N
a
1,36
1,
5
8
1
,0
7
1,2
0
£
0,95
1
,0
9
О
эо
о
1
,4
4
C
a
2
,3
6
3
,7
0
3
,2
6
5.0
4
M
u
ОС
о
0,
1
8
0,09
0
,2
0
£
чС
■'З"
V-i
гч
го
1
о
О
о
F
e
3
,5
9
3
,6
4
3,78
3.8
9
СЯ
31,71
2
9
,9
0
3
0
.0
0
2
5
.8
7
СЯ
чО
О
о
о
So
о
О
о
о
о
Рч
0
,7
1
0.
007
1
0.0
0
7
z
О
о
сч
т
1
О
Г"-
о
о
о
о
и
k
a
r
b
o
n
a
t
0
,3
8
0,86
0.86
1
.2
4
s
F
О
СЧ
О
vn
g»
Г-4
ГЧ
О
X
0
.1
6
0,08
0
.1
6
0
.0
4
u
4
8
,7
4
48
,8
5
2
9
,0
4
50,
0
0
T
u
p
r
o
q
I
.H
ar
x
il
q
o
ra
tu
p
r
o
q
la
r
2
.K
a
s
h
ta
n
tu
p
r
o
q
la
r
3
.J
ig
a
rr
a
n
g
tu
p
r
o
q
la
r
4
.B
o
‘z
tu
p
r
o
q
la
r
bodring, qovun, tarvuz, sabzi va boshqalar), u larn in g sifatini buzadi,
ekologik toza bo'lm agan mahsulot yuzaga keladi.
0 ‘g ‘itlardan samarali natija olish uchun agrotexnika qoidalariga
rioya qilish, yerni kuz va bahorda ekin ekishga tayyorlash, ekinlarni
yaxshi parvarish qilish, yaxshi ishlov berish, v aq tida sug'orish yo'lga
qo'yilsa, kimyoviy elem entlar o'sim liklarga ijobiy t a ’sir qiladi va hosil
m o 'l bo'ladi.
Almashtirib ekishda, bedapoya haydalgandan 5 yil o ‘tgandan keyin,
yerga m ineral o ‘g‘itlarga qo‘shim cha qilib g o ‘ng solish jud a yaxshi
sam ara beradi va tuproqning bioekologik xususiyatlarini yaxshilaydi.
0 ‘sim liklar o ‘zlarining fizikaviy holati va ekologik xislatlariga qarab,
yerni haydashdan oldin solingan fosfor yoki g 'o 'z a n i oxirgi oziqlanti-
rishda
(gullash davrida) azot bilan birga b erilg an fosforni yaxshi
o'zlashtiradi. G 'o 'z a va boshqa o ‘simliklar yalpi gullagan davrda azotli
o ‘g‘itni berishni to ‘xtatish kerak, ko'saklar yetilayotgan davrda g‘o ‘za
azotni ko'plab o'zlashtiradi, bu davrda harorat a n c h a pasayadi, o'sishni
deyarli to'xtatadi (Zokirov, 1991).
B o‘z tuproqda har yili gektariga 150 kg a z o t, 100 kg fosfor va
50—75 kg kaliy berilganda o ‘rtacha 37 s paxta hosili olingan. Yerga
o ‘g ‘it berib va paxta beda bilan alm ashtirib ek ilg an d a hosil 43 s
gacha ko‘paygan. 0 ‘simliklarning o ‘sish, rivojlanish, fitomassa hosil
qilishida va hosilining yetishishida m ineral o 'g 'itla r, shu jum ladan,
azotli o ‘g ‘itlarni ham optim al dozada yerga berish foydadan xoli
etnas, ularning ortiachasi ko‘p ziyon keltiradi.
Azotli o ‘g‘itlar o ‘simliklarni oziqlantiruvchi
elem entlardan biri
bo'lganligi tufayli ham ular dehqonchilikni kim yolashtirishning asosiy
o'zagi, bazasi hisoblanadi. K o ‘p ilmiy tad q iq o tlarn in g ko'rsatishicha,
yerga solingan azotning 50% ini o ‘simliklar qabul qiladi, qolgan 50%i
esa atmosferaga ko‘tariladi, yuvilib suv havzalariga tushadi.
Azot o 'g ‘itlarini ishlab chiqarishda ko‘p energiya sarflanadi, ya’ni
qishloq xo'jalik uchun utnum iy energiya sarflanishining 3 5 -42 % i
azot o 'g 'iti ishlab chiqarishga ketadi.
Tuproqda nitratlarning to ‘planishi turli m ikroorganizm larni orgatiik
m oddalar (gumus) va yerga berilgan organik o lg ‘itlar (go‘ng, chirindi,
so m o n )n i m in eralizatsiy alash d an kelib c h iq a d ig a n n itrafik atsiy a
jarayonida yuzaga keladi.
U ndan tashqari, nitrifikator m ikroorganizm lar t a ’sirida am m oniy
va am id shaklidagi azotlar nitratga aylanadi. S h u n in g uchun ham
yerga azotli o ‘g‘itlar berilganda tuproqda n itra tla r k o ‘p to'planadi.
Lekin ular harakatchan shaklda bo'lganliklari uchun ildiz atroflaridan
tez yuvilib ketadi. N itratlar o'sim liklar ozuqasining asosi hisoblanadi.
0 ‘sim liklar rivojlanish jarayonida tuproqdan qabul qilgan azotning
aminokislota va oqsillarni sintez qilishda to 'la foydalanmasliklari tufayli
ular tanasida azotning nitrat shakllari to'planib boradi. Bunga sabab
fermentlar (nitrat-nitrit reduktazalar)da azot almashishi va o'sim liklarda
uglevod ozuqasining buzilishidir. O 'sim liklarda assimilatsiya jarayon-
larin in g b u z ilish ig a : o 'g 'itla rn in g yerga b erilish v aq ti, d o z a si,
m ete ro lo g iy a h o la ti, o 's im lik la r n av i, ekish v aqti, m ay salard a
poyalarning qalinligi, sifati va berilgan ozuqa m oddalarning bir-biriga
nisbati kabi om illar sabab bo‘ladi. M asalan, sabzi qalinligi 1 m 2 da
491 poyadan 923 o'sim likka yetganda ular tanasida yig'ilgan nitratlar
43% ga ortgan. U lardan tashqari, magniy va oltingugurt yoki m olibden
va m arganesning tuproqda yetishmasligidan ham o'sim likda nitratlar
to'planishiga olib keladi.
Azotli o ‘g ‘itlari dozasini oshirish o ‘z navbatida yetishtiriladigan
m ah su lo tlard a n itra tla r m iq do rini ortishig a ularda vitam in C ni
kamayishiga va m ahsulotning biologik sifatsiz boiishiga olib keladi.
Paxtachilikda azotli o ‘g‘itlarning samaradorligi ham da ekologik
zararsizligi ko‘p edafik omil va sabablarga bog'liqdir. Bu yerda asosiy
o m il-o 'g 'itn in g yillik m e’yori va ish latish vaqti, tu p ro q h am d a
o ‘simlikning fiziologik holati katta rol o'ynaydi.
M ineral o ‘g ‘itlar qatoridagi azot tuproqda va organizmlar tanasida
nitratlar va ularning birikmalariga aylanadi. Shunday birikmalar azotga
nisbatan 20 m arta zaharli bo‘lgan m oddalar qatoriga o ‘tadi, yerda
yetishtirilgan m ahsulotda nitratlar to'planadi. M asalan, qovoqgullilar
guruhiga oid o'sim liklarning quruq og'irligida 9% gacha nitratlar
to ‘plangan.
H attoki, sabzavot va yem-xashak, turli ozuqa m ahsulotlarida ham
u larning q o ld iq la ri b o 'lib , tirik o rg an iz m la rd a o s h q o z o n -ic h a k
kasalligini kelib chiqishiga sabab bo'lgan.
N itratlar organizm ning qon tarkibida gemoglobindagi ikki valentli
tem irni uch valentli metogemoglobinga, nitratlarni nitrogemoglobinga
aylantiradi. G em o g lo b in tarkibida ular 20% ga yetganda, qonda
kislorod yetishm asligi 80%ga yetib, organizm halokati yuzaga keladi.
AQSH, Fransiya va G erm aniyada har litr ichim lik suvda 64—860 mg
nitrat b o iib , shu suvlarni iste’m ol qilganda, bolalarda kasalliklar yuz
bergan. Y em -xashakning 1 kg ida 70 mg nitrat bo ig an d a, buzoqlar
kasallangan, 900 mg bo ‘lganda, ular o ‘lgan. H ar kg silosdagi 21 g
nitratning 0,8 grami sutga o'tgan. Bir k unda 1 sutkad an ortiq shunday
sut iste’m ol qilgan inson zaharlangan. Azot nitratlarini ishlatishda
yo‘1 qo‘yilishi darajasi turli m intaqalar uchun turlicha, m o ‘tadil iqlimda
22 mg/1 (yoki 22 m g/kg), issiq va suv ko‘p ichiladigan m intaqalarda
10 mg/1. Quruq yem -xashakda 0,1—0,2% nitratlar b o ‘lganda m ollarda
bola tash lash , jo n iv o rla r z a h arla n ish i k u z a tilg a n , 0 ,3 ~ 0 ,4 5 % d a
hayvonlar o ‘lishi sodir b o ‘lgan. A m erika suvlarida n itra tlar 5—20 m g/
1 b o ‘lganda losos baliqlari qirilib ketgan.
Turkiston hududidagi Respublikalarda azotli m inerai o ‘g‘itlardan
foydalanish usullarini inkor qilish, buzish yoki bilm aslik natijasida
tuproq, suv va yer osti sizot suvlari, yerdan olingan ekin m ahsulotlarini
nitratlar bilan zaharlanishi kuzatilgan. Shunga qaram asdan har yili
azo tli o ‘g ‘itlard an fo y dalan ish darajasi o rtib b o rg an . Ju m la d a n ,
1990- yili 593,4 ming tonna azot o ‘g ‘iti ishlatilgan bo'lsa, 1995-yili
shu m iqdorni 730 m ing t ga yetkazish tejalashtirilgan.
M a ’lumki, ekin maydonlariga ishlatilgan (230—250 kg/ga) azotni
ko ‘pi bilan 40—45%i o ‘sim liklar to m o n idan o 'zlashtiriladi, qolgan
qism i tu p ro q orqali yer usti va yer osti suvlariga o ‘tad i, ularni
z a h a rla y d i. S h u n in g u c h u n a z o tli m in e ra i o ‘g ‘itla r m iq d o rin i
oshirm aslik, tuproq unum dorligini oshirish u ch u n alm ashlab ekishni
keng yo‘lga qo‘yish, organik o ‘g‘itlar va boshqa uslublardan foydalanish
kerak.
Tuproqqa solingan o 'g 'it tarkibidagi azotning faqat 50% ini g‘o ‘za
o ‘zlashtiradi. Yerdan q o'shim cha 20 s hosil olish u c h u n 240 kg azot
o ‘g‘iti kerak bo'ladi. Lekin shuncha azotni ishlatishni ekologik nuqtayi
nazardan ko‘rib chiqish kerak. Y a’ni, yerga shuncha (240 kg) miqdorda
azot o ‘g‘iti berish kerakmi? Shu o ‘g‘itni ishlatish shart bo ‘lsa, uni
ishlatish m uddatlarini aniqlash yoki azotning o 'rn in i bosadigan boshqa
o ‘g'itn i ishlatib, o'sim likning o ‘sish va rivojlanishini ta ’m inlash bilan
bir qatorda yuqori hosil olish va tupro qni kim yoviy zaharlashdan
saqlash kerak.
Qishloq xo'jaligida keng foydalaniladigan o 'g 'itla rd a n yana biri
fosforli o ‘g‘itlardir. U lar superfosfat, ikki q o ‘sh superfosfat ham da
murakkab o ‘g‘itlar: amm ofos, diam m ofos, nitroam m oska, karboam -
mofoska shakllarida bo‘lib, o'sim liklar to m o n id an tez o'zlashtiriladi.
Fosfor biogen elem entlardan biri hisoblanadi. O rganizm ning unga
bo‘lgan talabi azotga nisbatan 10 barobar kam b o ‘lsada, o ‘simliklarning
ko'payishi, massa hosil qilishi va energiya alm ashishida m uhim roi
o'ynaydi.
27 - Agrokimyo
417
A m m o fosforli o ‘g‘itlar bilan quyidagi m e’yorda tuproqqa toksik
elem entlar tushadi.
E lem entlar
M iqdori, m g/kg
Elem entlar
M iqdori, m g/kg
As
1 , 2 - 2 , 2
Pb
7 - 9 2
S e
0 , 0 - 4 , 5
U
2 0 - 1 8 0
C o
0,9
Cd
5 0 - 1 7 0
N i
7 - 3 2
Cr
6 6 - 2 4 3
Cu
4 - 7 9
Z n
5 0 - 1 4 3 0
U lardan tashqari, fosforli o ‘g‘itlar tarkibida toksik birikm alardan
ftor ham bo'ladi. Tuproqda qolgan fosfor Ca, Al, Te bilan bog'lanadi.
M a’lum otlarga ko‘ra,
1 t tabiiy fosfatlar rudasida 30—40 kg ’"Sr
uchraydi: tabiiy fosfatii xom ashyolar ftorning asosiy qismidir. Yerga
berilgan fosforli o ‘g‘itning 43% i transport bilan tashish va saqlash
jaray o n id a, 26% i tup roqd an yuvilib ketsa va eroziya jaray o n id a
yo'qoladi.
Suvgatushgan 1 kg fosfor ayrirn suv havzalarda 100 kg fitoplankton
massasi hosil boMishiga olib keladi, suv havzalarida evtrofikatsiya
jarayoni boshlanadi, suv sifati tozalanish qobiliyati buziladi; m asalan
D nepr suv om boridan suv o'tlarning haddan ziyod ko'payishi oqibatida
suv gullagan. Shu jarayonni turli kolgulyatlar yordaniida to'xtatish
uchun har yili 3—4 mln. dollar sariflangan. 0 ‘rta Osiyoda bunday
holat ju d a kam kuzatiladi, ya’ni Sirdaryoning o ‘rta qismida joylashgan
Chordora suv om boriga atrofdan oqava suvlar tushishi natijasida suv
biogen elem entlarga to ‘yingan. U lar plankton suv o ‘tlaridan yashil,
j
ko‘k yashil, pirofita vakillari tez ko'payishi suvning «gullashiga» (iyun-
!
iyul-avgust) olib keldi, suv yashil rangga kiradi, undan baliq hidi
keladi, baliqlarga o ‘lat kasali tegadi, ularning o ‘liklari suv yuzasida
suzib yuradi. Suv o ‘tlardan ajratilgan algotoksinlar suv jonizotlarini
!
zaharlaydi. Suvning o ‘z -o ‘zini tozalash jarayoni pasayadi. Bunday
j
suvni iste’mol qilish havflidir.
Fosforli o ‘g ‘itlardan foydalanilganda ularning xom ashyo birik-
,
m alari, tu p ro q n in g og‘ir m etallar va toksikantlar bilan ifloslanish
darajasi, o ‘g ‘itni yerga berish vaqti va ekologik yomon oqibatlarga
olib kelm aslik y o ‘llarini bilish shart.
Tuproqdagi azotli, fosforli va kaliyli o ‘g‘itlarning nisbatini o ‘zgartirib
turish kerak, aks holda tuproqda ortiqcha nioddalar to ‘planadi va
shu yerda o ‘sadigan o ‘sim]iklarga salbiy ta ’sir qilishi m um kin. Shuning
uch un ham m a’lum tadbirlar k o ‘riladi. Y a’ni, tu p ro q d a yig‘ilgan
fosfordan biologik usul bilan foydalanishda yerga oraliq ekinlari ekiladi,
ularni ko‘k o ‘g ‘it sifatida haydab yuboriladi. O raliq ekinlar ichida
ildizidan nordon m oddalar chiqarib, tuproqdagi eruvchi fosfatlarni
eritib, g 'o 'z a va boshqa o'sim liklar o ‘zlashtirishi m um kin b o 'lg an
holga keltiradi.
Kaliy o ‘g'itlaridan eng keng tarqalganlari: xlorid kaliy (kaliy xloridi),
kaliy sulfati, kaliyning tabiiy xomashyo tuzlari (silvinit va bosh.) kiradi.
Kaliy o 'g ‘itlari tarkibida Cl, N a kabi elem entlar b o ia d i. Kaliy o'g'itlari
to ‘xtovsiz yerga berilganda tuproqda Cl, N a ning t o ‘planishi va hosil
kamayishi kuzatiladi.
0 ‘g‘itda Cl m iqdori ko‘paytirilsa, g‘alla ekinlari som onida xlor
m iqdori 4—5 m arta, bedani poyalarida 50—70% ga ortadi, kartoshka
hosilida 50—100%, haydalgan yerlarda
Cl m iq d o ri 60—290% ga
ko‘payadi. Xlor m iqdori ekinlar turlariga, tuproq namligi va boshqa
omillarga bog'liq.
Kaliy o ‘g‘itlarida og‘ir m etallarining bo'lishi ju d a havfli hisoblanadi.
U lar (Cd, Hg, Pb, Cr, Al) tirik organizm lar tan asid a to ‘planadi va
tuproqdan yer osti suvlariga o ‘tadi.
Kaliy tuzlarining ortiqchasi o ‘sim liklar ta n a sid a t o ‘planadi va
yom on oqibatlarga olib keladi, o ‘g‘itlarda K :N a ning bir-biriga nisbati
K :N a= 5 :l bo ‘lishi va yem-xashaklarda kaliy m iqdori 0,03—0,10% i
hayvonlar talabini qondiradi. Yem -xashakda K 20 m iqdori 2,5—3%
dan, N a miqdori esa 0,25% dan ortmasligi kerak. 0 ‘tlarda Mg m iqdori
0,13—0,15% gacha kam aysa, hayvonlar gipom agneziya kasalligiga
uchraydi. H ayvonlarning
norm al rivojlanishi u c h u n ularni 1 kg
massasiga ozuqa orqali 12—15 mg Mg o'tishi kerak.
122-jadval
Z ararli
e le m en tla r iii n g
kaliy o ‘g‘itlaridagi m iqdori,
m g/kg
0
‘g‘itlar
P b
Cd
AI
H g
C r
KC1
6,5
0,2-0,3
1,3-7,7
-
-
K ,s o 4
12,0
1,00
0,2
0,075
0,250
K a l i y tu z i
4,0
0,09
2,6
-
-
40%
k a liy tu zi
4,5
0,16
4,1
-
-
K aliyning m u h itd a n yo‘qolishiga tu p ro q suv rejim i, fizikaviy
hossalari, gum usning miqdori, tuproqda kaliy zaxirasi kabi om illar
sabab bo‘ladi. O rganik-m ineral o'g'itlarning tuproq o ‘g‘itlarga ta ’siri
har xildir. Yerga berilgan mineral o'g'itlarni o'sim liklar (agar yetarli
darajada nam lik bo'lsa) tezlikda qabul qilishni boshlaydi, organik
o 'g 'itla r a s ta -s e k in qabul qilinadi, o rg anik m o d d alar m in e rali-
zatsiyalanishi bilan ulardan foydalanish, ularning o'sim liklar tanasiga
o'tishi tezlashadi.
Organik o ‘g ‘itlarni mineral o ‘g‘itlar bilan birga yerga ishlatish,
ularni alohida-alohida qo'llashga qaraganda yuqori samara beradi va
agro tex nik h a m d a biologik u slu blard an fo y dalanish y o ‘li bilan
tuproqning unum dorligini oshirish, olingan qishloq xo'jalik mahsulotini
ekologik zararsiz qilib yetishtirish mumkin.
O 'sim liklar u ch u n mineral oziqalar ichida azot va fosfordan keyin
kaliy ham k a tta aham iyatga egadir. K o 'p yillik qishloq xo 'jalik
tajribalaridan m a ’lumki, 1 t paxta hosili olish uchun 30 kg dan 80 kg
gacha kaliy ishlatish kerak. Agar o'rtacha paxta hosili gektaridan 3 0 -
35 s ni tashkil etsa, shu hosilni yetishtirish uchun 200 kg gacha kaliy
o 'g'iti berish kerak. Azot, fosfor va kaliy bilan o'g'itlagan m aydonda
o'sim liklar o 'z id a 124 kg atrofida kaliy to'playdi. 1.1. M adraim ovning
tajribalari k o'rsatishicha uch yil davomida o'stirilgan beda har gektar
yerdan xashagi bilan 800 -9 0 0 kg gacha kaliyni tuproqdan oigan.
M akkajo'xori donining hosili gektariga 60 s, ko'k poya massasi 700 s
bo'lganda tu p ro q d an 150-180 kg kaliy chiqib ketgan.
O 'sim liklarning normal o'sib, rivojlanishi va yaxshi hosil berishi
uchun qishloq xo'jaligida yerga azot, fosfor, kaliy kabi o 'g 'itla r bilan
bir qatorda tu rli m ikroelem entlar ham keng ishlatiladi. M asalan,
g'o'zaning yaxshi rivojlanishi uchun 1 kg tuproqda mis 0,4—0,8 mg,
rux 1,5—2,5, m arganes 80-1 0 0, bor 0,8—1,2, molibden 0 ,2 -0 ,3 mg
bo'lishi kerak. U lardan tashqari, kobalt (2 g/ga), kalsiy, oltingugurt
(2 -2 0 kg/ga), tem ir, kremniy, natriy kabi kimyoviy elem entlar qatorida
xlor, sulfat, m agniy ham zarardir. Lekin ekologik jihatdan har bir
kimyoviy elem entning foydali miqdori ishlatilishi kerak. Aks holda
ular tuproqda ortiqcha bo'lib, tirik organizmlarga zahar m odda sifatida
salbiy ta ’sir qiladi.
Biz yuqorida nom larini qayd qilgan m ikroelem entlar (qo'rg'oshin,
rux, mis, m olibden, bor, kobalt, m arganes, simob, tem ir, kadmiy,
vanadiy, rubidiy, yod, ftor kabi elem entlar) va ularning birikmalari
m a’lum m iqdorida biologik jihatdan foydali bo'lsa, ekologik nuqtayi
nazardan ular zaharlovchi og‘ir m etallar guruhiga kiradi. Ularning
konsentratsiyasi tuproqda, o‘simlik va hayvonlar tanasida ortib ketsa,
zahar sifatida ta ’sir qiladi. O g'ir m etallar ko ‘p ishlatilsa, atrof-m uhitni
ifloslaydi, tirik organizm larning suv, havo, tuproq h am d a hosil orqali
zaharlanish xavfi yuzaga keladi.
Og‘ir metallar atrof-m uhitga turli korxonalardan chiqadi. M asalan,
C h im k en t shahridagi q o ‘rg‘o sh in zavodi, T u rs u n z o d a shahridagi
alum iniy zavodi atrofga q o ‘rg'oshin chang to 'z o n i, fto r chiqarib atrof-
m uhitga yetkazayotgan ekologik salbiy t a ’siri k a tta m aydonlarda
kuzatilmoqda. Jum ladan, Tursunzoda alum iniy zavodining salbiy ta’siri
natijasida Surxandaryo viloyatining Sariosiyo tu m a n i ftordan ko ‘p
zarar ko'rm oqda. Zavodning salbiy ta ’siri 10—40 km gacha tarqaladi.
Sariosiyo tum anining 28 ming. ga ekin m aydoni, Tojikistonning Regar
tum ani xo'jaliklari tekshirilganda shu xo'jaliklarda suvda eruvchi ftor
m iqdori tuproqda m e’yoridan 2—3 m arotaba ortiq b o 'lgan (Zokirov
1991). 0 ‘simlik (g 'o 'za, m akkajo'xori, beda) tarkibida um um iy ftor
m iqdori 100-600 m g/kg ga yetgan, o ‘simlik m ahsulotidan foydalangan
hayvonlar (chorva m ollari) va odam larda turli (tish to'kilishi, tez
sham ollash, asab, yurak, qo n-tom ir, rak va boshq.) kasalliklar kelib
c h iq q a n . A nor d a ra x ti, o lm a, uzu m , o ‘rik, n o k k a b ila r mevasi
sharbatsiz bo‘lib qolgan.
Qishloq xo‘jaligida tuproqning biologik xususiyatlarini yaxshilash,
lining unum dorligini oshirish m aqsadida ekin m aydonlariga ko‘plab
organik o ‘g‘it ishlatiladi. Organik o ‘g‘it tarkibida o ‘sim lik uchun zarur
bo'lgan makro va m ikroelem entlar b o ia d i. M asalan, 1 t quruq go‘ng
tarkibida azot (20 kg), fosfor (10 kg), kaliy (24 kg), kalsiy (28 kg),
m agniy (26 kg), oltingugurt (4 kg), bor (24 g), m arganes (230 g), mis
(20 g), rux (100 g), kobalt (1,2 g), m olibden (2 g), yod (0,2 g) bo'ladi.
Agar tuproqga 2 0 -3 0 t/ga go'ng solinsa u bilan birga 4 0 0 -6 0 0 kg
a z o t, 2 0 0 -3 0 0 kg fo sfo r va k o ‘p m iq d o rd a k a liy h am d a turli
m ikroelem entlar tushadi. Tuproqda chirindi k o ‘payadi, turli m ikroor-
ganizm lar, qurt-qum ursqalarning turlari va soni oshadi, tuproqning
bioekologik holati yaxshilanadi, hosildorligi ortadi. G o ‘ng m ineral
o ‘g ‘itlar bilan birgalikda ishlatilsa, yaxshi sam ara beradi. K o‘p yillik
tajribalar natijasiga k o 'ra, har gektar yerga o 'rta c h a 10—15 t go‘ng
solish va uni tuproq ostiga tushirish, o'sim liklardan yuqori hosil olish
im konini beradi.
Ekin m aydonlarida m ineral o 'g 'itla r m iqdorini kam aytirib, organik
o ‘g‘itdan ko'proq foydalanish, alm ashtirib ekishni keng qo'llash yo‘li
bilan tuproq ning ekologlk holatini yaxshilash hozirgi kunning dolzarb
vazifasidir.
Qishloq x o ‘jaligini jadallashtirish va yerdan yuqori hosil olish uchun
yildan-yilga k o 'p lab mineral va organik o ‘g‘itlar ishlatilmoqda. Shu
bilan b ir q a to rd a
qishloq x o ‘jaligida yangi uslublar, progressiv
texnologiya, yuqori hosil beruvchi navlar joriy qilinm oqda. Lekin
k o 'p lab m in eral o ‘g ‘itlardan va turli texnologiyadan foydalanish
natijasida tuproqqa antropogen og‘irlik tushirib, tuproqning biologik
xossalari va ekologik holatini o ‘zgarishiga sabab bo ‘lmoqda. Yerga
m e’yorida berilgan mineral va organik o ‘g ‘itlar tuproqning ozuqa
rejimi h am d a agrokimyoviy hossalarini yaxshilagan, ekinlar m ahsuloti
yuqori b o 'lg an , tuproqda turli foydali mikroorganizm lar (am m oniy,
nitrat, den itrat va sellulozani parchalovchilar)ning miqdori ko ‘paygan,
tuproqning ferm entlik faolligi oshgan.
Yerga yuqori m iqdorda m ineral o ‘g‘it berish juda k o ‘p salbiy
ekologik voqeliklarni keltirib chiqaradi, ya’ni tuproqda azotning natriyli
birikmalari ortib ketadi.
N itra t ek in larn in g hosili (ayniqsa, kartoshka, piyoz, bodring,
pam idorlar)da ko‘p m iqdorda to ‘planadi, tuproqning kimyoviy tarkibini
buzadi va ayrim kimyoviy elem entlarning harakatchan shaklini hosilda
to 'p la n ish ig a sabab b o ‘lib, tuproq n in g urnumiy ekologik holatini
buzadi, m ahsulot ekologik zaharli bo'ladi.
U nd an tashqari, yerga yuqori m iqdorda o ‘g‘it berish natijasida
yana q o 'sh im c h a salbiy ekologik holatlar yuzaga keladi. Jum ladan,
ekinzordagi o'sim liklarning poyasi nimjon bo‘lib, tanasi poyani ko‘tara
olmasdan yotib qoladi, bu holda ekinzorning hosili past b o isa , ikkinchi
tom ondan tu pro qda turli tuzlar m iqdori ortib ketadi. U chinchidan,
m ikroorganizm lar qabul qilib to Lplaydigan molekular azot, organik
azot birikm asiga aylanishga ulgurm asdan, atmosferaga qaytib chiqib
ketadi. D em ak , yerga doim ko'plab mineral o ‘glit berish natijasida
tuproqda b o 'lib o ‘tadigan mikrobiologik jarayonlar va o'sim liklarning
oziqlanish rejimi buziladi, tuproq unum dorligi pasayadi, ekinlardan
kam hosil olinadi. Lekin mineral va organik o ‘g‘itlar birlikda qo‘llanil-
ganda tu p ro q d a m ikroorganizm lar yaxshi rivojlanadi va ularning
faoliyati kuchayadi.
Shunday qilib, ekin m aydonlaridan olinadigan hosil tuproqning
biologik hossalari, unumdorligi, o'simlik navining xususiyatlari, m a’lurn
tu p ro q s h a ro iti, navning ekologik m oslashishi h am d a tu p ro q d a
o ‘tadigan m ikrobiologik jarayonlarga bog‘liqdir.
Olimlarning k o ‘p yillar davom ida olib borgan tadqiqot ishlarining
ko‘rsatishicha, yuqori miqdordagi m ineral o ‘g‘it berilgan yerga ekilgan
kartoshka hosili ju d a oz m iqdorda oshgan, u n d a n tashqari kartosh-
kaning sifati yom onlashgan, uning tarkibida kraxm al m iqdori kamayib,
oqsil miqdori ortgan, hosil ekologik foydali bo'lm agan.
Y uqori m iq d o rd a g i m in e ra l o 'g 'i t tu p r o q d a m ik ro b io lo g ik
jarayonlarni buzib, organik o ‘g‘itning sam aradorligini pasayib ketishiga
olib kelgan. M asalan, uzoq yillar davomida qand lavlagi ekilgan yerning
1 gektariga azot 240 kg, fosfor 300 va kaliy 260 kg m iqdorida (jami
900 kg/ga) berilganda nitrifikator bakteriyalar m iqdori 1,5 barobar,
den itrofikatorlar 10, am m on ifik ator 13 va selluloza parchalovchi
mikroorganizm lar 7 m arta kamayib, zam burug'lar soni 2 m arta ortgan.
Markaziy qora tuproq m intaqasi yerlariga g‘alla va lavlagi alm ashtirib
ekish jarayonida gektariga m ineral o 'g 'it 150 kg dan (azot 45, fosfor
60, kaliy 45) 450 kg gacha (azot 135 kg, fosfor 180, kaliy 135 kg)
ishlatilgan. Bulling natijasida tuproqda m ikroorganizm larning um um iy
m iqdori ortgan. Tuproqning ekologik xislatlari yaxshilangan.
K o‘p miqdordagi m ineral va organik o ‘g‘itlar birlikda yoki alohida-
alohida qo ‘llanilganda ham kam foyda bergan, hosil kam , uning ustiga
kartoshkaning sifati past, tarkibida protein va azotning nitrat formasi
ko‘p, kraxmalning m iqdori kam b o ‘lgan. N atijad a kartoshkaning sifati
pasayib, u tezda qorayib qoladigan va ta ’m i, yom onlashgan (M inyev,
Remple, 1990). Arpa ekilgan yerlarga organik-m ineral o ‘g‘it birgalikda
am m onifikator bakteriyalarning m iqdori 3—20 m arta, denitrifikatorlar
2—10, nitrifikator bakteriyalar m iqdori esa 1,7—2,8 barobar ortgan.
0 ‘g‘it tarkibi va m iqdori azot 60 kg, kaliy 60 kg, fosfor 60 kg, go'ng
gektariga 40 t boMganda arpadan eng yuqori hosil olingan. Arpada
oqsilning m iqdori 1,4—3,4% gacha oshgan. U n d a n tashqari,
arpa
yaxshi pivo chiqaruvchi xususiyatga ega b o ‘lgan.
Organik va m ineral o ‘g‘itlarni birgalikda yerga berish jarayonida
azotning foydalilik koeffitsiyenti 4 - 5 % ga o rtib , uning gazsim on
form ada yo'qolishi 14— 16%ga kam ayadi, tu p ro q n in g azotni ushlab
qolish qobiliyati esa o rta d i, organik a z o tn in g o 'sim lik k a o ‘tishi
tezlashadi, tuproqda rivojlanadigan m ikroorganizm larning 95—98%
ini am m onifikatorlar tashkil qiladi. Tuproqdagi bu ijobiy jarayonlar,
uning bioekologik xususiyatlarini yaxshilashganligidan dalolatdir. Yer
unum dor, olingan hosil esa ekologik toza b o ig a n .
K o‘pchilik tuproqlar tarkibida o'sim liklar u ch u n kerak bo ‘lgan azot,
fosfor, kaliy, ba’zan magniy, mis, marganes, rux, m olibden, kobalt
tabiatan kam b o ‘ladi. U ndan tashqari tuproqdan yuvilish, gazsimon
holda uchib ketish yoki tuproq bilan birikish hisobiga ham ancha
m iqdorda oziq m oddalar yo'qoladi. Tuproqda yetishmaydigan oziq
m oddalar o ‘rnini m ineral o ‘g‘itlar to'ldiradi. Ilg'or xo'jaliklar tajribalari
shuni ko'rsatadiki, agar mineral o ‘g‘it ishlatish har bir sentner g‘alladan
3,5 s, paxtadan 4 s, kartoshkadan 27 s gacha qo'shim cha hosil olish
imkonini beradi.
S h u n ing u c h u n ham m ineral o 'g 'itla r tuproq u n u m d o rlig in i
oshirishning eng m uhim usullaridan biri hisoblanadi.
Shu bilan birga o ‘g‘itlar va boshqa xim ikatlarni q o ‘llash tabiiy
m uhitga zararli t a ’sir ko‘rsatm oqda. M ineral o ‘g‘itlar tarkibidagi turli
zaharli aralashm alar, o'g'itlarning sifatsizligi ham da o 'g 'itlar qo'llash
texnologiyasini buzish jiddiy negativ holatlarga olib kelmoqda.
Tabiatni m uhofaza qilish-qishloq xo'jalik xodimlarining eng m uhim
vazifalaridan biridir. Tuproqshunos, agrokimyogar va dehqon o ‘z fao-
liyati bilan tab iatd a eng birinchi tartib o ‘rnatuvchi va uni saqlov-
chidir.
Tuproq unum dorligini yaxshilash u chun organik va m ineral o 'g 'it-
lardan sam arali foydalanish lozim. Buning uchun atrof-m uhit m uvo-
zanatini buzm aslik, qishloq xo‘jalik ekinlari m ahsulotining sifati, yer
ustki va grünt suvlari tarkibidagi nitratlarni m iqdori, pestitsidlarning
miqdori nazorat qilinm og'i zarur.
M ineral o ‘g ‘itlar tarkibida asosiy oziq elem entlar bilan birga og‘ir
metall tuzlari, organik birikmalar, radioaktiv m oddalar ham uchraydi.
M ineral o ‘g ‘itlar olinadigan xomashyolar — fosforitlar, apatitlar, xom
kaliyli tuzlar tarkibida anchagina aralashm alar bo'ladi (10—5 dan 5%
gacha va u n d an k o 'p ). Toksik aralashm alardan margumush, kadm iy,
qo'rg'oshin, ftor, seien, stronsiy uchraydi va ular atrofni ifloslantiruvchi
potensial m an balar hisoblanadi.
Tuproqqa m ineral o ‘g ‘itlar solishda ularning miqdori q at’iy hisobga
olinadi. Bularning ichida yuqori toksik elementlarga simob, qo‘rg‘oshin,
kadmiy va ularning birikmalari kiradi.
A ntropogen t a ’sir natijasida tabiatda og‘ir m etallar to ‘planadi.
O g'ir m etallar tuproqda harakat qilmaydi. Ularning yuqori konsent-
ratsiyasi qishloq xo'jalik ekinlari uchun zaharlidir.
Og‘ir m etallar bilan ifloslangan hududlarda kislotali yom g'irlarni
tuproqqa tushishi, og‘ir m etallarning harakatini oshiradi, ularni grünt
suvlariga tushish havfini tug'diradi hamda o'simlikka ortiqcha m iqdorda
o'tishini oshiradi.
Shaharlarning qurilishi, sanoatni rivojlanishi bilan og‘ir metallarning
qishloq xo‘jalik ekinlariga ta’siri tezlashadi, natijada ekosistem a buziladi
va shu zonadagi o'sim liklarning rivojlanishi yom onlashadi.
Turli xil o ‘sim liklarning ifloslangan tu p ro q la rd a n elem entlarni
yutisli qobiliyati turlicha b o ia d i.
Texnik ekinlar, don ekinlari kam yutish qobiliyatiga, sabzavot
ekinlari esa yuqori yutish qobiliyatiga ega. Kadm iy va nikel o ‘simliklarga
oson o ‘tib, ularning vegetativ massasida to 'p la n a d i.
Shuni aytish zarurki, og‘ir m etallar biosferaning ajralm as qismidir.
T em ir, m arganes, rux, mis, m olibden, vannadiy va kobalt oz miqdorda
barcha o ‘simliklar, hayvonlar va insonlar uchun zarurdir. H ar qanday
oziq elem entnin g o rtiq ch a m iqd o rd a b o i is h i to k sik b o iib , tirik
organizm larning hammasiga zarar keltiradi.
A vtom ashinalarn ing tutaydigan gazlari b ila n tu p ro q yuzasiga
250000 t q o ‘rg‘oshin tushadi. Q o ‘rg‘oshin past konsentratsiyada ham
o ‘sim lik organizmiga zarar yetkazadi. Ifloslanm agan tuproqlardagi
o ‘sim liklarda uning m iqdori bir kilogram m q u ru q m assada 2—3 mg
ni tashkil etadi.
Tuproqda 20 m g/kg ga teng. Bug‘doy donida u nin g m iqdori fon
darajasidan 5—8 m arta ko ‘p. K aram ning ustki barglarida, ichki barg-
lariga nisbatan uning m iqdori bir necha baravar yuqori. Tuproqda
uning konsentratsiyasi 50 m g/kg ga teng b o ig a n d a insonlar sogiig'iga
zarar yetkazadi.
M ineral o ‘g‘itlar tarkibidagi nitratlar, fosfatlar, sulfatlar bilan birga
tuproqqa m argum ush tushadi. Q o‘sh superfosfat bilan 300 mg/kg,
am m iakli selitra bilan 60 m g/kg gacha m argum ush tuproqq a tushadi.
M untazam ravishda organik o ‘g‘itlarni yuqori m e ’yorlarda qoilash
tuproqda m ikroelem entlarning um um iy m iq d o rin i va harakatchan
form alarining m iqdorini oshiradi.
O 'g itla rn i ishlab chiqarishda, tashish va q o ila s h vaqtida ularni
isrof b o iish i atrof-m uhitni ifloslantiradi. O 'g itla r n i m axsus idishlar,
qoplarga solib yuklash natijasida ularning isro f b o iis h i 2,5 marta
kamayadi.
Tuproq va o ‘simliklarni o g i r m etallar bilan ifloslanishi hamda
q ishloq xo 'jalik ekinlarid a to k sik a n tla rn in g m iq d o rin i boshqarib
turishning eng asosiy choralaridan biri — m ineral va organik o 'g itla rn i
ilmiy asosda q oilash dir.
Inson faoliyati ta ’sirida tashqi m uhitning kim yoviy tarkibining
o ‘zgarishi, ya’ni havo, suv va tuproqdagi elem en tlarn in g konsent-
ratsiyasini o ‘zgarishi organik dunyo va insonlarning o ‘ziga salbiy ta ’sir
ko‘rsatadi.
A tro f-m u h itn i o g i r m etallar bilan ifloslanishi xavf tu g 'd irad i,
chunki ularning ta ’siri ko'p yillargacha davom etadi. Og‘ir m etallarning
asosiy massasi tuproqning yuqorigi chirindi qatlamida to ‘planadi va
chuqur qatlam lar bo'ylab kamayadi.
Bu m etallam i tuproqda harakat qilish jarayoni yaxshi o'rganilmagan.
Shuning u c h u n bu m uam m olarni o'rganish dolzarb hisoblanadi.
Suv va sham ol eroziyasi natijasida tuproqning unum dor qismi suv
xavzalariga o ‘tib, tuproqdagi oziq m oddalarning miqdori kamayadi,
tuproq strukturasi va suv rejimi buziladi. Eroziyaga kam uchraydigan
tuproqlarga: o ‘rm on tuproqlari, o'tloq, yaylov, qishloq xo‘jalik ekinlari
bilan band tu proq lar kiradi.
Shudgorga qoldirilgan tuproqlar eroziya jarayoni natijasida oziq
m oddalarni k o ‘proq m iqdorda yo‘qotadi.
V.N. K udiyarov va boshqalar m a’lumotlariga ko'ra, har yili bir
gektar yerdan 100 kg N , 5 kg P20 5, 60 kg K20 yo‘qoladi. 0 ‘rmon
tuproqlaridan N — 18 kg, P20 5—0,2 kg, K.,0—55 kg yo‘qoladi.
T uproqdan tashqariga chiqib ketadigan oziq moddalarning m iqdori
turli om illarga: tuproqni fizik, mexanik xossalari, solinadigan o ‘g‘it-
larning m iqdoriga, relefga va yog'ingarchilik miqdoriga bogiiq. 0 ‘g‘it-
lar yuza solinganda oziq eleinentlarni yo‘qolishi ortadi. Suv havzalarida
oziq m oddalarning o ‘ta yuqori konsentratsiyasi planktonni (dengiz va
daryolarda yashaydigan hayvon va o ‘sim liklardan iborat organizm lar
dunyosi), qirg‘oq b o ‘ylarida o'sadigan tloralarning tez ko‘payishiga
sabab b o'lib , ularni botqoqlanishiga, suvda yashovchi organizm larning
halok bo ‘lishiga olib keladi (kislorod yetishmasligi natijasida).
Azotli o ‘g itla rn i, ayniqsa fiziologik kislotali azotli o ‘g‘itlarni yuqori
dozalarda q o ila s h natijasida tuproq profilli bo'yicha gum in va fulvo
k islo tala rn i, kalsiy va m agniy k atio n larin in g harak ati tezlashib,
o ‘sim liklarning kaliy bilan oziqlanishi buziladi. Kalsiy va m agniy
migratsiyasi nitratlar, sulfatli va xloridli o ‘g‘itlar q o ila g a n d a sodir
b o ia d i. Bu an io n lar tuproqda ushlanm asdan yuvilib, ekvivalent m iq
dorda Ca, M g va bosliqa elem entlarni tuproqdan olib chiqib ketadi.
Xalqaro s o g iiq n i saqlash tashkilotining standarti bo'yicha nitratli
azotni ( N - N 0 3) ichiladigan suvlardagi konsentratsiyasi— 10 mg/1 ga
teng. Yevropa m am lakatlarida— 22 mg/1. Yeryuzidagi daryo suvlarida
uning o ‘rtach a konsentratsiyasi
0,04 — 4 mg/1 o'rtasida b o ia d i.
Kimyoviy birikm alarg ru n t suvlariga ba’zan 90— 100 m chuqurlikkacha
o ‘tishi mumkin. Inson organizm i uchun bezarar b o ‘lgan nitratlarning
eng yuqori konsentratsiyasi 5 m g/kg ni tashkil etadi. Eng yuqori havfni
nitratlar emas, balki ulardan hosil bo'ladigan n itritlar va nitrozam inlar
tug'diradi. Ular qondagi gemoglobinga zarar yetkazadi va natijada
uning funksiyasi buziladi. Xashak va pichanlar u c h u n nitratlarning
toksik konsentratsiyasi 0,2% ga teng.
Qishloq xo‘jalik m ahsulotlari tarkibida n itratlarn in g to'planishi
azotli o ‘g‘itlarning dozasi, solish m uddatlari, yorug' kun uzunligiga
va yom g'likka ham bog'liq. 0 ‘sim liklar qalin ekilgan, yorug'lik kam
tushadigan m aydonlardagi o 'sim lik larn in g ta rk ib id a n itratlarn ing
m iqdori ko‘p bo‘ladi.
Azotli va boshqa o 'g 'itla r yuqori dozalarda bir m arotaba solinganda
ularning yo‘qolishi ortadi, m oddalar aylanishiga o ‘g ‘itdagi azot bilan
birga tuproqdagi azot ham o 'ta d i, natijada biosfera ifloslanadi. N 15
izotopi yordamida solingan azotni 75% gacha y o ‘qolishi mumkinligi
aniqlangan (ko‘pincha 20—25% yo'qoladi).
Azot oksidi (N 20 ) turli xil yoqilg'i m ateriallarini yoqish natijasida
h am da denitrifikatsiya jaray o n id a hosil b o 'lad i. U yer yuzasidagi
h am m a tirik organizm larni h alo k etuvchi u ltrabinafsha nurlaridan
him oya qiluvchi atm osferadagi ozon qatlam ini buzish qobiliyatiga
ega. Azot oksidi suv m olekulasini biriktirib, azot va n itra t kislotasini
hosil qiladi. Bu kislotalar atm osfera yog'in-sochinlari bilan yer yuziga
va okeanlarga tushadi.
O 'g 'itla rn in g isrof b o 'lis h in i, tu proqdagi b io g en elem en tlarni
yo ‘qolishining oldini olishning eng m uhim agronom ik tadbirlariga—
ilmiy asoslangan alm ashlab ekishni to 'g 'ri joriy etish kiradi. Almashlab
ekishda ekinlarni ilmiy asosda navbatlab jo y lash tirish , ya’ni ildizi
chuqurlikka kirib boradigan ekinlarni kiritish (k o 'p yillik o 'tla r va
boshqalar) bilan nitratlarni yuvilib ketishini kam aytirish m um kin. Bu
esa chuqur qatlamlardagi (2 m gacha) oziq m oddalarni yaxshi o'zlash-
tirishga imkon yaratadi.
T o ‘shamasiz go'ngni sistem asiz ravishda q o 'llash atrof-m uhitga
zarar yetkazadi. Kichik m aydonlarda to ‘sham asiz g o 'ng larn i yuqori
m e’yorlarda qo'llash ham tabiiy suv m anbalarini ifloslantirib, tuproq
unum dorligini pasaytirib, tuproq xossalarini yom onlashtiradi. Natijada
bu m aydonlardan olinadigan o'sim lik m ahsulotlari oziq-ovqat va yem-
xashak sifatida ishlatish uchun yaroqsiz bo'lib qoladi. O rganik o ‘g‘itlar
qo'llash texnologiyasini buzishdagi xatoliklar quyidagilardan iborat:
to 'sh am ani yetarli m iqdorda qo'llam aslik, go'ng va kom postlarni dala-
larga bir tekis solmaslik, qoram ollar soni bilan o'g'itlanadigan m ay-
donning nisbatini buzish, to'sham asiz go'ngni dalalarga g‘alla ekinlari
xashagini m aydalab solish bilan birga q oilashga amal qilmaslik va
hakozo.
Organik o 'g 'itla rn i quyidagi qoidalarga rioya qilgan holda q o ila sh
biogen elem entlarning yo'qolishini kamaytiradi:
1. A lm ashlab ekish m aydonining har gektariga 200 kg dan ortiq
azot solmaslik.
2. C horvachilik kompleksi b o ig an xo‘jaliklarda alm ashlab ekish
dalalariga o raliq ekinlar kiritish (m asalan, yashil ko 'k atlarn i ham
hayvonlarga yem -xashak hamda yashil o ‘g ‘it sifatida ishlatish).
3. Kuzda to'sham asiz go'ngni m aydalangan xashak bilan birga
yoki yashil o ‘g ‘itlar bilan birga q o ilash .
Fosfor biogen elem ent sifatida tuproqda kam harakatchan b o ig an i
uchun azotga nisbatan ekologik havf tug‘dirmaydi.
F osforning yo'qolishi ko‘proq tuproq eroziyasi jarayonida sodir
b o ia d i. T u p ro q n i suv bilan yuza yuvilishi natijasida bir gektar yerdan
10 kg gacha fosfor yo‘qoladi. Qumoq tuproqlar, loyli tuproqlar yuqori
yutish qobiliyatiga ega b o ig an i uchun tuproq profilli bo'yicha uni
h a ra k a t q ilis h ig a y o i q o 'y m a y d i, a y n iq sa g ru n t s u v la rig a c h a
yetolm aydi.
Fosforning inson so g iig ig a toksikligi C a 0 :P 20 5 nisbatiga b o g iiq .
Ularning nisbati 1:1 va 1:1,5 ga teng b o iish i zararsiz hisoblanadi.
D unyo b o 'y icha bir yilda 30 min tonna fosforli o 'g itla r ishlab
chiqariladi. S hun ch a m iqdor o ‘g‘it bilan tuproqqa 2—3 m in tonna
ftor tushadi. Ftorning ortiqcha miqdori fotosintez, nafas olish jarayon-
larini va o 'sish n i sekinlashtiradi. Assimilyatsiya qiluvchi apparatning
stru k tu rasin i buzadi. Ichiladigan suvlar tarkibida bu elem entning
ortiqcha konsentratsiyasi (2 mg/1) insonlar tishining em alini buzadi,
suyak flyuorozi kasalligini vujudga keltiradi. Bir tonna superfosfat
bilan tu p ro q q a 160 kg ftor tushadi. Oddiy superfosfatda ftor —20
mg/kg, rux — 100 mg/kg, m argum ush —300 mg/kg b o ia d i. Fosforit
unida 20 m g/kg q o ‘rg‘oshin, 2 mg/kg kadmiy bo iadi. Bundan tashqari,
fosforli o 'g i t l a r bilan tuproqqa vannadiy ham tushadi.
T u p ro qn ing yuza qismini yuvilishi bilan bir gektar yerdan 14 dan
34 kg gacha P 20 , chiqib ketadi. Fosforni tuproqdan yo'qolishi eroziyaga
qarshi olib boriladigan tadb irlar bilan kamayishi m um kin. Suvda
fosforning to 'p lanishi suv o ‘tlarining tez o ‘sishiga (evtrofikatsiya) sabab
b o ia d i va suv yuzasini suv o 'tlari bosib ketadi. Suv havzalariga k o'p
m iqdorda azot va fosfor tutuvchi birikm alar kelib tush ad i va suvdagi
hayvonlarni zaharlanishiga sabab b o ia d i.
Suvda biomassaning ko'payishi kislorodning kam ayishiga sabab
b o ia d i va anaerob jarayon kuchayadi, oltingugurt va am m iak to 'p -
lanadi va hakazo. Oksidlanish-qaytarilish jarayonlari buzilib kislorod
defitsiti vujudga keladi, bu esa baliqlarni nobud qiladi va bu suv
ichishga ham hatto cho'm ilishga ham yaroqsiz b o iib qoladi. Shuning
uchun ham toza suvlarni saqlash uchun kurashish-tabiatni m uhofaza
qilishning eng m uhim vazifalaridan biri hisoblanadi.
Suvdagi o ‘simliklarning optim al o'sishi fosforning konsentratsiyasi
0,09— 1,8 mg 1, nitratning konsentratsiyasi 0 ,9 —3,5 mg 1 ga teng
b o ig a n d a kuzatilgan. Bu elem entlarning konsentratsiyasini kamayishi
suv o'tlarining o'sishini to ‘xtatadi. Suvga tushadigan 1 kg fosfor 100
kg fitoplanktonni hosil qiladi. Suv o'tlarining ta ’sirida suvni «gullashi»
fosforning suvdagi konsentratsiyasi 0,01 mg 1 dan yuqori b o ig an d a
kuzatiladi. Insonlar salomatligi nuqtayi nazaridan suvdagi nitratlar va
to k sik m o d d ala rn in g m iq d o ri s ta n d a rt b o 'y ic h a ru x sa t e tilg a n
konsentratsiyadan (P D K ) oshmasligi juda m uhim dir
K ichik m ayd onlarda to 'sh a m a siz g o 'n g n i y u q o ri m e ’yorlarda
qo'llash tabiiy suv m anbalarini ifloslantiradi, tu p ro q unum dorligini
pasaytiradi va tuproq xossalari yom onlashadi. N atijad a bu m aydon-
lardan olinadigan o'sim lik m ahsulotlari oziq-ovqat va yem -xashak
sifatida ishlatish uchun yaroqsiz b o iib qoladi.
Kaliy fosfor kabi tuproqda kam harakat qiladi, sh un ing uchu n uni
tuproqdan yo'qolishi va suv havzalarini ifloslantirish darajasi nitratlar
qaraganda pastroq am m o fosforga qaraganda yuqori b o ia d i. Kaliy
tuproqlardan yuvilish va eroziya natijasida tabiiy suvlarga kelib tushadi.
M exanik tarkibi yengil tuproqlardan kaliy ko'p yuviladi. Kaliyni ichila-
digan suvlardagi ruxsat berilgan yuqori konsentratsiyasi 1—2 mg/1 ga
teng. Asosiy kaliyli o'g 'it sifatida kaliy xlorid ishlatiladi. Kaliy xloridning
eng asosiy salbiy xususiyati-tarkibida xlor bo'lib, a tro f-m u h itg a salbiy
ta ’sir ko'rsatadi, tuproqni xlor bilan ifloslantiradi. Kaliyli o 'g 'itlarn i
o 'tlo q va yaylovlarda yuqori dozalarda qo'llash tu p ro q d a m agniy,
kadmiy va borning balansini buzadi, bu elem entlarning yem -xashak
tarkibidagi nisbati uni istemol qiladigan hayvonlarning s o g iig 'ig a zarar
yetkazadi.
M ineral o 'g itla rn in g salbiy t a ’sirining oldini olish, sam aradorligini
oshirish uchun o'sim liklarni o 'g 'itla rd a n foydalanish koeffitsientini
oshirish va ularni yo'qolishini kamaytirish zarur. M ineral o 'g 'itla rn i
atrof-m uhitga salbiy ta ’sirini kamaytirishning eng asosiy y o 'li-o 'g 'itlar
qo'llash texnologiyasini m ukam m allashtirishdir (o'g 'it solish m uddati,
usuli, chuqurligi va boshqalar).
Sug‘oriladigan dehqonchilik sharoitida o'g'itlar qo'llash alohida
o ‘rin egallaydi, sug'orish ishlari n o to ‘g ‘ri olib borilganda tuproqlar
sho'rlanishi murnkin. Sug'oriladigan dehqonchilik sharoitida sekin ta'sir
etuvchi o ‘g‘itlarni qo'llash ham da nitrifikatsiya ingibitorlarini qo'llash
m uhim aham iyatga ega. Azotli o'g'itlarni b o iib -bo 'lib solish maqsadga
m uvofiqdir.
N itratlarn i yuvilishining oldini olish uchun o 'g 'itlarn i qo'llash
m uddatlari va usullarini eroziyaga qarshi ishlash chora-tadbirlari bilan
birgalikda olib borish kerak. Tabiiy suvlarni azotli minerai birikm alar
bilan ifloslanishi kimyolashtirish ta ’sirida vujudga kelm asdan, balki
tuproqqa o 'g 'itla r qo'llash texnologiyasini buzish natijasidir.
S hunday qilib, o 'g 'itla rn i n o to 'g 'ri qo'llash, o'sim liklarni oziq
elem entlariga bo'lgan ehtiyojidan ortiqcha miqdorda solish, tabiiy
suv va o'sim liklarda ayrim elem entlarni ortiqcha miqdorda to'planishi-
ning asosiy sababidir.
O Z IQ ELEMENTLARNING EKOLOGIYAGA TA’STRI.
TUPROQNING XOSSALARI VA EKOLOGIK
MUAMMOLAR
T uproqning fizik yoki kimyoviy xossalaridan qaysi biri o'sim liklar
hayotida hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligini aniqlashda tuproqning
bir xossasini boshqasidan ajratish qiyin, ya’ni blinda o'sim liklar uchun
zam r b o'lgan tuproq ekologik sharoitining butun kompleksini hisobga
olish zaru r bo'ladi.
T u p ro q n in g b a ’zi fizik xossalarining ekologik aham iyati bilan
tanishayotganda uning kimyoviy xossalariga ham e ’tibor berish zarur,
lekin bu va boshqa xossalari bir-biri bilan uzviy bog'liqligini esdan
chiqarm aslik kerak.
T up roqning boshqa xossalari, shuningdek, o'sim liklarning m inerai
oziqlanishi k o 'p jih atd an tu p ro q eritmasining reaksiyasiga bog'liq.
T uproq reaksiyasi tuproq eritmasining tarkibi, ayniqsa uning tarkibidagi
kislota va asoslar m iqdori bilan belgilanadi. Ular o'sim liklar hayotida
m uhim aham iyatga ega bo'lgan eritma reaksiyasini hosil qiladi. Tuproq
eritm asin ing reaksiyasi H f va O H - ionlarining nisbatiga m uvofiq
aniqlanadi. Tuproqning kislotaliligi, bir tom ondan, tuproq eritmasidagi
vodorod ionlari bilan, ikkinchi to m o n d an singdirilgan ionlar bilan
hosil qilinadi.
V odorod ionlari tuproq eritm asining aktiv, y a ’ni aktual kislota-
liligini, singdirish-potensial (alm ashinuvchi va gidrolitik) kislotaliligini
ta ’m inlaydi. Ekologiya uchun aktiv kislotalilik m u h im ahamiyatga
ega b o ‘lib, u odatda pH b ilan , y a ’ni eritm adagi v o d o ro d ionlari
k onsentratsiyasining m anfiy lo g arifm in i o ‘zida n a m o y o n qiluvchi
vodorod ko'rsatkichi bilan ifodalanadi. Tuproqning ishqoriy reaksiyasi,
odatd a, gidroliz jarayonida kuchli ishqorlar hosil qiladigan tuzlarning
ortiqchaliligiga b o g iiq b o ia d i.
G um id hududlarda, odatda, kalsiy karbonatlar, arid hududlarda
natriy va kalsiy karbonatlar an a shunday ta ’sir k o ‘rsatadi. Dengizlarda
um u m an pH ning qiymati a n c h a turg‘un b o iib , u taxm inan 8,0 ga
teng. Quruqlikda esa yashash joyiga qarab pH o'zgarib turadi: muayyan
yashash joyi chegarasida pH tu p ro q gorizontlari b o ‘yicha, y a’ni vertikal
b o ‘yicha o'zgaradi. Tuproqning yuza qatlam i kislota hosil qiluvchi
organik m oddalarga boy bo ig an lig i uchun har doim kislotali b o iad i.
Shunday qilib tabiiy sharoitda tuproqning kislotaliligi iqlim , ona
jins, tuproqning mineral va organik tarkibi, joyning relyefi, shuningdek
o 'sim liklar ta ’sirida shakllanadi.
M asalan, yaylov va c h o ila rn in g arid sharoitida neytral va ishqoriy
tuproqlar ustunlik qiladi. G u m id sharoitida yog'ingarchilik k o ‘p va
h arorat past boiganligi uchun o ‘sim liklar qoldig‘ining parchalanishi
jarayoni oxirigacha yetmaydi va suvda oson eriydigan k o ‘p m iqdordagi
organik kislotalar hosil b o iish i bilan birga boradi. Bu ho ld a tuproqda
ohak yetishm asligidan u kislotali reaksiyaga ega b o ia d i. M asalan,
m o i a d i l zonadagi n in ab argli o ‘rm o n la r tu p ro g ‘in in g reaksiyasi
k o ‘pincha beshga yaqin, sfagnum moxi o'sgan botqoqlik larda 4 ga
teng yoki undan pastroq b o ia d i. 0 ‘rm on zonasida neytral reaksiyali
tuproqlar nisbatan kam uchraydi. Arid zonada organik qoldiqlar tez
parchalanishi va tuproq tarkibida C a C 0 3 ko‘pligi tufayli u asosan
ishqorli b o ia d i.
Relyefi tekisliklardan iborat b o ig a n sernam iqlim sh aro itida tup
roqda suv turib qoladi, shunga k o ‘ra, tuproqda aeratsiya uch u n noqulay
sharoit vujudga keladi, bu esa o ‘z navbatida tuproqning kislotaliligini
kuchaytiradi.
0 ‘simlik qoplamining tarkibi h a m tuproqning kislotaliligiga katta
ta ’sir k o ‘rsatadi. Archa o ‘rm onlari tu p ro g'i q oraqarag‘ay o 'rm on lari
tu p ro g ig a qaraganda ancha kislotali, bargli o ‘rm onlarnikiga qaraganda
esa kam roq kislotali b o iad i. Lekin tilog'och daraxtlari tagidagi tuproq,
odatda, kislotaliligi past b o ia d i, chunki uning ninabarglari kalsiyga
nihoyatda boy b o iad i. O datda, daraxtlar kesilgandan keyin, ayniqsa
daraxtlar yoqilgan joylarda kalsiyga boy b o ig a n kul m oddasi ko‘p
qolganda tuproqning kislotaliligi pasayadi. Tuproq reaksiyasi tuproq
hosil b o iis h ig a , m ineral oziq m oddalar ajralib, foydalanish qulay
b o ig a n shaklga o ‘tishiga, tuproq organizmlarining yashash sharoitiga,
biologik aktivligiga va tuproqning boshqa ko'p xossalariga ham ta ’sir
etadi.
Kislotali tuproqlarda, odatda, o'sim liklar foydalanishi qulay b o ig an
shakldagi m akroelem entlardan azot, fosfor, kaliy, oltingugurt, magniy,
kalsiy: m ikroelem entlardan esa m olibden kam b o ia d i. Lekin ayniqsa
tu p ro q kislotaliligining o rtish i azot bilan o ziq lanishida salbiy iz
qoldiradi, bunda nitriñkatsiya pH ning tor doirasida, ya’ni neytralga
yaqin b o ig a n darajada boradi.
Shunday qilib, kislotali tuproqlar fizik xossalari yaxshi emasligi,
tarkibida chirindi kam b o iis h i, erkin holatdagi kislotalar ko ‘p b o iish i
(bunda p H —4 dan past b o ia d i) , azot, fosfor, kaliy elem entlari va
m ik ro e le m e n tla ri kam ligi m ik ro bio lo g ik ja ra y o n la r sust borishi
harakatch an shakldagi alum iniy va marganes elem entlari ko‘p b o iish i
bilan farq qiladi, deyish m um kin. Tuproqning kislotaliligi bilvosita
ta ’sir k o ‘rsatishi ham m um kin. M asalan, kasallik tarqatuvchi parazit
b ila n x o ‘ja y in o ‘sim lik n in g p H ga ch id am lilig i h a r xil b o is a ,
z a m b u r u g ia r keltirib ch iq arad ig an kasalliklar ham turli darajada
n am oyon b o ia d i.
C h u n o n c h i, tuproq bakteriyalari va y o m g ir chuvalchanglari pH
ning pastligiga, ya’ni tuproqning kislotaliligiga nihoyatda ta ’sirchan
b o iis h i kuzatiladi.
B undan tashqari, kislotali tuproqlardagi ba’zi redusentlar faoliya-
tining susayishi to iiq parchalanm agan m ahsulotlardan ko‘p m iqdorda
zaharli m oddalar hosil b o iish ig a sabab b o iad i.
AZOTLI 0 ‘G ‘ITLARNING EKOLOGIK
SHAROITGA TA’SIRI
0 ‘sim liklarning o ‘sish, rivojlanish, fitomassa hosil qilishida va
hosilning yetishishida m ineral o ‘g ‘itlar, shu jum ladan azotli o ‘g ‘itlarni
ham optim al dozada yerga berish katta foyda beradi, ularning ortiqchasi
esa ko ‘p ziyon keltiradi. Azot o ‘simlik va um uman tirik organizmlarning
hayot kom ponentlari tarkibiga kiruvchi m uh im e le m e n td ir. Azot
tanqisligi oqsil, ferm en t, x lo ro fil m oddalar s in te z in i susaytiradi,
uglevodlar sintezi esa xlorofllsiz borm aydi, o ‘sim liklarning rivojlanish
jarayoni susayadi.
O'simliklar rivojlanish jarayonida tuproqdan qabul qilgan azotning
am inokislota va oqsillarni sintez qilishda to ia foydalanm aganliklari
tufayli ular tanasida azotning n itrat formalari to ‘planib boradi. 0 ‘sim-
liklar tom onidan nitratlar assimilyatsiya jarayonlarining buzilishiga,
o ‘g ‘itlam ing yerga berilish vaqti, dozasi, ob-havo sharoiti, o'sim liklar
navi, ekish vaqti va berilgan oziq m oddalarning bir-biriga nisbati kabi
om illar sabab bo iadi. Azotli o ‘g ‘itlar dozasini oshirish o ‘z navbatida
y etishtirilgan m ahsulotlarda n itra tla r m iqdori o rtish ig a u lard a C
vitaminining kamayishiga va m ahsulot biologik sifatining buzilishiga
olib keladi.
Azot ayniqsa yangidan tashkil topayotgan hujayralar uch un juda
zarur. Shunga ko‘ra o ‘simlik avj olib rivojlanayotgan, y a’ni hosil tugishi
davrida azotni ko‘p talab qiladi.
A zotli o ‘g ‘itlar o ‘sim lik n i o ziq lan tiru vch i e le m e n tla rd a n biri
boigan ligi tufayli ham ular dehqonchilikni rivojlantirishning asosiy
o ‘zagi va bazasi hisoblanadi. E kinlardan norm al hosil olish uchu n har
gektar yerga 100 kg dan 300 kg gacha sof azot hisobida o ‘g ‘it solinadi.
Shuning bilan birga ekinlarning azotga nisbatan talabi h a r xil b o iib ,
bu o ‘sirrüikning turi, tuproq unum dorligi va joyning ekologik sharoitiga
bog'liq.
0 ‘g ‘itlardan to ‘g‘ri foydalanish uchun ana shu k o ‘rsatkichlarni
bilish kerak b o iad i. Turli o‘sim liklarning azotga b o ig a n talabi har xil
b o iis h i bilan birga, ularning organlari (ildiz-poya, barg, meva va
boshqa) ham vegetatsiya davrida azotni turli m iqdorda iste’m ol qiladi.
0 ‘sim lik hosilini pishib yetilish davrida vegetativ organlaridagi azot
generativ organlari tom on oqadi. Ana shu vaqtda o 'sim lik tuproq
azotini ham ko‘p talab qiladi.
Yetishtirilgan hosilning bir qism ini inson o ‘z ehtiyojlarini qondirish
uchun iste’mol qiladi. D em ak, o ‘simlik tom onidan to 'p la n g a n azotning
bir qismi qaytib tuproqqa tushm aydi. Shuning uch u n ham tuproqda
yetishmaydigan azot o ‘rnini to id iris h maqsadida h ar yili yerga m ineral
va organik o ‘g‘itlar solinadi. A gar m ineral o 'g 'it tarkibidagi azotning
foydali koeffitsientini 50—60% , organik o ‘g‘it tarkibidagisini 30—40%
deb olsak, ko'pchilik ekin ekiladigan yerlarda azot tanqisligi ro'y
beradi. Shunga ko'ra yerga solinadigan azotli o ‘g ‘itnin g m iqdorini
Dostları ilə paylaş: |