Variantlar va ularni joylashtirish.
Dala tajribasidagi bir-biridan
faqat o'rganilayotgan bitta belgisi bilan farqlanadigan, lekin bir xil
yuzaga ega bo'lgan b o ‘lakchalarga tajriba variantlari deyiladi.
Tajriba variantlarining soni to ‘g ‘ridan-to‘g‘ri tajribaning tipikligiga
t a ’sir etm asada, undagi xatoliklarga kuclili ta ’sir ko'rsatadi. V ariantlar
sonining 10— 12 tadan ko‘p b o ‘lishi, tabiiyki, tajriba m aydoni yuzasi-
ning oshishiga, bu esa o ‘z navbatida xatoliklar salm og‘ining oshishiga
sabab b o lad i.
Dala tajribasida variantlarni joylashtirish o ‘ta m uhim va asosiy
tadbirlardan biri hisoblanadi. U m um an olganda, variantlarni joylash-
tirishning uchta usuli mavjud:
— andazali (standart);
— tizimli (sisteinali);
— tasodifiy rendom izatsiya.
Bu usullarda joylashtirish 20-rasmda o ‘z ifodasini topgan.
I
I I
I II
IV
^
^
^
^
----------
'V
—\
1
St
2
3
1
St
4 5
1
St
2 3
I
St
4
1
St
2 3
1
St
4 5
1
St
2
3
1
St
4
5
1
St
I
I I
III
IV
1
2
3 4
5
1
2
3
4
5
1
2
3 4 5
1
2
3
4
5
b
I
I I
III
IV
3
1
4
5 2
4
1
5
3
4
2 5 3
1
3
4
2
5
d
20-rasm. D ala tajribasida variantlarni joylashtirish usullari:
a) andazali; b) tizimli; d) rendom izatsiyali.
Andazali usulning o ‘ziga xos tom oni h a r 1—2 ta tajriba v a rian tid an
keyin albatta andaza (standart) variantning joylashtirilishidadir. B u
usulda joylashtirishning yaxshi va yom on to m o nlari mavjud b o ‘lib ,
rasm da ko‘rinib turganidek, tajriba m aydoni yuzasining oshib k etish i
tadqiqotchidan k o ‘p kuch-g'ayrat talab qiladi. Yaxshi to m o n i h a r
ikki tajriba variantidan keyin andaza v arian tn i joylashtirib, u larn in g
natijalari o'zaro taqqoslaganda, tuproq unum dorligidagi olachalpoqlik
asosida yuzaga keladigan xatoliklar an cha kam ayadi.
Agar tajriba variantlari barcha takrorliklarda bir xil tartibda jo y lash -
tirilsa, bu usul variantlarni tizimli joylashtirish deb nom lanadi. B unday
joylashtirishning turli-tum an ko‘rinishlari m avjud bo‘lib, bizda ko‘p ro q
bir yarusli va k o ‘p yarusli usulda joylashtirish q o ‘llaniladi. V arian tlarn i
tizimli joylashtirish soddaligi va qo‘llashga osonligi bilan ajralib tu rsada,
tajribadagi x a to lik la rn i statistik ishlash va b ah o lash d a b ir q a to r
qusurlarni keltirib chiqaradi. Shuning uch u n ham hozirgi paytda xorijiy
m am lak atlarda v arian tlarn i jo y la sh tirish n in g rendom izatsiya y o k i
tasodifiy usulidan keng foydalanilmoqda va bu usul bizda ham rasm
bo'lib borm oqda.
Tasodifiy usul b o ‘yicha joylashtirishning eng sodda k o ‘rin ish id a
variantlarning tartib raqamlari qog'oz b o ‘lakchalariga yozib ch iqilad i
va ular yaxshilab aralashtiriladi. S o‘ngra b itta-b itta olinadi (x udd i
loto o ‘yinidagi kabi) va undagi raqam lar yozib boriladi.
Olimlar o 'rtasida variantlarni rendom izatsiya usulda joy lash tirish
ning sam aradorligi bo'yicha turli fikrlar m avjud. V.N. P eregu do v
rendom izatsiya usuliga yuqori baho berib, v ariantlarni tasodifiy usu ld a
joylashtirish tajriba natijalarining aniqligi va haqqoniyligini ta ’m inlaydi
deb hisoblaydi. Shuningdek, N.A. Ploxinskiy, R.A. Fisher, G . San ders
kabi taniqli olim lar ham ushbu fikrni q o 'lla b quw atlaydilar. A yrim
agronom iya y o ‘nalishida ish olib boruvchi tadqiqotchilar re n d o m i
zatsiya usulini ilm iy asoslanmagan deya e ’tiro f etadilar va uni tavsiya
etm aydilar. V ariantlarni rendomizatsiya usulida joylashtirish ilk b o r
ingliz olimi R.A. Fisher tomonidan taklif etilgan. Hozirgi kunda ren d o -
m izatsiyaning turli-tu m an shakllari tavsiya etilgan.
Lotin kvadrati va t o ‘rtburchagi.
Lot in kv adrati usulini q o 'lla s h
ta jr ib a n a tija la r ig a tu p ro q u n u m d o r lig id a g i f a r q la r t a ’s i r i n i
kam aytiradi. B u n d a kvadrat yoki t o ‘rtb u rc h a k shakldagi m a y d o n
tajriba varian tlari soniga teng q ato r va u stu n la rg a ajratiladi. T a jrib a
lotin kvadrati u sulida joylashtirilganda, v a ria n tla r va ta k ro rlik la r
soni bir-biriga teng , b o ‘laklar soni esa v a ria n tla r sonining kvadratiga
3
1
2
4
1
2
4
3
2
4
3
1
4
3
1
2
2 3 5
1 4
4 2 3 5
1
5
1 4
2 3
1 4
2 3
5
3 5 1 4
2
5 1 4 6 3 2
1 3 5 2
6
4
6 4 2 1 5 3
2 5 3 4 1 6
4 6 1 3
2
5
3 2 6 5 4
1
3 6 1 2 7 5 4
1 3 6 5 4 2
7
7 2 3 4 6 1 5
2 4 5 6 1 7 3
5 7 4 1 2 3 6
6 1 7 3 5 4 2
4 5 2
7 3 6
1
3 4 1 6 5 8 2 7
5 2 6 1 8 7 3 4
2 1 7 5 4 6 8 3
7 5 8 4 3 2 1 6
1 8 3 7 6 5 4 2
4 6 5 8 2 3 7 1
8 3 4 2 7 1 6 5
6 7 2 3 1 4 5 8
1
3
4
2
2
4
3
1
4
2
1
3
3
1
2
4
5 variant (5x5)
6 variant (6x6)
2
6 4 1 3 5 2
1 5 4 6 2 3
4 2 6 5 3
1
3 1 5 2 4
6
2
6 3 4 1 5
5 3 2
1 6
4
7
variant (7x7)
2
1 4 3 5 2 6
7
5 2 7 1 3 4 6
6 5 1 3 4 7 2
2 1 4 6 7 5 3
7 6 2 4 1 3 5
3 7 6 2 5 1 4
4 3 5 7 6 2
1
8 variant (8x8)
2
2 5 6 4 8 7 3 1
4 7 8 3 2 6 1 5
3 6 1 8 5 4 2 7
8 4 7 6 1 3 5 2
7 2 4 1 6 5 8 3
1 3
2 4 8 7 6
5 8 2 7 3 1 6 4
6 1 3 5 7 2 4 8
4
2
1
3
3
1
2
4
2
3
4
1
1
4
3
2
3
5 1 4 2
5 2
1 4 3
4
7
2 5 3
2
4 3
1 5
2 4 5 3 1
4
3 5 2
1
1 3 4 2 5
3
1 2
5
4
5 2
3 1 4
1 5 4 3 2
1 2 6 4 5 3
3 4 2
5 1 6
6 5 3 1 4 2
4 3 5 6 2
1
2
1 4 3 6 5
5 6 1 2 3 4
4
7 6 3 5 2
1
5 1 4 6 7 3 2
3 6 5 7 2 1 4
2 3
7 1 4 6 5
1 5 2 4 6 7 3
7 4 3 2 1 5 6
6 2 1 5 3 4
7
4 2 8 7 1 5 3 6
1 6 5 4 7 2 8 3
5 8 7 3 6 4 2 1
7 1 6 8 4 3 5 2
2 7 4 6 3 8 1 5
8 3 1 5 2 6 7 4
6 5 3 2 8 1 4 7
3 4 2 1 5 7 6 8
21-rasm. 4 —8 variantli dala tajribalarini lotin kvadrati
usulida joylashtirilishi.
teng b o'lad i. M asalan , 4 variantli tajrib a d a b o 'la k la r soni 16 ga, 5
variantli tajribada 25 ga tengdir (2 1 -ra sm ).
Bu jadvaldan quyidagicha foydalanish m um kin. Misol: 6 variantli
tajribani 4 ta takrorlikda joylashtirish lozim . V ariantlar 1,2,3,4,5,6
raqam lar bilan belgilanadi va ular liar bir takrorlikda joylashtiriladi.
Buning uchun jadvalning bironta ustuni (m asalan , 10-ustun) d a n
birinchi raqam ni (6) olam iz va shu u stu n b o ‘ylab pastga to m o n
harakatlanam iz ham da 6 dan boshqa, u n d a n kichik raqam lar yozib
olinadi: 6; 3; 5; 2; 1; 4. Demak, birinchi takrorlikda variantlar shu
tartib d a joylashadi. Ikkinchi tak ro rlik n in g b irin c h i b o 'lak ch asi 4
raqamidan boshlanadi va ustun bo'ylab pastga tushib boriladi ham da
takrorlikdagi variantlarning joylasliish tartibi aniqlanadi: 4; 5; 2; 3; 6; 1.
3
va 4-takrorliklardagi variantlarning joylashishi ham shu tahlitda
topiladi. Hozirgi kunda rendom izatsiyalash u ch u n zamonaviy usul.
Variantlarni rendom izatsiya usulida jo y lashtirishning bundan tashqari
juda ko‘p ko'rinishlari mavjud.
Dala tajribalaridagi takrorliklar va ularni joylashtirish usullari.
Dala tajribalarining aniqligi ularni zam onda (ya’ni m a’lum vaqt ichida)
va m akonda (m aydonda) to'g'ri takrorlanishiga bog'liqdir.
Dala tajribalarining turlari haqida so ‘z ketganda, o 'g 'itla r ustida
o ‘tkaziladigan dala tajribalari kamida 3—4 yil davom etishi, boshqacha
aytganda, takrorlanishi shart deyildi. Bu bevosita tajribani o ‘tkazish
jarayonida iqlim sharoitlarining turlicha b o 'lish i bilan izohlanadi.
Dala tajribalaridagi variantlar m aydon (m akon) ning o ‘zida bir
necha marta takrorlanadi va bu bilan tu p ro q unum dorligidagi olachal-
poqlik hisobiga yuzaga keladigan xatoliklar kam aytiriladi.
Tajriba ishlari uslubiyotida takrorliklarni joylashtirishning turli k o ‘-
rinishlaridan foydalaniladi:
— yig'm a usulda joylashtirish;
— sochm a usulda joylashtirish.
22-rasmda o ‘z ichiga beshta variantni oigan dala tajribasini t o ^ t a
takrorlikda joylashtirishning ikkita usuli ham ko'rsatilgan. Rasm ning
«a, b va d» bandlarida takrorliklar yig‘m a usu ld a joylashtirilgan, y a ’ni
barcha takrorliklar bitta m aydonda yaxlit joylashtirilgan. U lar bir-
birlaridan faqat bir va ikki yarus ko‘rinishida joylashganligi bilan farq
qiladi. Sochm a usulda joylashtirilganda esa (22-rasm ning «d» bandiga
e ’tibor bering), takrorliklar bitta m aydonning turli joylarida va h a tto
boshqa-boshqa m aydonlarda ham joylashtirilishi m um kin. Agrokim -
í
"ir
22-rasm. D ala tajribasida takrorliklarni joylashtirish usullari:
a, b, d-yig'm a; e-soch m a.
yoviy tadqiqotlarda joylashtirishning bunday usulidan kam dan-kam
hollarda foydalaniladi.
M asalan, turli darajada eroziyaga chalingan tuproqlarda o 'g 'itla r
samaradorligi o ‘rganiladigan tajribalarda takrorliklarni soclima usulda
joylashtirishga to ‘g 'ri keladi. Shuningdek, yangi agrotexnikaviy tadbir
yoki navlarni turli tu pro q sharoitlarida o ‘rganish rejalashtirilgan dala
tajribalarida ham qo'llaniladi.
Tajriba boM aklarining y o ‘nalishi va sh ak li.
T ad q iq o tlarn in g
haqqoniyligi k o ‘p jih a td a n tajriba b o 'lak c h a la rin in g yo 'n alish ig a
bog'liqdir.
Tajriba bo'lakchalari tuproq unumdorligining o'zgarib borish yo'na-
lishida joylashtirilsa, taqqoslanadigan v ariantlar to ‘g‘ri joylashgan
hisoblanadi.
Shunday yo‘l tutilganda, barcha variantlar bir xil sharoitga tushadi.
Bo‘lakchalarning boshqa har qanday yo‘nalishida joylashtirilishi tajriba
natijalariga kuchli t a ’sir ko ‘rsatadi (23-rasm).
23-rasm. D ala tajrib asid a bo'lakchalarning to ‘g ‘ri (1 ) va n o to ‘g ‘ri (2 va 3)
joylashishi (tuproq unumdorligi nuqtalarning quyuqlasliishiga
mos ravishda ortib boradi).
U num dorlik jih atd an bir jinsli yoki shunga yaqin m aydonlarda
qo'yiladigan tajribalarda bo'lakchalarning yo'nalish i tadqiqot natija-
lariga sezilarli ta ’sir ko'rsatm aydi.
Tajriba bo'lakchalarining shakli deganda, ulam ing uzunligining eniga
nisbati tushiniladi. Tom onlar nisbati 1 (5 x 5 m; 10 x 10 m) ga teng
bo'lsa, tajriba bo'lakchasi kvadrat shaklda, 1 dan katta 10 dan kicliik
bo'lsa, to‘g‘ri to‘rt burchak, 10 dan katta bo'lsa, c h o ‘zinchoq hisoblanadi.
Tadqiqotlar natijalarining ko'rsatishicha, c h o ‘zinchoq shakldagi
tajriba b o ia k c h a la ri tuproq unum dorligidagi olachalpoqlikni t o i a
qam rab oladi, qaysiki, tajriba natijalari haqqoniyligini oshiradi.
Statsionar dala tajribalarining aksariyatida bo'lakchalarning yuzasi
20—200 m 2, to m o n lar nisbati 5—10 ga teng b o 'lad i, yuzasi undan
katta bo'lgan bo'lakchalarda tom onlar nisbati 10—20 ni tashkil etishi
kerak. Sug'oriladigan sharoitlarda qator oralari ishlanadigan ekinlar
ustida amalga oshiriladigan dala tajribalarda bo'lakchalarning eni ishlov
berish texnikasining qam rov kengligiga (2,4; 4,8 yoki 7,2 m) karrali
qilib olinadi. V ariantlar soni kam (8 tagacha), yuzasi kichik (100 m 2)
bo'lgan tajribalarda bo'lakchalar shaklining to 'g 'ri to 'rt burchak shaklda
bo'lishi tadqiqotlar aniqligining yuqori bo'lishiga im kon yaratadi.
Him oya y o 'lak c h a la ri. Yuqorida ta ’kidlab o 'tilg a n id e k , tajriba
variantlari faqat o'rganiladigan bitta belgisi bilan farqlanadi.
Lekin v arian tlar o 'rta sid a him oya y o 'la k c h a la ri qoldirilm asa,
m a’lum m uddatdan keyin variantlarga qo'llanilay otg an o 'g'itlarnin g
bir variantdan ikkinchi variantga «o'tib qolishi» kuzatiladi. Shu sabab-
d an ham tajriba v aria n tla ri o 'rta s id a k a m id a b ir m etrli h im o y a
yo'lakchalari qoldiriladi.
Shuningdek, tajriba m aydonchasining bosh!ang‘ich va quyi qismla-
ridan ham him oya y o iak c h a la ri qoldiriladi. Bularning eni odatda
4—5 m atrofida b o 'lib , birinchidan, ekinlar qator oralarini ishlash va
oziqlashtirishda texnikaning burilib olish joyi hisoblansa, ikkinchidan,
tajribadagi ekinlarni chigirtkalar, qushlar va chorva mollari tom onidan
payhon qilinishidan saqlaydi.
Hisobga olinadigan qatorlar va o ‘simliklar.
Tabiiyki, yirik bo‘lmali
dala tajribalarida mavjud b o ig an barcha o'sim liklar ustida kuzatishlarni
olib borib b o im a y d i va bunga hojat ham yo‘q.
Faraz qiling, tajriba variantida 12 ta qator mavjud. O datda, shu
12 qatordan o ‘rtadagi 8 ta qator hisobga olinadigan va chetdagi 4 tasi
(2 ta o iig va 2 ta chap tarafda) hisobga olinmaydigan qator hisoblanadi.
Chunki chetdagi qatorlar bir muncha qulay sharoitlarda (suv, oziq,
yorugiik) b o ig an lik lari sababli o'rtadagilarga qaraganda yaxshi rivoj-
lanadi, shu sababdan ularning ko‘rsatkichlaridan foydalanib b oim ayd i.
Dala tajribalarida hisobga olinadigan qatorlar ichidan hisobga
olinadigan o ‘sim liklar tanlanadi va ularga yorliqlar osib chiqiladi.
Donli va dukkakli-don ekinlari, shuningdek o ‘tsim on o ‘simliklar bilan
ish olib b o rilg an da, m a ’lum yuzaga ega b o ig a n m aydonchadagi
o'sim liklar ajratib olinadi va ular ustida kuzatishlar olib boriladi.
24-rasm da g ‘o ‘za navlari ustida yetti variantli to ‘rtta takrorlikda
amalga oshiriladigan dala tajribasi tasvirlangan b o iib , himoya y o ia k
chalari, hisobga olinadigan va olinmaydigan qatorlar aks ettirilgan.
VARIANTLAR
VARÍA NTLAR
a-hisobga olinmaydigan
b-hisobga olinadigan
qatorlar
2 3 4 5 6 7
24-rasm. D ala tajribasida variant, hisobga olinadigan qatorlar va himoya
yoMakchalarining joylashishi.
himoya yo'lagi
108-4
c-4727 g ‘olib-1 an-402
¿a
5 ,
g'olib-1 108-0
an-402 c-4727
1
§ ,
o
■£
c-4727 an-402
108-0 g‘olib-1
1
e
an-402 g ‘olib-1 c-4727
108-0
-s:
himoya yo ‘lagi
DALA TAJRIBALARINI JO Y LA SH TIRISH VA
0 ‘TKAZISH TEXNIKASI
Dala tajribasi uning oldiga qo'yilgan barcha talablarga am al qilingan
taqdirdagina to ‘g ‘ri natijalarni beradi. Tajribaning istalgan bir bosqi-
chida yo'l qo'yilgan kichkinagina texnikaviy xarakterdagi xato (tajriba
m aydonchasini bo'lish, tuproqni ishlash, o ‘g‘itlash, ekish, parvarishlash,
hosilni yig‘ishtirib olish) tajribaning aniqligiga, h a tto tajribaning o'ziga
katta zarar yetkazishi muinkin. K o‘p hollarda bu n d ay xatoliklar hech
qanaqa riyoziyot usuli bilan ham to ‘g‘rilanmaydi va tajribaning qadrsiz-
lanishiga olib keladi.
Tajriba dalasini boMish. Tajriba dalasini b o iis h uch u n tadqiqot-
chining q o ‘l ostida bir qator asbob-anjom lar b o ‘lishi kerak: teodolit
yoki ekker, po'latdan yasalgan o'lchov tasmasi yoki ruletka, mustahkam
ki.nop yoki su n ’iy toladan tayyorlangan ip, 4 ta m ustahkam 1,5 m li
tem ir qoziqlar (tajriba m aydonining to'rtta chekka nuqtalarini m ustah-
kamlash uchun) va ko'p m iqdorda yog‘och qoziqlar.
Tajriba m aydonchasining to 'rt tom onidan alb atta him oya yo'lak-
chalari qoldiriladi (ularning eni 4 —5 m dan kam bo'lm asligi kerak).
Tajriba dalasini b o ‘lish tizimi 25-rasmda o ‘z ifodasini topgan bo'lib,
birinchi navbatda kanop ip yordam ida
A j B l
y o ‘nalish topiladi.
Keyin
A t
nuqtadan 5 — 10 m ichkariroqdan
A
n u q ta uchun qoziq
qoqiladi va shu nuqtadan boshlab
A : Bt
yo‘nalishidan
B
nuqtaning
joyi aniqlab olinadi. Keyingi qilinadigan ish te o d o lit yoki ekker
yordam ida
AD
va
BC
yo‘nalishlarni aniqlash va C h am d a
D
nuqtalar
o 'm in i belgilash hisoblanadi. Tajribaning um um iy k o n tu ri tayyor bo'l-
gach undagi variantlarning maydonlari aniqlanadi. Bu ish ip va o'lchov
tasm alar yordam ida bajariladi.
Tajriba dalasi bo‘lib chiqilgandan keyin, uning asosiy chegaralari
tem ir qoziqlar yordamida m ustahkamlab chiqiladi. T o 'r tta asosiy nuqta
(A, B, C, D)
keyingi yillarda «yo'qolib qolmasligi» u c h u n ularga tegishli
b o 'lg an
A r Bp C p
va
D t
nuqtalarga baquvvat q o ziq lar qoqiladi,
oralaridagi m asofalar tajriba jurnaliga yozib qo'y iladi.
TAJRIBA MAYDONCHASIDAGI DALA ISH LA R I
Dala tajribasidagi barcha tadbirlar o 'z vaqtida, qisqa m uddatda
am alga oshirilm og'i kerak. Rejalashtirilgan tad b irn ing bir kun ichida
tugallanishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Agar b u nin g iloji bo'lmasa,
34 — A g ro k in iv o
Dostları ilə paylaş: |