28 - Agrokimyo
433
ko'pchilik maydonlarda oshirishga to‘g‘ri keladi. Bunda tuproqdagi
harakatchan azot va tuproqning bu xildagi o 'g'itdan foydalana olish
qobiliyatini hisobga olish kerak. Azotli o ‘g‘itlardan o ‘z vaqtida kerakli
m iqdorda foydalanish hosilni k o ‘paytiribgina qolmay, balki atrof-
m uhitni ortiqcha azot birikmalari bilan itloslanishdan saqlaydi.
Tuproqdagi azot miqdori m e ’yordagidan ortib ketsa, o ‘simlikning
vegetativ organlarining generativ organlariga nisbatan rivojlanishini
tezlashtirib yuboradi.
T uproqdagi ortiqcha azot asosan nitratlar shaklida to ‘planadi.
N itratlar tuproqqa singmay, tezda yuvilib ketishi yoki gaz holatida
tuproqdan atmosferaga uchib yo'qotilishi mumkin (120-jadval).
120-jaclvaI
Tabiatdagi azotning bir yillik balansi
(V.A. K o v d a m a ’lum oti)
Azot birikm asining hosil
b o ‘lish manbayi
M in t N
Sarflanishi
min t N
T u p ro q d a g i b io lo g ik fik sa ts iy a
3 0
Denitrifikatsiya:
D u k k a k l i o 's i m li k l a r
14
tuproqda
4 3
D e n g i z fiksatsiyasi
10
d eng iz da
4 0
S a n o a td a g i l'iksatsiya
3 0
Yotqiziqlarda
0,2
A i m o s f e r a havosid agi
fiksatsiya
7, 6
Y o'q olish i
(ha mmasi b o 'lib )
83 ,2
B osh q a y o ' ll a r b ila n hosil
b o 'lis h i
0 , 2
A z o t n i n g to 'p la n ish i
( h a m m a s i b o ' l i b )
9 1 , 8
Qolgan i
(ha mmasi b o 'lib )
8,6
Shuni ham aytib o ‘tish lozimki, minerai o ‘g‘itlar miqdorini uzluksiz
oshirib borish yo‘li bilan hosilni oshirib boMmaydi. O rtiqcha m e’yorda
berilgan o ‘g ‘itlar atrof-m uhitning ifloslanishi va ichimlik suv m anba-
larida nitrat m iqdorining keskin oshib ketishiga sabab b o ‘ladi. Suv
m anbalarida nitrat m iqdorining 40—45 mg 1 ga yetishi kishilarda turli
xil kasalliklarni kelib chiqishi va suvdagi jonivorlarning zaharlanishiga
sabab b o ‘ladi.
N itra tla r zaharli bo'lm asada, ular ichakka o'tgandan keyin ichak
bakteriyalari t a ’sirida nitritlarga aylanib, qondagi gemoglabin bilan
birikib, uni m etgem oglobinga aylantiradi. M etgem oglobin esa o ‘z
navbatida qonning organizmni kislorod bilan ta ’m inlash faoliyatiga
salbiy ta ’sir ko'rsatadi va zaharlaydi.
Am aliyotda o ‘g ‘it sifatida nitrat form adagi azotli o ‘g ‘itlardan tash -
qari am m iak formadagi birikmalari ham ishlatiladi. Bular ham tuproqni
va atrof-m uhitni ifloslantirishi mumkin. A yniqsa, ionlashgan am m iak-
ning 1 litr suvdagi m iqdori 0,02—5 mg d an ortiq b o iis h i o ‘ta zaharli
hisoblanadi.
Biroq haroratning ko ‘tarilishi bilan ionlashgan am m iakning zaharli
kuchi o ‘n m artagacha (0,2 mg/1) kamayib ketadi. A m m oniyli birikm a
shaklidagi a z o tn in g asosiy m anbayi c h o rv a c h ilik , p a rra n d a c h ilik
ferm alari chiqin dilari va yirik sh ah arlarn in g tashlandiqlaridir. Bu
chiqindilar tushadigan havzalar atrofidagi tuproq lard a N —N 0 3 ning
miqdori 400 m g/kg, N —N H 4 ning miqdori 2200 m g/kg ga qadar borishi
mumkin.
Bulardan tashqari, azotni nazorat qilish qiyin b o ig a n m anbalaridan
biri sanoat chiqindilaridir. Sanoat korxonalaridan atmosferaga chiqarilib
yuboradigan azot oksidlarining m iqdori h a r yili ishlab chiqarilayotgan
azotli o ‘g‘itning yarm ini tashkil qiladi. F a q a t yog'in-soch in suvlari
bilan har yili tuproqqa gektar boshiga o ‘rtach a 10— 15 kg azot tushadi.
Azotli o ‘g ‘itlard a n foydalanishda: 1) tu p ro q , suv va havodagi
azo tni yerda t o ‘p lanishini inobatga o lish kerak; 2) ekinlar o ‘zl-
ashtiradigan, lekin tuproqdan sekin yuviladigan azot birikm alarini
ishlatish; 3) ekin m aydonlariga m ineral o ‘g ‘it berish bilan alm ashtirib
ekishni b o g ia b olib borish; 4) turli tu p ro q la rd a o ‘sim lik kasalligi va
zararkunandalarning k o ‘payib ketish sabablarini aniqlash; 5) azotli
o ‘g ‘itni kam to 'p lay d ig an mevali va boshoqli ek in lar ekilgan yerlarga
berish; 6) ekin m aydonlariga biologik a z o tn i k o ‘paytirish y o i in i
ishlab chiqishni jo riy etish kerak.
FO SFO RLI 0 ‘G‘ITLARNING EKOLOGIK
SHAROITGA TA’S IR I
Fosforli o ‘g‘itlar qishloq xo‘jaligida keng foydalaniladigan o ‘g ‘itlar-
dan biri hisoblanadi. Ular superfosfat, q o ‘shsuperfosfat ham da m u-
rakkab o ‘g‘itlar: am m ofos, diammofos, nitroam m oska, karboam m ofos-
ka ko‘rinishida b o iib , o ‘simliklar to m o nid an tez o ‘zlashtiriladi.
Fosfor biogen elem ent hisoblanib, organ izm n in g unga b o ig a n
talabi azotga n isb atan 10 barobar kam b o i s a d a , o ‘sim liklarning
ko‘payishi, massa hosil qilishi va energiya alm ashinishida m uhim roi
o'ynaydi.
F osfor azo t sin g a ri eng m u h im h ay o tiy e le m e n td ir. F o sfo r
nukleoproteidlar, fosfatidlar, fitin, qandli fosfatlarva boshqa birikmalar
tarkibiga kiradi. Fosfor asosan o ‘simlikning o'sish nuqtalari va donlarida
ko'proq to 'plan ad i, ildiz va poyalarida uning m iqdori unchalik ko‘p
boim aydi. 0 ‘sim liklarning turi va talabiga qarab, har gektar yerdan
m e’yorida hosil olish uchun sarf bo iad igan fosfor 15 kg dan 50 kg
gacha va undan ko'proq b o iish i kerak.
Biologik y o ‘1 bilan to 'plan g an fosforning uchdan ikki qism ini
qishloq xo‘jalik m ahsulotlari sifatida odam iste’mol qilib, tuproqqa
uchdan bir qismi qaytadi.
Fosfor m uam m osi uning tabiiy zaxiralarining tugab borayotganligi
bilan bogiiqdir. M a ’lum ki, tuproqqa solinadigan m inerai o ‘g'itlarning
bir-biriga nisbati (N ; P;K ) — 1 ; 1 ; 1 dan 1 ;2;2,5 gacha b o iish i kerak.
Agar azotning fosforga nisbati birdan past b o isa , u vaqtda qishloq
xo'jalik m ah su lo tla rid a azo tn in g qayta tiklangan birikm alarining
m iqdori o rtib, un in g konsentratsiyasi zaharli darajagacha yetishi
mumkin. Shuning uch un N ,P ,K elem entlarining m inerai o ‘g ‘it ham da
oziq moddalari tarkibidagi nisbati bir biriga to ‘g'ri kelishi juda katta
ahamiyatga ega. Fosfor elem entining azot singari biologik manbayi
boim agani uchun, uni hamisha tuproqqa m inerai o 'g 'it sifatida solinib,
yetishmagan qismi to id irib boriladi.
Fosforli o ‘g ‘itlarning foydali koeffitsienti azotnikiga qaraganda
deyarli ikki barobar kamdir. Fosforli o 'g itla r tarkibidagi fosfor, tuproq-
dagi kalsiy, m agniy, ternir va am m oniy elem entlari bilan tezda birikib,
suvda yom on eriydigan fosfatlarni hosil qiladi. Bundan tashqari, fosfor
tuproqning m inerai va organik qismi orqali kimyoviy singdirilishi
mumkin.
Fosforga xos b o ig a n bu xususiyatga asosan fosforli o 'g itn in g
tuproqdagi yetishm aydigan miqdoriga nisbatan bir necha bor ortiq
solish kerak b o ia d i. Shu bilan birga fosforli o ‘g‘itni yerga solish m e’yo-
rini belgilashda uning tuproqdagi harakatchan shakldagi m iqdorini
ham hisobga olish kerak b o iad i.
Fosforli o 'g itla r, odatda, o ‘simlik ildizlariga yaqinroq qilib solinadi.
Amerikalik olim larning hisoblariga qaraganda yem-xashak tayyorlash
uchun sarflangan 10 qism fosforning bir qismini odam oziq mahsulotlari
bilan iste’m ol qilsa va uch qismi tuproqda singib qolsa, qolgan olti
qism chiqindi va suv orqali suv havzalariga yuvilib ketadi. Shuning
uchu n odam lar zich joylashgan va chorva m o llar t o ‘plangan yerlar
fosfor bilan ifloslantiriladigan asosiy m anba hisoblanadi.
Fosforli birikmalar suvda yom on erishiga qaram ay , ularning asosiy
geokimyoviy aylanm a harakati k o ila r, daryolar, dengizlar va okeanlar
orqali ro 'y beradi. Hisoblarga qaraganda, ho zir h a r yili 4 mln t ga
yaqin fosfor yerdan okeanlarga yuvilib chiqib ketadi. Shu bilan birga
turli dengiz hayvonlari-baliqlar, moluskalar, suv o 'tla rin i dengizlardan
quruqlikka chiqarilishi, quruqlikda dengiz m ahsulotlarini ko‘p islilatilishi
bir qism fosforning dengizdan quruqlikka ko 'ch ishiga, b a’zi yerlarda
fosfor m iqdorini m e’yordan ortib ketishiga olib kelyapti. Tuproq va
suv havzalarini yana bir ifloslantiruvchi m anba fosfor organik birikma-
larning biosidlar sifatida k o 'plab q o ilan ilish idir.
A trof-m uhitni iiloslantiruvchi birikm alardan yana biri, u ham b o isa
detergentlardir. D etergentlarga yuvish (tozalash) m ahsulotlari kiradi.
D etergentlar orqali atrof-m uhitga h ar yili 5 m ln t ga yaqin fosfor
tushadi. Bu muhitga tushadigan zaharli fosforning 46% ini tashkil
qiladi. D etergentlar neft distillatsiyasi m ahsulotidir.
M ahsulot olishda dastlab ular ferm entlar ta ’sirida parchalanm ay,
tozalash inshootlari orqali osongina o 'tib tu p ro q va suvlarni iflos-
lantiradi. Bundan tashqari, fosforli o 'g itla r bilan toksik elem entlar
tu p ro q q a tushadi. M is, ko balt, nikel, se le n lard a n tashqari toksik
birikmalardan ftor ham b o iad i. Tuproqda qolgan fosfor kalsiy, aluminiy
va ternir bilan bogianadi. Yerga berilgan fosforli o ‘g ‘itning 34% i
transport bilan tashish va saqlash jarayonida, 26% i tup ro qd an yuvilib
ketsa va eroziya jarayonida yo ‘qoladi. Fosforli o ‘g ‘itlardan foydala-
nilganda ularning xomashyo birikm alari, tuproqning o g 'ir m etallar va
toksikantlar bilan ifloslanish darajasi, o 'g itn i yerga berilganda ekologik
yom on oqibatlarga olib kelmaslik y o ila rin i bilish shart.
O'simliklaming o'sishi, rivojlanishi va hosildorligi uchun fosforning
ham ahamiyati kattadir. Turli tuproqlarda 150, 180, 200 kg azot va 50,
100, 150, 200 kg fosfor o‘g'iti ishlatilgan. Superfosfat solingan tuproq
tarkibida harakatchan fosfor miqdori bahorda k o 'p b o iib , keyinchalik
g‘o ‘zani o'zlashtirishi tufayli uning miqdori kamayadi. Fosforning m e’yori
gektariga 150—200 kg boigan taqdirda o'simlik yaxshi rivojlanadi, hosil
gektariga 34,4—34,8 s ni tashkil qiladi (Majidov, Zokirov,1991).
Tuproqdagi azotli, fosforli va kaliyli o ‘g‘itlarning nisbatini o'zgartirib
turish kerak, aksincha tuproqda ortiqcha m oddalar t o ‘planadi va shu
yerda o'sadigan o'simliklarga salbiy ta’sir qilishi ham m um kin. Shuning
u ch u n ham m a’lum tad birlar k o ‘riladi. Y a’ni, tu p ro q d a y ig ilg an
fosfordan biologik usul bilan foydalanishda, yerga oraliq ekinlari ekiladi,
ularni k o ‘k o 'g 'it sifatida haydab yuboriladi. Oraliq ekinlar ichida
ildizidan nordon moddalar chiqarib, tuproqdagi eruvchi fosfatlarni eritib,
g 'o 'za va boshqa o ‘simliklar o'zlashtirishi mumkin holga keltiriladi.
Oraliq o'sim liklarga rangut, javdar va raps kabilar kirib, ular tanlab
olinadi.
Raps oraliq o ‘simligi sifatida ekilib, gektaridan 20—30 s dan hosil
olinganda, shu o ‘simlik o ‘zi bilan 25 kg dan ortiq kalsiyni tuproqdan
olib ketadi. U ndan tashqari raps tuproqda juda ham ko‘p ildiz qoldiradi.
Uning ildizlari chirib, tuproqni organik birikmalar bilan boyitadi.
Oraliq ekinlari ekilgan yerda paxta yetishtirilsa, fosforli o ‘g‘it
bermasa yoki kam roq bersa ham b o ia d i. Tuproqdagi fosforni yaxshi
eritadigan oraliq ekinlariga rango‘t bilan shabdor qo'shib ekilsa, yaxshi
natija beradi. U lar ekilgan yerga paxta ekilsa, uning hosili 4,6 s ga
yuqori b o iib , vilt bilan kasallanish 3 0 -4 0% ga kamayadi.
KALIYLI 0 ‘G ‘ITLARNING EKOLOGIK
SHAROITGA TA’SIRI
Kaliy elem enti ham azot va fosfor singari eng zarur oziq moddasi
hisoblanadi. U o ‘simlik organizm ida turli hayotiy vazifalarni bajaradi-
fotosintezning normal ketishiga, barglarda uglevodlarni o ‘simliklarning
boshqa organlariga oqib o ‘tishiga yordam beradi, bir qancha ferm ent-
lam ing aktivligini oshiradi, protoplazm a kolloidlarining gidrofillik
darajasini kuchaytirib, hujayralarning turgorlik holatini saqlash uchun
osmotik konsentratsiyasini bir m e’yorda tutib turishiga yordam beradi.
0 ‘simlik tarkibida kaliyning m iqdori 0,01% dan 2—3% gacha boradi.
Kaliy elem entini o ‘simliklar rivojlanishining birinchi davrida (gul-
lagunga qadar) ko‘p ishlatib, ikkinchi davrida unga nisbatan talabi
qariyb ikki barobar kamayadi.
Kaliy ko'p ch ilik tuproqlarda yetarli m iqdorda bo ‘lib, o'sim liklar
uni kaliy ioni shaklida o ‘zlashtiradi. 0 ‘simliklarda kaliy kolloidlarning
bo‘kishi u ch u n im koniyat yaratadi va hujayralarning turgor holatini
saqlab turadi.
Kaliy yetishm asa o ‘simliklar so‘lib qoladi, haddan tashqari ko‘p
boMganda esa, hujayra shirasining osm otik bosimi ortib ketadi.
Kaliyli o ‘g ‘itlardan eng ko‘p tarqalganlari: kaliy xloridi, kaliy sulfati,
kaliyning tabiiy xomashyo tuzlari (silvinit va boshq.) kiradi. Kaliyli
o ‘g ‘itlar tarkibida xlor, natriy kabi elem entlar bo‘ladi. Agar kaliyli
o 'g 'itla r m untazam yerga berilganda, tuproqda xlor, natriyning to 'p la -
nishi va hosildorlikni kam ayishi kuzatiladi. O 'g 'itd a x lo r m iqdori
ko'paytirilsa, g'alla ekinlari so m o n id a xlor m iqdori 4 —5 m artaga
ko'payadi.
Kaliy o'g'itlarida og‘ir m etallarning bo'lishi juda xavfli hisoblanadi.
Ular (C d, Hg, Pb, Cr, Al) tirik organizm lar tanasida to 'p la n a d i va
tuproqdan yer osti suvlariga o 'ta d i (121 -jadval).
121-jadval
Z ararli clem entlarning kaliy o‘g ‘itlardagi m iqdori,
m g / k g ( K u z i n a va bosh)
0 ‘g ‘itla r
P b
C d
Al
H g
C r
KCl
6,5
0 , 2 - 0 , 3
1 , 3 - 7 , 7
—
—
K,SO„
2
4
12,0
1,00
0,2
0 , 0 7 5
0 , 2 5 0
Kali y tuzi
4 , 0
0 , 0 9
2,6
—
40%li k a liy tuzi
4 ,5
0 , 1 6
4,1
—
Kaliy tuzlarining ortiqchasi o ‘sim liklar tan asida to 'p la n a d i va
yom on oqibatlarga olib keladi, o ‘g ‘itlarda K, N a ning bir-biriga nisbati
K:N 5:1 bo'lishi va yem -xashaklarda kaliy m iqdori 0 ,0 3 —0,10 %i
hayvonlar talabini qondiradi. Y em -xashakda K20 m iqdori 2,5—3,0%
dan, N a miqdori esa 0,25% dan ortmasligi kerak. O 'tla rd a magniy
miqdori 0,13—0,15% gacha kamaysa, hayvonlar giponiagneziya kasaili-
giga uchraydi. H ayvonlarning m e ’yorda rivojlanishi u c h u n u larning
1 kg massasiga ozuqa orqali 12— 15 mg magniy o 'tish i kerak.
Kaliyning muhitdan yo'qolishiga tuproq suv rejimi, fizikaviy tuzilishi,
gumusning miqdori, tuproqda kaliy zaxirasi kabi om illar sabab bo‘ladi.
O rganik-m ineral o 'g 'itlarn in g tuproq va o ‘sim liklarga t a ’siri har
xildir. Yerga berilgan mineral o'g 'itlarn i o'simliklar (agar yetarli darajada
nam iik bo'Isa) tezlikda qabul qilishni boshlaydi. O rganik o 'g 'itla r
asta-sekin qabul qilinadi, organik m oddalar m ineralizatsiyalanishi bilan
ulardan foydalanish, ularning o 'sim liklar tanasiga o 'tish i tezlashadi.
Organik o'g'itlarni mineral o 'g 'itla r bilan birgalikda q o 'lla sh , ularni
alohida-alohida qo'llashga qaraganda yuqori sam ara beradi. Yuqori
agrotexnika ham da biologik u su llard an foydalanish,
tu p ro q n in g
unum dorligini oshiradi ham da olingan qishloq xo'jalik m ahsulotini
ekologik zararsiz qilib yetishtirish im konini yaratadi.
0 ‘sim liklar uchun m ineral ozuqalar ichida azot va fosfordan keyin
kaliy ham katta ahamiyatga egadir. Ko‘p yillik qishloq xo'jalik tajriba-
laridan m a ’lumki, bir tonna paxta hosili olish uchun 30 kg dan 80 kg
g ach a kaliy ishlatish kerak. A gar o 'rta c h a paxta hosili gektarid an
30—35 s ni tashkil etsa, shu hosilni yetishtirish uchun 200 kg gacha
kaliy o ‘g ‘iti berish kerak. A zot, fosfor va kaliy bilan o 'g 'itla n g an
m aydonda o ‘simliklar o ‘zida 124 kg atrofida kaliy to ‘playdi.
I.I. Madraimovning tajribalari ko'rsatishicha, 3 yil davomida o ‘stiri.1-
gan beda har gektar yerdan xashagi bilan 800—900 kg gacha kaliyni
tuproqdan oigan. Makkajo‘xori donining hosili gektariga 60 s, ko‘k poya
massasi 700 s bo‘lganda tuproqdan 150—180 kg kaliy chiqib ketgan.
T ab iiy b o 'z va o ‘tloq tu p ro q la r (hay dalm a q a tla m id a ) 1 ga
m aydonida kaliyning umumiy m iqdori 150 kg dan 450 kg gacha bo‘ladi.
T uproqda tabiiy kaliy kam bo'lganda gektariga 100—120 kg kaliy berish
kerak. T uproqda kaliy yetishm agan vaqtda paxta chigitining vazni
yengil va sifatsiz, moy m iqdori kam bo ‘ladi.
0 ‘sim liklarning normal o ‘sib, rivojlanishi va yaxshi hosil berishi
u chun qishloq xo'jaligida yerga azot, fosfor, kaliy kabi o ‘g‘itlar bilan
bir q a to rd a turli m ikroelem entlar ham keng ishlatiladi. M asalan,
g‘o ‘zaning yaxshi rivojlanishi uchun 1kg tuproqda mis 0,4—0,8 mg,
rux 1,5—2,5, marganes 80— 100, bor 0,8—1,2, m olibden 0,20 mg
b o iis h i kerak. Ulardan tashqari kobalt (2 g/ga), kaliy, oltingugurt
(2—20 kg/ga), temir, kremniy, natriy kabi kimyoviy elem entlar qatorida
xlor, sulfat, m agniy ham zarurdir. Lekin ekologik jihatd an h ar bir
kimyoviy elem entning foydali m iqdori ishlatilishi kerak, aks holda
ular tuproqda ortiqcha b o‘lib, tirik organizmlarga zahar m odda sifatida
salbiy t a ’sir qiladi.
Biz yuqorida nom larini qayd qilgan m ikroelem entlar (qo'rg'oshin,
rux, mis, m olibden, bor, kobalt, marganes, simob, tem ir, kadmiy,
vannadiy, rubidiy, yod, ftor kabi elem entlar) va ularning birikmalari
m a ’lum m iqdori biologik jih a td a n foydali b o isa , ekologik nuqtayi
n a z a rd a n z a h arlo v c h i o g 'ir m e ta lla r g uruhiga k ira d i. U la rn in g
konsentratsiyasi tuproq—o ‘simlik—hayvonlar tanasida ortib ketsa, zahar
sifatida ta ’sir qiladi.
Qishloq xo'jaligida tuproqning biologik xususiyatlarini yaxshilash,
uning unum dorligini oshirish m aqsadida ekin m aydonlariga k o ‘plab
organik o ‘g‘it ishlatiladi. Organik o ‘g‘it tarkibida o'sim lik uchun zarur
b o ig a n m akro va m ikroelem entlar b o iad i. M asalan, 1 t quruq go ‘ng
tarkibida azot—20kg, fosfor—10 kg, kaliy—24, kalsiy—29, magniy—6,
oltingugurt—4 kg, bor—25 g, m arganes—230 g, m is—20 g, rux— 100g,
m olibden—2g, yod—0,4 g b o ia d i.
Agar tuproqqa 20—30 t ga quruq go'ng solinsa, u bilan birga
400—650 kg azot, 200—300 kg fosfor va ko‘p m iqdorda kaliy hamda
turli m ikroelem entlar tushadi. Ekin m aydonlarda m ineral o 'g 'itla r
m iq d o rin i kam aytirib, o rg an ik o ‘g ‘itlard an k o 'p r o q fo yd alan ib,
alm ashtirib ekishni keng q o ila s h y o ii bilan tu p ro q n in g ekologik
holatini yaxshilash hozirgi kunning dolzarb vazifasidir.
KALSIYNING EKOLOGIK SHAROITGA TA’S IR I
Kalsiy Yer p o ‘stlog‘ining tuzilishida ishtirok etadi. Ayniqsa ohakli
to g ‘ jinslari kalsiyga boy b o ia d i, ular tarkibidagi C a S 0 3 (m arm ar,
bo ‘r) m iqdori 99% gacha yetadi. Gipsda (C a S 0 4.2 H 20 ) , dolom itda
[ C a M g (C 0 3)]2 ham da m ergelda
kalsiy k o ‘p b o ‘ladi. T arkibida
C a3( P 0 4), bo Igan apatit juda m uhim mineral hisoblanadi. 0 ‘simliklar
gips va ohakli tog‘ jinslari tarkibidagi kalsiyni, shuning dek , tuproq
kolloidlarining alm ashinuvchi kalsiysini oson o ‘zlashtiradi. Bulardan
tashqari, tuproqda fosfor, krem niy va organik kislotalarning kalsiyli
tuzlari b o ia d i. Tuproqdagi kalsiy miqdori 3% dan ortiq b o is a , ular
kalsiyga boy tuproqlar hisoblanadi. Bu xildagi tu p ro q la r xlorid yoki
sirka kislotalari ta ’sirida «qaynab chiqadi». T uproqning kolloid kornp-
leksida Ca kolloid zarrachalari tom onidan o'zlashtirilgan ionlarshaklida
b o ia d i. H + va O H - erkin io n la r soni, y a ’ni tu p ro q eritm asining
reaksiyasi kolioidlarning kalsiy bilan to'yinish darajasiga b o g iiq boiad i.
Shunday qilib, Ca tuproqning ekologik xossalarini aniqlashda katta
aham iyatga ega b o ia d i. G u m id iqlim da yuvilish kuchli darajada
b oiganligi uchun kalsiy kam b o ig a n tuproqlar ustunlik qiladi, arid
iqlim da esa buning aksi kuzatiladi, ya’ni tuproq kalsiyga boy b o iad i.
0 ‘sim liklar kalsiyni o ‘zlashtirib, uni yuvilib ketishdan saqlaydi,
ular nobud b o ig an d an keyin esa kalsiy yana tu p ro q q a qaytib tushadi.
Kalsiyning bunday aylanib yurishida ildizi tu p ro q q a c h u q u r kirib
boradigan o ‘simliklar, shuningdek daraxtlar ayniqsa katta aham iyatga
ega b o ia d i. 0 ‘t o ‘simliklaridan C a ni to ‘plashi b o ‘y ich a dukkakdosh-
larni ko‘rsatish m um kin, ular C a ni tuproqning c h u q u r qatlam laridan
o ‘zlashtiradi, nobud b o ig a n id a esa tuproqning yuza qatlam ini yana
kalsiyga boyitadi.
Kalsiy ko‘p jihatdan tupro q n in g fizik va kim yoviy xossalariga,
ya’ni shu bilan o ‘simliklarga bilvosita ta ’sir ko‘rsatadi. Yerga kalsiy
solinsa (ohaklash), vodorod va alum iniy ionlarining zararli ta ’sirini
kam aytiradi, bu esa chirindi m avjud bo'lgan sharoitda tuproqning
m ustahkam donador strukturasini hosil qiladi, natijada tuproqning
suv-havo ham da issiqlik rejimi yaxshilanadi, unumdorLigi ortadi. Bundan
tashqari, kalsiy tuzlari tem ir va alum iniyning qiyin eriydigan fosfatlari
bilan alm ashinuv reaksiyasiga kirishib, ularni eruvchan holatga, ya’ni
o'sim liklar foydalanishi uchun qulay shaklga o'tkazadi. Kislotalarni
neytrallovchi C a C 0 3 bilan boy b o ‘lgan tuproqlar neytral yoki kuchsiz
ishqoriy reaksiyaga ega bo'ladi.
Lekin C a m iqdorining ortishi tuproqning ishqoriyligini yanada
kuchaytirm aydi. Chunki pH tuproq tarkibidagi karbonatlar yig'indisiga
bog'liq b o'lm aydi. Tuproqning neytral reaksiyasi tuproq m ikroor-
ganizm lari uchun qulay sharoit yaratadi va tuproqning ko‘p xossalarida
o ‘z aksini topadi. Odatda, ohakli tuproqlar har doim quruq va issiqroq
bo'ladi.
Ohaklanishning muhim elem enti hisoblangan Ca m oddalar almashi-
nuvida ichki hujayralarga ta ’sir ko'rsatadi. U ayniqsa zararli tuzlarni
neytrallaydi va ularning zaharli t a ’sirini to'xtatadi. B a’zi turlarda
hujayra shirasida Ca keragidan ortiqcha bo ‘lishi kaliy elem enti o'zlash-
tirilishini torm ozlaydi va b a’zi fiziologik jarayonlarni zararli ta ’sir
etishiga sabab bo'ladi.
T u p ro q d a kalsiy bo'lishi m unosabatiga qarab, odatda, o'sim lik
turlari quyidagi guruhlarga bo'linadi: 1) doim kalsiy talab, ya’ni norm al
rivojlanishi uchun ohakka boy substraíga muhtoj turlar; 2) kalsifillar
— «ohaksevar», ya’ni ohakli tu p ro q lard a yaxshi o 'sad ig an tu rlar;
3) kalsifoblar — ohakdan q o chu v chilar, kalsiyning o rtiq c h a b o 'lish i
b u lar u c h u n zararlidir (m asalan, sfagnum moxi); 4) kalsiyga befarq
bo'lgan turlar.
Kalsiy tuproqning ko'p xossalariga bog'liq bo'ladi. Agar rnazkur
tuproq kalsiy kam bo'ladigan tuproq xossalariga ega bo'lsa, u vaqtda
bu xildagi tuproqlar kalsifitlar uchun ham yaroqli bo'lishi mumkin.
B izningcha, bu holda o'sim liklarga tuproqning kimyoviy xossalari
qanchalik ta ’sir ko'rsatsa, fizik xossalari ham shunchalik ta ’sir ko'rsatadi.
Shunday qilib, kalsiñllik va kalsifoblik masalasi juda murakkab bo'lib,
uni barcha turdagi o'simliklar u ch u n bir tomonlama hal qilish mumkin.
M agniy ham , kalsiy kabi yer qobig'ida va ko'pgina tog' jinslari
tarkibida k o 'p m iqdorda uchraydi. Serpentin haqiqiy m agniy jinsi
hisoblanadi. Tuproqda magniy karbonatlar (dolomit) shaklida, silikatlar
(avgit, olivin), sulfatlar, xloridlar tarkibida bo'ladi. Xloroíill m olekula-
sining tarkibiy qism i sifatida magniy fotosintez jarayonida ishtirok
etadi, bundan tashqari, u kolloidlarning b o'kish ini regulyatsiyalanishiga
ta ’sir ko'rsatadi. M agniy yetishmasligi m exaniy tarkibi yengil b o ig a n
kislotali tuproqlarda kuzatiladi. O 'sishning susayishi va eski barglar
tom irida xloroz paydo bo'lishi magniy yetishm asligi belgilaridir.
MINERAL VA ORGANIK 0 ‘G ‘ITLARNI BIRGALIKDA
Q O ‘LLASHNING EKOLOGIK MOHIYATI
Qishloq
xo'jaligini jadallashtirish va y erdan yuqori hosil olish
uchun yildan-yilga ko'plab m ineral va organik o ‘g ‘itlar ishlatilm oqda.
Shu bilan bir qatorda qishloq xo‘jalikda yangi uslublar, progressiv
texnologiya, yuqori hosil beruvchi navlar jo riy qilinm oqda. Lekin
k o ‘plab m ineral o ‘g ‘itlardan va turli tex n o lo g iy a d a n foydalanish
natijasida tuproqqa antropogen og‘irlik tushirib, tuproqning biologik
va ekologik holatlarini o ‘zgarishiga sabab boMmoqda. Yerga
Dostları ilə paylaş: |