lr
ig
e
l
P
r
y
a
n
is
h
n
ik
o
v
B
e
lo
u
s
o
v
S
in
s
a
d
z
e
T
o
tt
i
n
g
e
y
m
X
o
g
la
n
d
U
o
ll
e
s
X
yu
it
t
C
h
e
s
n
o
k
o
v
C
h
e
s
n
o
k
o
v
Q um 0,5 mm teshikchali elakdan o ‘tkaziladi, a w a l vodoprovod
suvida keyin distillangan suvda yuviladi, quritiladi va idishlarga solinadi.
Tajriba m aqsadidan kelib chiqib, o ‘ta toza qum ishlatish talab
etilgan hollarda qum aw al kislotaga solinadi, so ‘ngra suvda yuvib
quritiladi. Buning uchun shisha idishga konsentrlangan HC1 (1,19
zichlikdagi) quyiladi va ustiga qum solinadi.
Q um kislotada 3—5 kun turgach, 5—6 soat davom ida kuchsiz
nordon m uhitgacha (pH 6,7— 6,9) vodoprovod suvida, so'ngra 1—2
soat davom ida, pH 7,0 bo‘lgunga qadar distillangan suvda yuviladi
va yaxshilab quritiladi.
0 ‘ta toza qum ishlatish talab etiladigan hollarda, tarkibidagi silikat
kislota va organik m o d d alarn i y o 'q o tish u c h u n q u m 400 darajali
haroratda kuydiriladi.
Idishlami tanlash va tayyorlash.
Qumli muhit tajribalarida 20—30 sm
balandlikdagi plastm assa yoki shishadan tayyorlangan idishlardan
foydalaniladi. Q um da suvning kapillar ko'tarilishi tuproqqa nisbatan
sust bo‘lgani bois baland idishlar ishlatilmaydi.
Tajribadagi idishlar bir-birid an diam etri b o 'y ic h a 0 ,5 —1,0 sm,
og'irligi bo'yicha 100 g dan ziyod farq qilmasligi lozim .
Idishlar drenaj va shisha naylari bilan birgalikda yaxshilab yuviladi
va quritiladi. Shisha idishlar ichkarisidan b o ‘yoq bilan qoplanm agan
b o isa , tuproq va o'sim lik ildiz tizim ini quyosh nuri va yorug'ligidan
saqlash uchun bir necha qavat qalin qog‘oz yoki b o ‘z gazlam a bilan
o ‘raladi.
Keyin idishlarga shag'al yoki shisha siniqlari va nay joylashtirilib,
1 g aniqlikda bir xil og‘irlikka keltiriladi. D renaj massasi idishdagi
qum massasining 5% idan oshm asligi shart. Ishni boshlashdan oldin
har bir idish uchun diam etri idish diam etridan 4 —5 sm katta b o ig a n
doka tayyorlab qo ‘yiladi.
Idishlarning kattaligi yetishtiriladigan ekin turiga qarab tanlanadi.
D onli, don-dukkakli ekinlar, ko‘p yillik o ‘tlar, piyoz, rediska kabi
o'sim liklar uchun 4—8 kg sig'im li, 20x20 sm kattalikdagi, ildiz va
tugunakmevalilar, karam, bodring kabi o'sim liklar uch un esa 10—20 kg
sig‘imli 25x25; 30 x 30 sm kattalikdagi idishlardan foydalanish yaxshi
natija beradi.
Oziq aralashmalarni tayyorlash.
Oziq aralashm alarning tarkibi
yetishtiriladigan ekin turi va tajriba m aqsadidan kelib chiqqan holda
tanlanadi. Aralashma tarkibidagi oziq m oddalar o 'sim liklar tom onidan
oson o'zlashtiriladigan shaklda b o iis h i, pH butun am al davri davomida
30 — Agrokimyo
465
m a’qul darajada saqlanishi lozim. Tajriba natijalari oziq aralashm alarni
to 'g 'ri tanlash va tayyorlashga ko‘p jihatdan bog‘liqdir.
T u rli e k in la r u c h u n o ‘ziga xos oziq aralashm alar ishlatiladi.
M asalan, g ‘o ‘za va qandlavlagi ustida olib boriladigan tajribalarda
M.A. Belousov aralashm alaridan keng foydalaniladi va ular o ‘z tarkibi
jihatidan bir-b iridan sezilarli farq qiladi (127- va 128-jadvallar).
127-jadval
G ‘o ‘za uchun M .A. Belousov oziq aralashm asi
M ak ro elem en tlar
g/1
M ikroelem entlar
g/1
C a ( N 0 3) 2 — su vsiz
1,11
h
3
b o
3
2 , 0
C a ( H 2P 0 4)2— su vs iz
0 , 2 0
M n S 0 4
2 , 0
K , H P 0 4
0 , 1 2
C u S 0 4
0,3
K.CI
0,075
Z n S O ,
0,5
M g S 0 4— su vsiz
0,1 2
( N H 4)2M
o
0 4
0,1
F e C l j — s u v siz
0 ,0 2 7
C
o
( N 0 3)2
0,1
128-jadval
Qandlavlagi uchun M .A. Belousov oziq aralashm asi
M a k ro e lem en tlar
g/1
M ikroelem entlar
m g /l
C a ( N 0 3) 2— su v siz
1,11
h
3
b o
3
2,0
K H 2P 0 4
0 , 3 6
M n S 0 4
2,0
K 2H P 0 4
0,4 3
C u S 0 4
0,3
N a C l
0,1
Z n S O ,
0,5
M g S 0 4— su v siz
0 , 0 5 4
( N H 4)2M
o
0 4
0,1
F e C l , • 6 H 20 5% li eritma
0,01
C
o
( N 0 3)2
0,1
E ritm alar kimyoviy toza tuzlarni distillangan suvda eritish asosida
tayyorlanadi.
Ayrim hollarda yuqori konsentratsiyali eritm alar tayyorlanadi va
undan oMchov silindri, byuretka yoki pipetka yordam ida 10— 100 ml
olib, idishlarga quyiladi.
Tarkibida gigroskopik suv tutadigan tuzlardan ( C a ( N 0 3)2-4H20 ;
M g S 0 4 7 H 20 va b.) b irm u n c h a y u q o ri k o n s e n tra ts iy a li e ritm a
tayyorlanadi, so'ngra areom etr yordam ida, eritm aning zichligi asosida
aniq konsentratsiya aniqlanadi h am d a suv qo 'shish y o 'li bilan talab
etiladigan konsentratsiyaga keltiriladi.
Qiyin eriydigan tuzlar ( C a H P 0 4 -2H20 ; C a S 0 4 7 H 20 va b.) dan
kerakli m iqdorda tortib olinadi va idishlarga solinadi.
Idishlarga qum to‘ldirish.
Bu tadbir tuproqli m u hitd a o ‘tkaziladigan
tajribalardagi kabi amalga oshiriladi. Idishlar tayyorlangandan keyin
bitta idishga ketadigan qum ning massasi aniqlanadi. N am ligi TNS
ning 60% iga teng b o ig an qum idishlarga to id iris h jara y o n id a yaxshi
zichlanadi va keyinchalik cho'km aydi.
Buni quyidagi misolda o 'rg an ib chiqam iz. Q um ning nam sig im i
25%, m a ’qul nam sig im i esa 60% b o isin . B undan, q u m n in g namligi
(25-60) : 100-15% ga tengligi kelib chiqadi, ya’ni har 1 kg qum ga 150 ml
suv quyish kerak. Agar idishga olingan qum ning m assasi 6 kg b o isa ,
900 ml suv quyishga to ‘g'ri keladi. Shu sababdan tu zla r eritm asining
yalpi m iqdori ko'rsatilgan suv h ajm id an oshib ketm asligi shart.
Idishga ketadigan qum m iqdorini aniqlashda eng kichik idish tanlab
olinadi. Unga solinadigan qum m iqdori idish balandligidan 0,5— 1,0 sm
past b o iish i (eng katta idishda esa 2—3 sm dan pasayib ketmasligi
lozim).
Idishdagi qum massasini an iq lab b o ig a n d a n k ey in , idishlarga
solinadigan oziq elem entlar m iq d o rin i hisoblash, oziq aralashinalar
uch u n tuzlar tortim ini olishga kirishiladi.
Tayyor eritmalar solingan idish(butil)lar ish joyiga o 'rn atilg an javon-
ga tartib bilan teriladi. H ar bir eritm a solingan idish yoniga kimyoviy
stakan, o ic h o v silindri yoki pipetka q o ‘yiladi.
Vegetatsiya idishlari ham tajribani o ‘tkazish ju rn a lid a qayd etilgan
tartibda joylashtiriladi va har birining yoniga qiyin eriydigan tuzlar
tortim i solingan xaltachalar q o 'y ib chiqiladi.
Sirlangan tog‘oraga kerakli q u m massasi solinadi va ustiga qiyin
eriydigan tuz tortim ini socliib, q o i bilan 10 daqiqa davom ida yaxshilab
aralashtiriladi.
S h u n d a n keyin b irin ch i e ritm a n i quyib a ra la s h tiris h davom
ettiriladi. Ikkinchi, uchinchi va boshqa eritm alar bilan h a m shu tartibda
ish ko‘riladi. Quyilganda o‘zaro reaksiyaga kirishib, c h o ‘km a hosil
qiladigan eritm alar (masalan, tarkibida fosfor, kalsiy yoki ternir tutgan
tuzlar) ni bir paytda qo‘shish q a t’iyan m an qilinadi.
Idishlarga tuproq to id irish o ‘g ‘itsiz (nazorat) variantdan boshlanadi.
Ikkinchi navbatda tajriba tizim iga oziq elem ent kiritilmagan variantga
o 'tilad i va h.k.
Boshqa tarkibdagi tuzlar bilan ish ko'riladigan variant idishlariga
qum to id iris h oldidan tog‘ora va q o i yuviladi.
Idishlarga qum to id irish texnikasi, u ru g iarni ekishga tayyorlash,
ekish, nihollarni parvarishlash, kuzatish va hosilni yigishtirish, tuproqli
m uhitda vegetatsiya tajriba o 'tk azish b o iim id a bayon qilingan tartibda
amalga oshiriladi. Qumli m uh itd a o'tkaziladigan tajribalar o'sim liklar
ildiz tizim ini oson yuvilishi bilan tuproqli muhit tajribalaridan farq
qiladi.
S u g ‘orish .
N am likni m a ’qul tartibda saqlash tajribalar oldiga
q o ‘yiladigan asosiy talablardan birdir.
N ih o llar unib chiqqunga q ad ar namlik qum betiga suv purkash
y o ii bilan saqlab turiladi. Idishlarning usti qalin qog'oz bilan yopib
q o ‘yiladi. N ihollar unib chiqqach, keyin qog'oz olib tashlanadi va
sug'orish nay (quvurcha) orqali amalga oshiriladi.
O 'sim liklarning amal davrida qum ning m a’qul namligi TN S ning
60—70; issiq ob-havo sharoitlarida 75% ini tashkil etishi lozim.
Sug'orishlarni tashkil etishni quyidagi misol asosida tushuntirishga
harakat qilamiz. Q um ning nam ligi 25%, tuproq namligi TN S ning
70% i m iqdorida b o iish i rejalashtirilgan. Bundan o'sim liklarning amal
davri davom ida qum namligi (25-70): 100 = 17,5% b o iish i lozimligi
tushiniladi.
U h o ld a h ar bir idishga quyiladigan suv m iqdori (g) quyidagi
param etrlar yig'indisidan iborat b o iad i:
tortilgan idish m a ssa si......................................1650 g;
idishdagi quruq qum m assasi............................. 6000 g;
suv massasi (17,5 • 6000) — 1050 ..................... 1050 g;
sinchning o g i r l ig i ................................................... 100 g;
idishning sug'orish paytidagi m assa si................ 8800 g .
Oziq elem entlar idishning yuqori yoki pastki qism ida to ‘planib
qolmasligi uchun sug'orishni 4 —5 marta nay orqali, 1—2 m arta tuproq
yuzasidan amalga oshirish m aqsadga muvofiq.
Idishlarga bir paytning o 'z id a ham yuqoridan, ham nay orqali
pastdan suv quyish ta ’qiqlanadi, chunki bunda idishning o ‘rta qismidagi
tupro q kapillarlari oralarida havo «qamalib qoladi» va shu qatlam ning
nam lanishi qiyinlashadi.
Sug‘orish oldidan har bir variantdagi 3—4 ta idishning massasi
tortiladi, kam aygan namlikning o 'rta c h a qiymati aniqlanadi va barcha
idishlarga shuncha miqdorda suv quyiladi.
SUYLI M U H IT
Suvli m uhitda vegetatsiya tajribalarini o ‘tkazish u c h u n quyidagi
material va jihozlar talab etiladi: plastmassa yoki shishadan tayyorlangan
idishlar (keng bo ‘g‘iz!i banka yoki ballonlar), ularni o ‘rash uchun
qalin m aterialdan tayyorlanadigan q o ‘sh qavatli g ‘i!oflar, analitik
tarozi, yog‘och (po‘kak) dan tayyorlangan, o ‘sim liklarni joylashtirish
u chu n teshikchalar ochilgan q o p q o q lar, oziq ara lash m a la r uch u n
butillar, kimyoviy toza tuzlar, o ‘lchov stakanlari va silindrlari, pipetka-
lar, oziq aralashmasiga havo kiritish uchun kom pressor, u ru g 'la r va
ularni undirib olish uchun kyuvetalar va term ostat, parafin, pH m etr,
sinch (karkas).
Suvli m uhitda o ‘tkaziladigan tajribalar amal davri davom ida oziq
aralashm aning 2—3 m arta to ‘la alm ashtirish jarayonida o ‘sim liklarni
vaqtincha boshqa idishga o ‘tkazilishi bilan qumli va tuproq li m uhit
tajribalaridan farq qiladi.
Suvli m uhit tajribalarida substrat vazifasini distillangan suv, m ik-
roelem entlar bilan o ‘tkaziladigan tadqiqotlarda esa bidistillangan suv
bajaradi.
Idishlarni tanlash va tayyorlash.
Suvli m uhitda o ‘tkaziladigan
tajribalarn ing m aqsad va v azifalarid an kelib ch iq q an h o ld a keng
bo‘g‘izli, 3— 10 1 sig‘imli shisha yoki plastmassadan tayyorlangan idishlar
ishlatiladi.
Donli, don-dukkakli va m oyli ekinlar uchun 3—5 1 sig‘im li, g ‘o ‘za,
qandlavlagi va boshqa ildizm evali e k in la r u ch u n 6 —8 1 sig ‘imli
idishlarni ishlatish maqsadga m uvofiqdir.
Idishlar tajriba oldidan yaxshilab yuviladi va quritiladi. H a r bir
idish og‘ziga zich joylashadigan y o g 'o c h q o p qoqlar tay y o rlan a d i.
Qopqoqlarda ekin turiga qarab (g‘alla ekinlari uchun 4 —5 ta , yirik
ekinlar uchun esa 1 ta) 1,5—2,0 sm diam etrli teshikchalar ochiladi.
Aytilganlardan tashqari qopqoqda yana bitta q o ‘shim cha teshikcha
ochiladi va undan eritmaga vaqti-vaqti bilan havo puflanadi.
Q opqoqlar idishdagi oziq eritm ani shim ib, bo‘kib qolm asligi uchun
parafin eritmasiga botirib olinadi. Idishlarga qo'sh qavatli g ‘ilo f (ichki
qatlam i qora va tashqi qatlami oq) lar kiydiriladi. G ‘ilo f idishdan
birm uncha balandroq qilib tayyorlanadi. Uning bog'ichi tortib bog‘-
langanda, qopqoqni idishga zichlanib turishiga yordam beradi.
Oziq aralashmalar.
E ritm a la r tayyorlash uchun kim yoviy toza
tu z la r, d istillan gan yoki b id istillan g an suv kerak b o i a d i . O ziq
elem en tlar fiziologik reaksiyasi bo'yicha o ‘simliklar uchun zararsiz
shakllarda tanlanadi.
B irinchi navbatda oziq aralashm a m uhitining barqarorligi va
y o ‘ldosh elem entlar tarkibiga jiddiy e’tibor qaratilishi lozim. O datda,
oziq aralashmalar o ‘simliklar talab qiladigan konsentratsiyadan 100—200
m arta yuqori konsentratsiyada tayyorlanadi. Q o ila s h oldidan shu
boshlang‘ich eritm adan m a iu m miqdorda olib, tegishli miqdordagi
suv bilan suyultiriladi. B o sh la n g ic h eritm alar to ‘q tusli shishadan
tayyorlangan maxsus idishlarda, qorong‘i joyda saqlanadi.
N ihollarni ekishga tayyorlash .
U rugiarni tayyorlash va ularni
term ostatda undirib olish tuproqli muhit tajribalaridagi kabi amalga
oshiriladi. Suvli m uhit tajribalarida ildizi 5—7 sm ni tashkil etgan
o ‘simliklar idishlarga olib o'tqaziladi. Buning uchun birinchi bosqichda
ungan va ildizi 1— 1,5 sm uzunlikdagi u ru g iar suvli kristallizatorga
doka yoki to ‘rsimon m aterial to rtib tayyorlangan m oslam aga o ‘tqazi-
ladi. O radan 8—12 kun o ‘tgach (bu davrda suv har kuni alm ashtirib
tu rilad i), nihollarni idishlardagi oziq aralashmalarga olib o'tqazish
m um kin b o iad i.
Tajribani o'tkazish texnik asi.
0 ‘simliklarni ko'chirib o ‘tqazishdan
b ir k u n o ld in idishlarga g ‘ilo fla r kiydiriladi va u lar h ajm ining
50—75% iga qadar distillangan suv quyiladi. So'ngra o ic h o v silindri
yoki pipetkalar yordam ida tajriba ish daftarida ko'rsatilgan boshlan-
g ‘ic h e ritm a la r b irin -k e tin quyiladi va belgilangan c h iz ig ig a c h a
distillangan suv qo‘shiladi.
L ekin bu nd a id ish lard ag i eritm alar sathi idish balan d lig id an
1 — 1,5 sm past b o iish i lozim ligini unutmaslik kerak.
Idishlarga ko‘chirib o ‘tqaziladigan nihollar o ‘zlarining barg va
ildiz soni, shuningdek, poya va ildiz uzunligi bilan bir-biriga juda
yaqin b o iish i shart. T anlab olingan o‘simliklardan ikkitasi paxta bilan
o ‘raladi va teshikcha orqali oziq aralashmaga tushiriladi (ildizning
kam ida yarmi eritmaga botib turishi lozim). Oradan 10— 15 kun o ‘tgach,
yaganalash tadbiri amalga oshiriladi va har bir teshikchada bittadan
o ‘sim lik qoldiriladi. Tajriba davom ida poya atrofiga o ‘ralgan paxtaning
q uruq boiishig a erishish tajriba oldiga qo‘yiladigan asosiy shartlardan
biri hisoblanadi.
Shuningdek, o'simlikning poyasi ham eritm aga botib ketm asligi
lozim .
K uzatishlar va nihollarni parvarishlash.
Tajriba y o ig a q o ‘yilgan
birinchi kundan boshlab doimiy kuzatishlar y o ig a qo'yiladi va olingan
natijalar tajriba jurnaliga yozib boriladi. H aftada bir m arta o ‘sim liklar
b o sh po yasining b o ‘yi o ic h a n a d i, sh ak llan g an b a rg la r sa n a la d i,
rivojlanish davrlarining boshlanish va tugash m uddatlari qayd etib
boriladi.
K asallik va z a ra rk u n an d a lar ta jrib a n atijalarig a k u c h li t a ’sir
ko ‘rsatadi. Ularga qarshi q oilanadigan kimyoviy vositalar tajriba natija
lariga o ‘ziga xos ta ’sir ko‘rsatishi m um kin. Shu sababdan hasharotlarni
q o id a terib yo'qotish, kasallangan o'sim liklarni esa olib tashlash talab
etiladi.
Am al davri davomida idishlardagi oziq aralashm alar m iq d o rin i
kuzatib borish, kamayib qolganlariga eritm alardan quyib borish kerak.
Ildizm evalilar bilan o ‘tkaziladigan tajribalarda ildizm eva hajm ining
ortib borishi tufayli ba’zi idishlardagi eritm alar m iqdorini kam aytirishga
to ‘g ‘ri keladi
E ritm anin g muhiti (pH) o ‘sim liklarning o ‘sishi, rivojlanishi va
oziqlanishiga kuchli ta ’sir k o ‘rsatadi. N o rd o n sh aro itda e ritm a d a n
anionlar, ishqoriy sharoitda esa k atio n lar yaxshi o'zlashtirilad i. Oziq
aralashm aning pH ini iloji b o is a , har kuni, b o im a s a haftad a 2—3
m arta o ic h a s h va talab darajasiga keltirib turish kerak.
E ritm ani nordonlashtirish u ch u n sulfat kislota, ishqoriylash uchun
esa o'yuvchi natriydan foydalaniladi. O datda, ularning 10% li eritm alari
tom chilatib q o ‘shiladi va shisha tayoqcha yordam ida aralashtiriladi.
Eritm aga qo'shiladigan bo‘r m oddasi (C aC O ,) pH ni 6,5 atrofida
b o iis h in i ta ’minlaydi.
Suvli m u h it tajribalarida k o 'p in c h a o ‘sim lik b arglarida xloroz
alom atlari kuzatiladi. Bu hodisa eritm a pH i 8 va undan yuqori b o ig a n
sh a ro itd a tem irn ing ch o 'k m aga tu sh ish i n atijasida so d ir b o i a d i .
S h u n in g d e k , oksid lanish-q ay tarilish p o ten siali (E h ) n in g y u q o ri
ko‘rsatkichlarida tem irfosfat kuchli nordon m uhitda eriydigan shaklga
o ía d i. Shu sababdan temirni F e —E D T A yoki F e—N E D T A shakllarida
q o ila s h tavsiya etiladi.
Suvli m uhit tajribalarida oziq aralashm ani alm ashtirib turish m uhim
tadbir hisoblanadi.
Eritm adagi mavjud oziq m o d d alar m iqdorini o 'sim lik talab qila-
digan m iqdor bilan taqqoslab, o d atd a, eritm a tarkibidagi oziq ele-
m entlar 60% atrofida sarflangandan keyin aralashm ani almashtirishga
kirishiladi.
H isob-kitoblar bitta elem entga nisbatan qilinadi, qolgan elem entlar
shunga mos ravishda o'zlashtirilgan b oiadi.
Sovuq va salqin sharoitlarda o ‘simliklarning oziq elem entlarining
kam o'zlashtirishi ham tad q iq o tch i e’tiboridan chetd a qolmasligi
lozim .
SuvJi m uhit tajribalarida oziq aralashmalarga m untazam ravishda
havo kiritib turiladi.
Havo kiritish m uddati ekin turiga bog'liq ravishda 1—3 soat, bir
kecha kunduzda esa 3—6 soatni tashkil etadi.
Beriladigan havo barcha idishlarga bir tekisda tarqalishi va liar bir
soniyada 2—3 ta pufakcha chiqib turishiga erishish maqsadga m u-
vofiqdir.
Barcha idishlarga havoning bir tekisda tarqalishi idishlarga g'ilof
kiydirilm asdan oldin sozlab olinadi. Idishlarga o ‘rnatiladigan shisha
naychalar rezina yoki kauchuk ichaklar va tarqatgich (troynik) lar
yordam ida bir-biriga birlashtiriladi va ular kompressor yoki rezervuarga
ulanadi.
Idishlarga bir xil m iqdorda havo kirishiga rezina ichakka o'rnatilgan
qisqichlarni sozlash asosida erishiladi (1 1-rasm).
Hosilni yig'ishtirish va hisob-kitob qilishda qum li m uhit tajriba-
laridagi kabi yo‘l tutiladi.
OQUVCHAN ERITMALAR USULI
Bu usulni birinchi bor I.G . Dikusar o ‘simliklarning am m oniy va
nitrat shakldagi azot bilan oziqlanishi masalasini o ‘rganishda, qand-
lavlagi va m akkajo‘xori ustida o ‘tkazilgan tajribalarda qo ‘llagan.
Bu usul idishlarga beriladigan oziq aralashma tarkibining doimiy-
ligini saqlash va o ‘sim liklar rivojlanishining turli davrlarida oziq
elem entlar nisbatiga o ‘zgartirishlar kiritish im konini beradi.
Lindan tashq ari, bu usul yordam ida, tajriban ing m aqsadi va
vazifalaridan kelib chiqqan holda, oziq aralashma tarkibini o ‘zgartirish,
undan bironta elem entni chiqarib tashlash yoki bir nechta elem entni
kiritish m um kin. Ayni usu lda q o ‘llaniladigan m oslam a 12-rasmda
ko ‘rsatilgan.
M oslam a maxsus vagonetkalargao'rnatiladi. U ningyuqori tokcha-
siga zaxira oziq aralashm a to ‘ldirilgan 16 1 sig‘imli butil (1) o'rnatiladi.
I l-rasm.
Dostları ilə paylaş: |