.
M etall lizimetrlar. Ularning shakli turli-tum an (silindrsimon, kubsi-
m on, parallelepipedsim on) bo'lib, tabiiy tuzilishga ega va k eltirilg an
tup roq bilan ishlashga m o ‘ljallangan. Keltiriladigan tuproqlar, odatda,
ichkari qismi asfalt loki bilan qoplangan, ruxlangan p o ‘latdan tayyor-
langan silindrsimon yoki parallelepipedsim on lizim etrlarga joylanadi.
U larning tubiga béton lizim etrlardagi kabi shag'al yoki qum dan drenaj
qilinadi.
Tuproq bilan to id irilg an lizimetrlar yerga ko'm iladi (undagi tuproq
sa th i yer yuzasi bilan b ir xil b o iish i shart) yoki a w a ld a n yerga
ko'm ilgan, o'zidan diam etri bir oz katta bo'lgan silinr yoki yashchikka
joylashtiriladi. Tashqi idish chuqur devorlarini ushlab turish uchun
xizm at qilsa, ichki idish lizim etr vazifasini o ‘taydi.
Barcha shakldagi m etall lizim etrlarning tubidagi teshikchaga nay
(kranchasi bilan) o ‘rnatiladi va uning tagiga filtrat to ‘planadigan idish
joylashtiriladi.
N am unalar olishda tuproqning tabiiy tuzilm asini buzmaslik uchun
silindrsim on lizim etrlarning pastki qismi alohida, o ‘tkir uchli uchbur-
c h a k sh a k lid a y a s a la d i va asosiy q ism ig a b irik tirib q o ‘y ila d i.
A .V . Klyucharevning lizim etri shu tipdagi lizim etrlarga yaqqol misol
b o ia d i (17-rasm).
U diametri 11 sm, chuqurligi 20 sm bo ‘lgan yupqa devorli p o ‘lat
silindr (1) dan iborat. Tabiiy tuzilishi saqlangan tuproq toidirilgan
silindrning pastki qismiga drenajli, ruxlangan voronkasim on taglik (2)
zich qilib m ahkam lanadi.
Bu lizimetrda filtratni yig‘ish uchun kimyoviy laboratoriyalarda
ishlatiladigan oddiy ajratish voronkasi (3) xizmat qiladi. Uni moslamaga
po ‘kak yoki nay (4) yordam ida mahkamlash m umkin. Ishni boshlashdan
oldin 50 sm uzunlikdagi, ikki uchi ochiq, yupqa devorli metall silindr
(5) tuproqqa joylashtiriladi va unga ilgaklar yordam ida Klyucharev
liz im e tri osib q o 'y ila d i. S h u n i alohida t a ’kid lash jo izk i, tashqi
silindrning diametri lizim etr diam etridan salgina katta qilib ishlanishi
lozim.
T urli-tum an konstruksiyali metall lizim etrlar mavjud. Ularning
ayrim lari xandaq ichidagi vagonetkalarga joylashtirilib, bir joydan
ik k in ch i joyga k o ‘c h irilsa , vagonetkaga jo y la sh tirilg an Zeelxorst
lizim etrlarini xandaqning o 'rtasiga o'rnatilgan tarozida tortish ham
mumkin.
R ossiyada liz im e trik v o ro n k alar b irin ch i b o i i b , XX asrning
boshlarida B.M. Velbel va V.V. Gem merling tom onidan qoilanilgan.
Ebermayer lizim etr voronkasining tuzilishi 18-rasmda keltirilgan.
25 yoki 50 sm diam etrli ruxlangan voronkalarning chuqurligi 5 sm ga
17-rasm. A.V.Klyucharev kichik hajm li metall
lizimetrining kesm asi.
teng. Ulaming chekkalari o‘tkir bo'lib, 0,5 sm chiqiq qilib ishlangan.
Voronkajiing bo‘yni ruxli halqacha bilan o ‘ralgan, teshikchasining diam etri
2 mm ni tashkil qiladi. Voronka drenaj m aterial bilan toMdiriladi.
Ebermayer voronkalarini o'rnatish u ch u n ch uq urxan daq kovlanadi
va uning old tik devorida voronka o ‘rnatiladigan chuqurlikda to k ch a
yasaladi. V oronka ehtiyotlik bilan tok cha ichiga kiritiladi va o 'tk ir
uchlari bilan u n in g yuqori devoriga m ah k a m la n a d i. V o ro n k a la r
naychalar yordam ida tokchadan m a’lum m asofada joylashgan yig'gich
bilan tutashtiriladi.
Xandaqning usti taxta bilan yopiladi va betonlanadi. X andaqdagi
yig‘gichlarga tushish uchun qopqoqli m axsus tuynuk ishlanadi. Y on
devorlari b o ‘lm aganligi sababli a tro fd an shim iladigan suvlar h a m
voronkalarga kelib tushishi m um kin. Shu sababdan o ‘z ichiga tu rli
m e’yorda o ‘g ‘it qo'llanilgan v arian tlarn i olgan tadq iqo tlard a d a la
tajribalaridagi kabi himoya yo'lakchalarini qoldirish talab etiladi.
O datda, lizim etrik tajribalar to ‘laligicha tabiiy sharoitlarda o lib
boriladi, qaysiki suv tartibiga alohida e ’tib o r berishni talab qiladi.
Eksperim ental tadqiqotlarning k o 'rsatish ich a, tabiiy tu p ro q larn in g
suv tartibi lizim etrlarning suv tartibidan bir m uncha farq qiladi.
18-rasm.
E b e rm a y e rn in g lizim etrik v o ro n k a la ri chizm asi.
Devorli lizim etrlard ag i tuproqlarga tushadigan y o g 'in -so c h in
miqdori tabiiy tuproqlarga tushadigan m iqdordan ko'proq bo'lishi
tabiiy hoi, albatta. C hunki lizimetrlaming devori tuproqdan bir oz
baland bo'lgani bois, tushadigan yog'inning deyarli barchasi tuproqqa
shimiladi. Tabiiy tuproqlarda esa yog'in-sochinning 20—25% i nishablik
bo'ylab oqib ketadi. Lekin lizimetrik voronkalarda bu hodisa ku-
zatilm aydi.Tuproqqa tushadigan suv dinam ikasida ham o'ziga xos farq
kuzatiladi.
Lizimetrlaming tubi yopiq bo'lgani sababli quyi qismda vuzaga
keladigan havoli qatlam gravitatsiya suvlarining pastga tom on erkin
harakatlanishiga to'sq in lik qiladi yoki boshqacha aytganda suvning
tabiiy tuproqlardagi kabi to 'la shimilishi sodir bo'lm aydi.
Shuningdek, suvning shimilishi lizim etrlam ing chuqurligiga ham
bog'liqdir. Suv ch u q u r lizim etrlarda sayoz lizimetrlardagiga nisbatan
ko'proq to'planadi.
Sayoz lizim etrlardagi tuproq yuzasidan suvning bug'lanishi chuqur
lizimetrlardagiga nisbatan ko'proq bo'ladi.
Shimiladigan suv m iqdori quyidagi sharoitlarga bog'liq bo'ladi:
—
lizimetrning tuproq bilan to'ldirish usuliga (tabiiy holatini saqlab
qolgan tuproqlarda shim ilish ko'proq bo'ladi);
— tuproq xossalariga (tuproq qanchalar m ayda bo'lsa, suv shuncha
kam shimiladi);
— yil fasllariga (bahor va kuzda ko'p, yoz va qishda kam);
— yog‘in-sochin m iqdori va ularning yil davom ida taqsimlanishiga;
— tuproq va havo haroratiga (harorat q a n c h a yuqori b o isa , suv
ko'p bugianib, kam shim iladi).
Agrokimyoda lizim etrik usuldati oziq m o d d alarn in g tuproqdan
yuvilishini o'rganishda ham foydalaniladi. Bu kattalik tabiiyki, birinchi
navbatda shim iladigan suv m iqdori bilan b o g iiq d ir.
Zeelxorst yopiq harakatlanuvchan lizim etrlarida (1,33 m chuqur-
likka ega) 5 yil davom ida shudgorlab tashlab q o'yilgan loyli va quinli
tuproqlarda azotning yo'qolishi o'rganilgan. O lingan natijalar yil davo
mida 1 ga m aydondan yo‘qoladigan azotning o ‘rtacha miqdori loyli
va qumli tuproqlarda m os ravishda 60,9 va 28,8 kg ni tashkil qilishini
ko'rsatgan. A.V. K lyucharevning 20 sm chuqurlikka ega sayoz metall
lizim etrlarda o 'tk a z g a n tajribalarida sh u d g o rla b -ta sh la b qo'yilgan
1 ga m aydondan yil davom ida 43 kg nitrat shakldagi azot yuvilishi
aniqlangan.
Y o'qoladigan azot m iqdori ko'proq tuproqdagi harakatchan oziq
elem entlar m iqdoriga, kam roq shimiladigan y o g 'in -so ch in miqdoriga
bog‘liq b o iad i.
Masalan, Zeelxorst tajribasida loyli tuproqlarda azotning yo'qolishi
qumli tuproqlardagidan 2 m arta ko'p bo'lgani ho lda, qumli tuproqlarga
shimiladigan suv m iqdori loyli tuproqlardagiga nisbatan 16% ko'proq
b o iish i kuzatiladi.
Tuproqlardagi azotli birikmalarning harakatchanligi uning mexa-
nikaviy tarkibi bilan uzviy bo'lishi nemis olim i G eylm an tom onidan
o'tkazilgan tajribada aniqlangan. 0,4 m 3 hajm li, 1,3 m chuqurlikka
ega lizim etrlar 50 g azot aralashtirilgan tu proq bilan to'ldirilgan va 20
oy davomida faqat y og'in-sochin bilan nam langan holda (toza shudgor
holatida) tashlab qo'yilgan.
Tajribadan olingan ayrim m a’lum otlar 132-jadvalda keltirilgan.
Keltirilgan raqam lardan qumli tuproqlarda suvning shimilishi va
azotning yuvilishi loyli tuproqlarga nisbatan jadal ketishi ko'rinib turibdi.
Fosfor elem enti shim iladigan y o g 'in-so chin lar ta ’sirida juda kam
m iqdorda yuviladi. Lion va Bisel tom onidan o 'tk azilg an tajribalarda
(9 yillik o'rtacha m a ’lum ot) yil davomida 77,4 kg azot, 80,7 kg kaliy,
59,5 kg oltingugurt, 44,8 kg kalsiy, 70,8 kg m agniy yuvilishi, fosfor
esa am alda yuvilmasligi aniqlangan.
T urli mexanikaviy tarkibga ega tuproqlarda suvning
shimilishi (1) va azotning yuvilishi (%)
(G eylm an m a ’lum oti)
Tuproq
0 ‘rganilgan
kattalik
Tajriba boshlangandan keyingi oylar
1
9
20
Tuproq
Suvning shim ilishi
23,5
93,3
190,8
A zo tn in g yuvilishi
17,4
100,0
103,6
Tuproq
Su vn in g shim ilishi
9,0
52,0
92,1
A zo tn in g yuvilishi
0,15
6,9
13,6
0 ‘sim liklar bilan band boMgan m aydonlardan oziq elem en tlar
kamroq yuviladi. B.A. Golubev ko‘p sonli mualliflaming m a’lumotlarini
um um lashtirib, o ‘g ‘itlanmagan m aydonlar tuproqlari tarkibidan bir
yil davom ida 12,8 kg azot, 1,2 kg fosfor, 27,4 kg kaliy, 51,4 kg
oltingugurt, 46,8 kg kalsiy, 32 kg magniy va 46,8 kg S i0 2 yuvilishini
ta ’kidlaydi.
D A L A T A J R I B A LA R I VA U L A R G A Q O ‘Y IL A D IG A N
T A L A B L A R
Dala tajribalarining o'ziga xos tom onlaridan biri o'sim liklarni
tuproq, iqlim va agrotexnikaviy unsurlar m ajm uida o'rganilishidir.
Shu sababdan dala tajribalari oldiga qator uslubiy talablar qo'yiladi
va ulardan eng asosiylari sifatida quyidagilarni keltirish m umkin:
— tajribaning tipikligi;
— bitta belgi bilan farqlanish prinsipi;
— tajribaning maxsus ajratilgan maydonlarda o ‘tkazilishi;
— hosilni hisobga olish va tajribaning haqqoniyligi.
T A J R I B A N IN G T I P I K L I G I
Tajriba natijalarini aynan u o'tkazilgan joyning o'zida qo'llanilishiga
tajriban in g tip ik lig i deyiladi. Ayrim ho llard a tipiklik tajrib an in g
reprezentativligi degan ibora bilan ham ifodalanadi.
T adqiqotlarda, tabiiy, tashkiliy-xo'jalik va agrotexnikaviy sharoit-
larga nisbatan tipiklik farqlanadi.
|