m e ’y o r id a
berilgan m ineral va organik o ‘g ‘itlar tu p ro q n in g oziqalik ham da
agrokimyoviy holatini oshirgan, ekinlar m ah su lo ti yuqori boMgan,
tuproqda turli foydali m ikroorganizm lar (am m on iy, nitrat, denitrit
va sellulozani parchalovchilar)ning m iqdori k o ‘paygan, tuproqning
fermentlik faoliyati oshgan.
Yerga yuqori m iqdorda m ineral o ‘g‘it berish ju d a ko‘p salbiy
ekologik voqeliklarni keltirib chiqaradi, ya’ni tu p ro q d a azotning natriyli
birikmalari ortib ketadi.
Nitrat ekinlarning hosili (ayniqsa, kartoshka, piyoz, sabzi, bodring,
pomidorlar)da ko‘p miqdorda to'planadi, tuproqning kimyoviy tarkibini
buzadi va ayrim kimyoviy elem entlarning h arak atch an shakli hosilda
to ‘planishiga sabab b o ‘lib, tu p ro q n in g u m u m iy ekologik holatini
buzadi, m ahsulot ekologik zaharli boMadi.
U ndan tashqari, yerga yuqori m iqdorda o ‘g ‘it berish natijasida
yana qo‘shim cha salbiy ekologik holatlar yuzaga keladi. Jum ladan,
ekinzordagi o ‘sim liklarning poyasi nim jon b o ‘lib, tanasi poyasini
ko‘tara olm asdan yotib qoladi, bu holda ek in zo rn in g hosili past,
ikkinchi tom ondan tuproqda turli tuzlar m iqdori ortib ketadi. U chin-
chidan, m ikroorganizm lar qabul qilib to ‘playdigan molekular azot,
organik azot birikmasiga aylanishga ulgurm asdan, atmosferaga qaytib
chiqib ketadi.
D em ak, yerga doim k o ‘plab m in eral o ‘g ‘it berish natijasida
tuproqda bo ‘lib o'tad igan mikrobiologik ja ra y o n la r va o ‘simliklarning
oziqlanish rejimi buziladi, tuproq unumdorligi pasayadi, ekinlardan
kam hosil olinadi. Lekin mineral va organik o ‘g‘it birgalikda q o ila n il-
ganda tu p ro q d a m ikroorganizm lar yaxshi rivojlanadi va ularning
faoliyati kuchayadi.
Shuning uchun harn tuproqning agrokimyoviy holatlari va uning
bioekologik faoliyatini birlikda qarash kerak.
Shunday qilib, ekin m aydonlaridan olinadigan hosil tuproqning
biologik holati, unum dorligi, o'simlik navining xususiyatlari, m a’lum
tuproq s h a ro iti, navning ekologik m oslashishi ham da tu p ro q d a
o'tadigan mikrobiologik jarayonlarga bogiiqdir.
O lim larning k o ‘p yillar davomida olib borgan tadqiqot ishlari
natijalarining ko'rsatishicha, chimli kul rang tuproqli yerlarni gektariga
180 kg azot, 180 kg fosfor, 180 kg kaliy va 60 t go‘ng berilgan. Lekin
yuqori m iqdordagi m ineral o'g 'it berilgan yerga ekilgan kartoshka
hosili juda oz m iqdorda oshgan, undan tashqari kartoshkaning sifati
yom onlashgan, un ing tarkibida kraxmal m iqdori kam ayib, oqsil
miqdori ortgan, hosil ekologik foydali boMmagan.
Yuqori m iqdordagi mineral o'g'itlar qo'llash, tuproqdagi m ikrobio
logik jarayonlarni buzilishiga, organik o ‘g‘itlarning m ohiyatini pasayib
ketishiga olib kelgan. M asalan, uzoq yillar m obaynida qand lavlagi
ekilgan yerning 1 gektariga azot 240 kg, fosfor 300 va kaliy 360 kg
miqdorida o ‘g‘it (jami 900 kg ga) berilganda nitrifikator bakteriyalar
miqdori 1,5 barobar, denitrofikatorlar 10, ammonifikator 13 va selluloza
parchalovchi m ikroorganizm lar 7 marta kamayib, zam b u ru g iar soni
2 marta ortgan.
M arkaziy q o ra tu p ro q m intaqasi yerlariga g 'a lla va lavlagi
almashtirib ekish jarayonida gektariga mineral o 'g 'it 150 kg dan (azot
45, fosfor 60, kaliy 45 ) 450 kg gacha (azot 135 kg, fosfor 180, kaliy
135 kg) ishlatilgan. Buning natijasida tuproqda m ikroorganizm larning
umumiy m iqdori ortgan. Tuproqning ekologik holati yaxshilangan.
K o‘p m iqdordagi m ineral va organik o 'g 'itla r birgalikda yoki
alohida-alohida qo'llanilganda harn kam foyda bergan, hosil kam,
uning ustiga kartoshkaning sifati past, tarkibida protein va azotning
nitrat form asi k o ‘p, kraxm alning m iqdori kam bo'lgan. N atijada
kartoshkaning zarrachaligi pasayib, u tezda qorayib qoladigan va ta ’mi,
mazaliligi yom onlashgan (Mineev, Rempe, 1990). Arpa ekilgan yerlarga
organik-m ineral o ‘g ‘it birgalikda berilganda am m onifikator bakteriya-
larning m iqdori 3—20 marta, denitrifikatorlar 2— 10, nitrifikator bakte
riyalar m iqdori esa 1,7—2,8 barobar ortgan. 0 ‘g‘it
m iqdori azot
60 kg, kaliy 60, fosfor 60 kg, go ‘ng gektariga 40 to n n a boUganda
arpadan eng yuqori hosil olingan. Arpada oqsilning m iqdori 1,4—3,4%
gacha oshgan.
Organik va m inerai o ‘g‘itlarni birgalikda q o ‘llash jarayonida azot-
ning foydalilik koeffitsienti 4 —5% ga ortadi, un ing gazsim on formada
yo'qolishi 14—16% ga kam ayadi, tuproqning azo tn i ushlab qolish
qobiliyati esa k uchayadi va org an ik a z o tn in g o ‘sim likka o ‘tishi
tezlash ad i. T u p ro q d ag i bu ijobiy ja ra y o n la r, u n in g bioekologik
xususiyatlarini yaxshilanganligidan dalolat b erad i. Yer unum d or,
olingan hosil esa ekologik toza bo'ladi.
Keyingi yillarda 0 ‘zbekistonning kimyogar olim lari oddiy mashina-
uskunalar yordam ida organik chiqindilardan hidsiz, begona o'tlarning
urug‘i qolmagan, qishloq xo'jalik ekinlari uchun zaru r b o ‘lgan mikro-
elementlarga boy, ko'pchigan va sochilib ketadigan m odda — biogumus
o ‘g‘itini kashf etishdi. Organik chiqindidan olingan bu biogumus o ‘g‘it
tarkibida 5% azot, 4% gacha fosfor, 4,5% gacha kaliy va 50% gacha
organik m odda va 27% gacha gum us bor. Foydali m oddalarga boy bu
o ‘g‘it «sof» go'ngdan ham ustundir. Sababi g o 'n g d a organik chiqindi
t o ‘la chirim agan va ik k in ch i to m o n d a n u n in g tark ib id a begona
o'tlarning ming-minglab urug‘i b o ‘lib, ular ekinzorlarni begona o 'tlar
bilan ifloslaydi.
Biogumus o'g'iti esa chirigan, begona o 'sim lik lar urug‘isiz va yerga
berilganda tuproqda m ikrobiologik jarayonlar yaxshi o ‘tadi, o ‘g‘itdagi
m oddalar esa o ‘simliklar tom onidan tez o'zlashtiriladi. Olingan hosil
esa ekologik toza va zararsiz b o ‘ladi.
1995-yilgi m a’lumotlarga k o ‘ra, Faqat O 'zbek istonda 50 dan ortiq
parrandachilik fabrikasi, 26 ta c h o ‘chqachilik ferm asi, 29 ta yirik
sanoat chorvachilik majmui, 116 ta bo‘rdoqichilik korxonalari, minglab
ferm alar bo'lgan. Ularda m ing-m ing tonnalab organik chiqindi to ‘p-
langan.
Ularni ishlab chiqarish texnologiyasini joriy etilsa ishlov, faqat
Toshkent, Andijon viloyatlari va Q oraqalpog‘iston da hozirgi kunning
o ‘zida 5 m in tonna biogumus o ‘g ‘iti olish m um kin.
Respublika miqyosida biogumus o ‘g‘iti tayyorlanib, ekin m aydon-
larida qo'llanilsa, tuproqni zaharli m oddalardan toza saqlab, uning
fizikaviy, kimyoviy va bioekologik hossalarini tiklab, olingan hosilning
ekologik toza bo'lishi bilan bir qatorda a tro f-m u h it (suv, tuproq,
liavo) ning organik ch iq ind ilar bilan ifloslanishining oldini oigan
bo'lam iz.
ATROF-M UHITNI 0 ‘G‘ITLAR BILAN
IFLOSLANISHINING
O LDINI OLISH CHORA-TADBIRLARI
In so n lar u c h u n kerakli b o ig a n o ziq -o v q at m ah su lo tlarin in g
ko'payishi, qoram ollar uchun yem-xashak m ahsulotlarining sifatini
yaxshilanishi va um um an qishloq xo'jalik rentabelligini ortishida
agrokimyoviy vositalarning roli katta. Shuni aytish lozimki, agroki-
myoviy vositalardan n o to ‘g‘ri foydalanilsa, ular hosildorlik va atrof-
muhitga negativ ta ’sir ko'rsatadi. So'nggi yillarda bu m asalalar bizning
m am lakatim izda va d ie t ellarda m uhokam a qilinmoqda. K o‘pgina
m am lakat o lim la rin in g diqqati biosferani m a ’dan o ‘g ‘itlar bilan
ifloslanishiga qarshi kompleks tadbirlar ishlab chiqishga qaratilgan.
A trof-m uhit masalalari global masshtabda bo‘lib, xalqaro ahamiyat-
ga ega. «D unyo bo'yicha beriladigan o 'g 'itlar, agrokimyoviy vosita
larning u c h d a n bir qismi tuproqdan yuvilib ariqlarga, ko‘llarga va
nihoyat daryolarga tushishi m umkin. Ariq va ko'llarda oziq elem eat-
larining, b irin ch i navbatda fosforli birikmalar, bog‘langan azot va
bosliqalarning yig'ilishi natijasida ko ‘k-yashil suv o'tlarining gullashi
va organik m oddalarining yig‘ilib suvlarning ifloslanishiga olib keladi»
— deb yo zadi A.V inogradskiy. Shunga o ‘xshash anologik fikrlarni
1. G erasim ov va M. Budiko lar ham bildirdilar.
Qishloq xo'jaligida, o'rm onchilikda va boshqa xo'jaliklarda turli
m a’dan o ‘g ‘itlarni va boshqa kimyoviy vositalarni qo'llash ijobiy ta ’siri
bilan bir q a to rd a m odda va energiyalarning tabiiy aylanish (sikl)
bosqichlarining buzilishiga olib keladi.
A trof-m uhitni o ‘g ‘itlar bilan ifloslanishining oldini olishning asosiy
chora-tadbirlari, asosiy y o ilari bizning fikrimizcha quyidagilardir;
1) o ‘g 'itla rn i tashish, saqlash va qo'llashni tashkil qilish;
2) alm ashlab ekishda va alohida ekin turlariga o ‘g‘it q o ‘llash
texaologiyasi qoidalariga rioya qilish;
3) o 'g ‘itlarning kimyoviy, fizik va m exanik xossalarini yaxshilash.
0 ‘G ‘ITLARNI TA SH ISH , SAQLASH VA Q O ‘LLASH
Ko‘pgina tekshirishlar shuni ko‘rsatadiki, tog‘lardan tabiiy fosfatlar-
ni olish natijasida u yerlarda xom ashyoning 25% dan 50% gachasi
qolib ketadi. Birlamchi va ikkilamchi jarayonlarda (yuvish, maydalash,
flotatsiyalash va h.k) rudalarning 30—40% i yo‘qoti!adi.
Tabiiy fosfatlarni mexanikaviy va kimyoviy ishlov berish natijasida
superfosfat, fosfat kislotasi va konsentrlangan o 'g 'itla rg a o'tkaziladi.
Buning natijasida fosforning taxm inan 5—6% i y o ‘qotiladi.
Tayyor o'g'itning yana bir qismi ( 10— 15%) uni tashish, saqlash va
tuproqlarga berish vaqtida yo'qotiladi (Volfkovich, 1979).
X om ashyo va o 'g 'itla rd a n rasional fo y d ala n ish ham da tabiiy
m uhitni toza saqlash quyidagi zanjir asosida borishi kerak:
Tabiiy resurs—zavod—dala. O 'g'itlarni tashishning asosiy kamchi-
lik lard an biri zav o d la rd a n d alag ach a y etk a z ib berish d ag i tran s-
portirovkadir. C hunki transport tashkilotlari um um iy yo'nalishlaridagi
avtosam osvallarda o 'g 'itla rn i tashishadi. Bu esa o 'g 'itla rn i qism an
yo'qolishiga sabab bo'ladi. M a’dan o 'g 'itlarn i tashish uchun m o'ljal-
langan avtosam ovallar yetarli darajada t a ’m in la n m a g a n . M a’dan
o 'g 'itla rn i saqlash borasid a ham bir q a n c h a kam ch ilik larg a y o 'l
qo'yiladi. O 'g'itlarning m iqdori om borxonalar hajm iga mos kelmaydi.
O 'g'itlarning samaradorligini pasayishi ularni qaysi holatda saqlash-
ga ham bog'liq: om borxonalarda saqlansa 2,55% ni, ochiq joylarda
esa 11,1% yo'qotiladi.
R.A. Betextina va V.I. Shapovning (1982) k o'rsatish ich a, o 'g 'itla r
ning nobud bo'lish bosqichlari quyidagicha ekan: (bosqichlar bo'yicha
um um iy og'irlikka nisbatan % m iqdorda), y o 'ld a 1,4; yuklash tushirish
ishlari davrida— 4,8; om borxonalarda saqlash v aq tida — 2,8.
M a’dan o'g'itlarn i h a r xil vagonlarda tashish va ularni yuklash
vaqtida 100 kg dan 600 kg/vagon yo'qotilar ekan.
T o 'rt yil davomida olib borilgan tekshiruvlar o 'g 'itla rn in g yo'qoli-
shini dalillar asosida ko'rsatib berdi (122-jadval).
122-jadval
M ineral o ‘g ‘itlarni tashish va yuklash vaqtidagi
o 'rta c h a nobudgarchilik
№
0 ‘g ‘it tu r la ri
T e x n o lo g iy a q o 'lla s h n a tija sid a g i
n o b u d g a rc h ilik , (% )
Q o 'U an ilay o tg an
Y angi
1.
G ran ulali superfosfat
2,05
0,7 0
2.
K a li y tuzi
2 , 4 4
2 ,0 8
3.
Fosforit uni
2 ,6 2
0 ,1 3
4.
Karb amid
—
0 , 5 4
0 ‘g‘itlarni yopiq (o‘zi yuklovchi Xopper turi) vagonlarda (Texno-
logiya instituti ko'rsatm alari asosida) omborxonalarga tashish natijasida
o'g'itlarni 1010— 1145 kg, vagonda esa 260—300 kg yo'qotilar ekan.
0 ‘z navbatida om borxonalardan avtotransportga yuklash natijasida
esa har 60 to n n a o ‘g ‘itdan 500 kg yo'qotilar ekan. Qoplangan o ‘g‘itlarda
yo‘qotish 70— 184 kg/vagon ni tashkil qiladi.
Vagonlardan om borxonalarga qoplanm agan holatda olib kelingan
0‘g'itlarning nobudgarchiligi 187—218 kg/vagon ni tashkil qilar ekan.
0 ‘g‘itlarni qo'llash texnologiyasi. M inerai o ‘g‘itlar nobudgarchiligi
alohida ekinlarni alm ashlab ekishda va
0 ‘g‘itlarni qo‘llash texnolo-
giyasining buzilishi natijasida yuzaga kelishi mumkin. Respublikamizda
tuproq-iqlim sharoitlarning xilma-xilligi tuproq xossa xususiyatlari,
unumdorligiga, o'simlikshunoslikning ixtisoslashganligiga ham da yuqori
hosilli navlardan foydalanishdan kelib chiqqan holda ilmiy asoslangan
o ‘g‘it qo‘llashni talab qiladi. Dehqonchilikda o ‘g‘itlar m e’yori va oziq
elementlar nisbatlarini to ‘g‘ri belgilash, ularning maqbul formalarini
tanlash ham da o ‘g‘it qo'llash vaqti va usullarini bilish muhim ahamiyat
kasb etadi. Bularning hammasi qishloq xo'jaligida o ‘simliklarning oziqa
elem entlaridan foydalanish koeffitsientining oshishiga va ularning atrof-
muhitni ifloslantirishini kamayishiga olib keladi.
Hozirgi davrda o ‘g‘it qo'llash natijasida atrof-m uhitni ifloslanishi
va ularni kam aytirish yo'llari haqida o ‘zimizda va xorijdan yig'ilgan
m a’lum otlar ju da ko‘p. Tuproq oziq elem entlarining yo‘qolishiga qiyin
boshqariluvchi om illardan yog‘in-sochin, tuproqning granulom etrik
tarkibi ta ’sir qiladi (123-jadval).
123-jadval
Oziq elcm entlarning atm osfera yog'in-sochinlari t a ’sirida
o ‘rtach a yuvilish miqdori
Elem ent
Yuviladigan oziq elem entlar miqdori (kg /g a yerga)
Qumoq
Qumli
A z o t
1-6
1 4 -1 8
Kaliy
7
10-12
Kalsiy
50
7 0 - 1 2 0
M a g n iy
3 - 7
10-15
O ltingu gur t
14
25
K o‘pincha noqoratuproq zonalari oziq elem en tlari yuvilishi bo'yi-
cha potensial darajada deb qaraladi.
C hunki bu tuproqlar yuviluvchan suv rejim i, ayniqsa bahorda va
kuzda hosil yig'ib olingandan so ‘ng tuproq qatlam laridagi suv oqimi,
solishtirm a og'irligining kattaligi, yengil g ran u lo m etrik tarkibi bilan
ajralib turadi.
MA’DAN 0 ‘G‘ITLARNI Q O ‘LLASH VA ULARNING
EKOLOGIK OMILLARI
Tuproq unum dorligi pasayib borayotgan sh a ro itd a oddiy super-
fosfat, fosforit uni, ammiakli selitra, am m oniy sulfat kabi tarkibida
tegishli elem entlar m iqdori kam bo ‘lgan o ‘g ‘itlar o ‘rniga, polim er-
fosfatlar, suyuq kompleks o ‘g‘itlar hamda suvsiz am m iakni tez fursat-
larda ommaviylashtirish maqsadga muvofiqdir.
Polifosfatlarning afzalligi shundaki, uning ta rk ib id a sof fosfor
m iqdori ko‘p, ikkinchi bir afzalligi uning tu p ro q -o ‘g ‘it- o ‘simlik siste-
masidagi o ‘ziga xosligidir.
Bular o ‘z navbatida fosfordan foydalanish koeffitsientini oshirishga
im kon beradi. 0 ‘sim liklar hozirgi m a’lum fosforli o ‘g ‘itlarning 15—
20% azotli, kaliyli o ‘g ‘itlarning 40—60% o ‘zlashtiradi xolos.
Polifosfatlar esa tuproq tarkibidagi m etallar bilan birga o'sim liklar
to m o nid an oson o ‘zlashtiriladigan kom plekslar hosil qiladi, ya’ni
o ‘sim liklar faqat fosforit ionlarinigina em as, kom plek s tarkibidagi
m ikroelem ent kationlaridan ham foydalaniladi.
Tuproq tarkibidagi oziq elem entlarning yom g‘ir va sug'orish suvla-
rida yuvilib ketmasligi uchun uzoq m u ddatda sekin lik bilan ta ’sir
etuvchi fosforli o ‘g‘itlardan superfos, azotli o ‘g ‘itlardan ureaform va
am m ofos asosidagi polim er o‘g ‘itlarni sanoat m iqyosida ko'plab ishlab
chiqarish maqsadga muvofiqdir.
T uproqqa solinadigan m ineral va organik o ‘g ‘itlar b ir jinsli, mayda
z a rra c h a li, q u m o q lash ib q olm agan, k u kun h o la tid a b o ‘lm agan,
d o n ad o r bo‘lmog‘i lozim.
N am tortib qotib qolgan o‘g‘itlar maxsus m aydalagichlar yordamida
m aydalanadi va elanadi.
M ineral o ‘g‘it!arni saqlaganda, ularning sifati buzilmasligi uchun
tegishli qoidalar va xavfsizlik choralariga q a t’iy rioya qilish kerak.
M asalan, ammiak selitrasi portlovchi xususiyatga ega b o ‘lsa, kaliy va
natriyli selitralar yonishga juda moyil.
29 — A grokim yo
449
Suyuq
0 'g ‘itlar sistemalarda tashib keltiriladi va gorizontal yoki
vertikal holda yasalgan katta idishlarda saqlanadi. Bu idishlarning
hajmi 600—2000 m 3 ni tashkil etadi.
M asalan, N H 3 selitrani yaxshi jihozlangan, ya’ni talabga javob
bera oladigan om borxonada saqlansa, og'irligi ham oziq elem entla-
rining m iqdori kam aym agan, shu o‘g‘itni ochiq ayvonlarda yozda
saqlansa, o ‘g ‘itning 41% nobudgarchilikka olib kelgan, amm oniy sulfat-
ni ochiq holda saqlansa, uning fizik, kimyoviy xossalari yom onlashadi
va m onolit holatiga olib keladi.
Uni tuproqqa solishda qo'shim cha qo‘l mehnati talab qiladi. M ine
ral o ‘g‘itlar kimyoviy tarkibini yaxshilash ham ekologik m uam m olarini
hal qilishda m uh im ahamiyat kasb etadi. M a’lumki, aksariyat o ‘g‘itlar
tarkibida ftor, xlor, natriy va boshqa m oddalar mavjud bo'lib, m un-
tazam ishiatiladi, uning tuproqdagi m iqdori oshib boradi va atrof-
muhitga sezilarli ta ’sir qiladi. O 'g 'itla r bilan tuproqqa tushadigan
ftor chorva m ollari mahsuldorligini pasaytiradi, rivojlanishini sekin-
lashtiradi, nim jon qilib qo'yadi. Insonlar salomatligiga salbiy ta ’sir
ko'rsatadi.
Atm osfera asosan sanoat va transport chiqindilari bilan ifloslanadi.
M ineral o ‘g ‘itlar q o ila n ilg a n d a n keyin atm osferada azot, fosfor,
oltingugurt birikm alari uchraydi. Ular uncha ko'p b oim asad a, baribir
nam oyon bo'ladi.
S h u n day qilib, yer sharida 15 m lrd ga m aydon b o 'lib , uning
1,5 mlrd gektaridan dehqonchilikda foydalaniladi. Bu esa jam i quruqlik
m aydonining 11% ini tashkil qiladi xolos.
M ineral o 'g 'itla rn in g salbiy ta ’sirining oldini olish uchun quyi-
dagilarga q a t’iy am al qilish tavsiya etiladi:
1) o ‘g‘itlarni saqlash, oinborxonalar, suv havzalari va aholi punkt-
laridan uzoq ro q da qurish;
2) tashish va q o ‘llash qoidalariga rioya qilish;
3) tabiiy geograíik sharoit, tuproq unum dorligi va rejalashtirilgan
hosilni hisobga olish;
4) mineral o ‘g ‘itlarni agrokimyoviy xaritanomalarga asosan qo ‘llash;
5) yer osti sizot suvlarini hisobga olish.
Sinov savollari
1. A írof-m uhitni saqlash va muhofaza qilish masalalarí h aqida umumiy
tushuncha bering.
2. A trof-m u h itn i yaxshilashning agrokim yoviy tadbirlari q a ysila r?
3. A lrof-m uhitning o 'g 'itla r bilan ifloslan ish i va u n dan x a lo s bo'lish
yo'U ari.qan day so d ir b o 'la d i?
4. A zotli o'g'itlarning ekologik sharoitga t a ’siri q a n d a y ?
5. Fosforli o'g'itlarning ekologik sharoitga t a ’siri q a n d a y ?
6. K aliyli o'g'itlarning ekologik sharoitga t a ’siri q a n d a y ?
7.
O'g'itlarning tuproq unumdorligi, xossalari h a m d a o'sim lik mahsuloti
sifatiga salbiy ta ’siri nim alardan ib o ra t?
8. Oziq elem entlari ekologiyaga qan day t a ’sir
q ila d i?
9. Tuproqning
x o ssa la ri va ek o lo g ik m u a m m o la r o ‘rta s id a q a n d a y
bog'liqlik bor?
10. A trof-m u h itn i o 'g 'itla r b ila n ifloslan ish in in g o ld in i olish c h o ra -
tadbirlari nim alardan iborat?
X IV bob.
A G R O K IM Y O V IY T A D Q IQ O T U S U L L A R I
VA U L A R N IN G TU R LA R I
Agrokimyo fani qishloq xo‘jalik ekinlaridan yuqori va sifatli hosil
olishda o'sim lik, tuproq va o 'g ‘it o'rtasidagi m unosabatlarni o'rg an a-
digan fan. U o ‘z oldiga qo‘ygan maqsad va vazifalarni liai qilishda
quyidagi m uam m olar ustida ish olib boradi:
— o ‘simliklarning ildizdan (minerai) oziqlanishi mexanizmini o ‘rga-
nadi;
— tupro qlar unum dorligining o'zgarib borishini aniqlaydi;
— dehqonchilikda oziq m oddalar aylanishini o ‘rganadi;
— o ‘g‘itlardan oqilona foydalanish yo ‘llarini belgilaydi;
— o ‘g ‘itlar va boshqa kimyoviy vositalarning ekologiya, hayvon
va inson salom atligi, m ahsulotlar sifatiga ta ’sirini aniqlaydi.
Ayni m asalalarni hal qilishda agrokimyo fani biologiya, fizika,
kimyo, m atem atika kabi aniq fanlarga suyangani holda, o ‘zining maxsus
tadqiqot usullaridan foydalanadi.
Agrokimyoviy tadqiqotlar q o ‘yilgan maqsad va vazifalaridan kelib
chiqqani hold a laboratoriya, vegetatsiya, lizimetr va dala tajribalari
ko‘rinishida amalga oshiriladi.
U m u m an olganda, har qanday ilm iy izlanishlar nazariy yoki
eksperim ental shaklda amalga oshiriladi. Agrokimyo fanidagi o'rgani-
ladigan m uam m olarning turli-tum an va murakkab bo'lishi nazariy va
eksperimental tadqiqotlar o'rtasida keskin chegara belgilashni qiyinlash-
tiradi yoki boshqacha aytganda, tadqiqotning bu ikki turi o'rtasida
keskin chegara q o ‘yib bo'lmaydi.
Agrokimyoviy tadqiqotlarda nazariy fikr va m ulohazalar kuzatish
va tajribalar uchun asos bo‘lishi bilan bir qatorda, eksperim entlarning
natijalarini um um lashtirish nazariyaning rivojlanshiga turtki b o la d i.
Agrokimyo fani muayyan m uam m oning nazariy asoslarini ishlab
chiqishda ilm iy tadqiqotlarning kuzatish va tajriba kabi ko'rinishlaridan
keng foydalanadi.
Kuzatish
— hodisaning (m asalan, o'sim liklarning rivojlanishi, iqlim
elem entlaridagi o'zgarishlar va li.k.) tadqiqotchini qiziqtirgan tom on-
larini m iqdor yoki sifat jihatidan hisobga olish, uning holati, belgisi
yoki xossalarini batafsil qayd qilib borishdir. H odisaning belgi yoki
xossalarini kuzatish va hisobga olishda o ‘lch a sh n in g tu rli-tu m a n
im koniyatlaridan (eng m ukam m al asbob-anjom lardan ham ) foyda-
laniladi. M asalan, kuzatish ishlari ob-havoni kuzatish stansiyalarida
havo va tuproq h aroratin i, y o g 'in -so c h in m iq d o rin i, sh am olning
yo ‘nalishi va kuchini aniqlash, dehqonchilikda ekinlarning begona
o 'tla r bilan ifloslanganlik darajasini belgilash, tuproqdagi nam likni va
oziq m oddalari m iqdorini aniqlash tarzida am alga oshirilishi m um kin.
Barcha hollarda ham kuzatish bizga hodisaning m iqdoriy yoki sifat
k o ‘rsatkichlarini ko'rsatadi xolos, lekin ularning m ohiyatini izohlab
berolmaydi. Shuning uchun kuzatish agrokim yoviy taqiqotlarda o 'z i-
cha m ustaqil tad b ir b o 'lm asd an , o ‘ziga n isb atan m urakkab usul-
tajribaning tarkibiy qismi hisoblanadi.
Tajribada tadqiqotchi kerakli om il va hodisani su n ’iy ravishda
yaratadi, yoki uning sababi, kelib chiqishi ham da m ohiyatini batafsil
tushuntirish maqsadida shart-sharoitlarini o ‘zgartiradi. Lozim bo ‘lganda
uni qismalarga bo'lib (analiz), o ‘rni kelganda um um lashtirib (sintez)
o ‘rganadi.
Aytilganlardan ko'rinib turibdiki, kuzatishga qaraganda tajriba bir
q ator ustunliklarga ega, shu bois u
barcha tabiiy fanlarda
keng
q o'llanadi.
VEGETATSIYA TADQIQOTLARI USULI
T adqiqotlarning vegetatsiya usuli ag rokim yoda q o ‘llaniladigan
asosiy biologik usullardan biridir. Vegetatsiya
tajribalari
maxsus
idishlarda, o ‘sim liklarni turli noqulay sh aro itlard an him oya qilish
m aqsadida vegetatsiya uychalari yoki sim to ‘r bilan o ‘ralgan m ay-
donchalarda amalga oshiriladi.
Vegetatsiya tajribalari tadqiqotlar oldiga qo'yiladigan m aqsad va
vazifalardan kelib chiqqan holda bir necha ku nd an, o ‘sim liklar to ‘la
pishib yetilgungacha, ko‘p yillik o ‘sim liklar ustida o'tkazilganda esa
bir necha yil davom etishi mumkin.
Vegetatsiya tajribalari usuli ekinlar hosildorligi va hosil sifatini
yaxshilash yo‘llarini o'rganish va uning nazariy asoslarini ishlab chiqish-
da m uhim halqa hisoblanadi. Bu usul yord am id a qishloq xo'jalik
ekinlarini yetishtirishning o‘ziga xos to m on lari, o ‘g‘itlar tarkibidagi
oziq m oddalarning o ‘zlashtirilishi, tuproq unum dorligini aniqlash kabi
muammolar o'rganiladi,
o ‘simlik — tuproq —o ‘g ‘i t
uyg'unligida dehqon-
chilikda oziq m oddalar aylanishi cfauqur tahlil qilinadi.
Vegetatsiya tajribalari usuli o ‘simliklardagi m oddalar alm ashinish
jarayonini, elem entlarning alohida yoki birgalikda, turli nisbatlarda
o'simliklarga ko'rsatadigan ta ’sirini teran o ‘rganish imkonini beradi
Hozirgi kunda vegetatsiya tajribalari usuli yordamida ekinlar uchun
qaysi makro va m ikroelem entlar zarurligi, ularni o'simliklar tom onidan
qanday shakl yoki birikmalar holida o'zlashtirilishi yaxshi o'rganilgan,
tugunak bakteriyalar va dukkakli ekinlarning simbioz hayoti ham da
uning atmosfera azotining fiksatsiyalanishidagi ahamiyati ochib berilgan.
Vegetatsiya tajribalari usuli o ‘sim liklam ing oziqlanishi va o ‘g‘it
qoilash bilan bog'liq ko‘pgina masalalarni o'rganishda muhim bosqich
hisoblanadi. Ayni usul bilan aniqlangan qonuniyatlar keyinchalik dala
tajribalari sharoitida sinab ko'riladi va qishloq xo ‘jalik ekinlariga o 'g 'it
qo ilash bo‘yicha tavsiyalar tayyorlanadi.
Vegetatsiya tajribalari usuli agrokimyo va o ‘siinliklar fiziologiyajida
o ‘simliklarning m inerai va havodan oziqlanishi, o ‘simliklarga hayotiy
omillarning ta ’siri, ularning sovuqqa, qurg'oqchilik va sho'rlanishga
chidamliligi, fotoperiodizm , o ‘sish va rivojlanish qonuniyatlari, shu-
ningdek, tuproqlar unum dorligi va o 'g itla r samaradorligi kabi m asala
larni o ‘rganishda keng q o ‘llaniladi.
V egetatsiya tajrib a la ri s u n ’iy yoki yarim s u n ’iy sh a ro itla rd a
o ‘tkaziladi va ularda o'sim liklarning oziqlanishi, tuproqlarning suv
tartibi ham da ularda sodir bo ‘ladigan ayrim kimyoviy, fizikaviy va
fiziologik jarayonlar ham o ‘rganiladi. Vegetatsiya tajribalarida o'rganish
obyekti b o iib o ‘sim lik, tuproq va o 'g it xizmat qiladi.
Vegetatsiya tajribalari usuli ayrim om illar yoki ular m ajm uining
o'sim liklar hayotidagi aham iyatini to ‘la tahlil qilish mumkinligi va
olinadigan natijalarning aniqligi bilan dala tajribalaridan farqlanadi.
Lekin uni o ‘tkazish jarayonida tabiiy tuproq-iqlim sharoitlarining u
yoki bu tom onga o ‘zgarishi olingan natijalarni to ‘g‘rid an-to‘g‘ri ishlab
chiqarishga tavsiya qilish im konini bermaydi.
Vegetatsiya tajribalari usuli yordam ida almashlab ekish tizim ida
o ‘g‘it q o ila s h , o 'g i t m e ’yorlarini boshqa agrotexnikaviy tadbirlar,
jum ladan tupro qn i ishlash tizimi bilan, uyg‘unlashtirish masalalarini
o ‘rganib b o im a y d i. Ayni m uam m olar faqat dala tajribalarining natija-
lari asosida hal etiladi.
Agrokimyo uchu n tadqiqotlarning vegetatsiya va dala tajribalari
usullari bir xil aham iyat kasb etadi. Agrokimyoviy m uam molar, odatda,
laboratoriya, vegetatsiya, lizimetr va dala tajribalarini birgalikda olib
borish asosida yechiladi.
Ilm iy tad q iq o tlarn in g mavzusi, m aq sad va vazifalariga b o g ‘liq
ravishda vegetatsiya tajribalari usulining tuproqli, suvli, qum li m u h it
ekinlari, sterillangan m uhitda yoki yakkalangan holatda o ‘rg an ish ,
oquvchan eritm alar, gidroponika, aero p o n ika, agretoponika, p la sto -
ponika kabi ko'rinishlaridan keraklisi tan la b olinadi.
Q U M LI VA SUVLI M U H ITD A AMALGA
OSHIRILADIGAN TAJRIBALAR
Substrat sifatida kvars qum yoki o ziqabop tuzlarning eritm a la ri
(oziq aralashm alar) qoMlaniladigan vegetatsiya tajribalariga qum li yoki
suvli m uhitda o ‘tkaziladigan tajribalar deyiladi. Tajribaning bu usuli
yordam ida o ‘sim liklar oziqlanishining fiziologik-biokim yoviy n iu a n i-
molari o ‘rganiladi.
0 ‘sim liklarni su n ’iy muhitda yetishtirish masalasi birinchi b o ‘lib
1842-yiilda Vigman va Polstroflar to m o n id a n izohlangan. U lar p la ti-
nadan yasalgan idishga platina sim qiyqim larini joylashtirib, u r u g ‘
ekdilar va distillangan suv bilan m u n tazam sug‘orib tajriba o 'tk a z d ila r.
M a’lum vaqtdan keyin, urug‘ tarkibidagi zaxira oziq m oddalar tu g a -
gach, o ‘simlik nihollari qurib qolishini kuzatdilar.
Boshqa idishdagi nihollar vaqti-vaqti bilan kul elem entlar eritm asi
bilan sug‘orib turilganda, o‘siniliklam ing yaxshi o ‘sib-rivojlanishini
aniqladilar.
Qumli m uhitda ekinlar yetishtirish uslubiyoti Bussengoning tavsiyasi
(1837) asosida G elrig el to m o n id an ish la b ch iqildi. U o ‘z in in g
1886— 1887-yillarda sterillangan qum li m u h itd a o ‘tkazgan tajrib alarida
dukkakli ekinlar tom onidan atmosfera azotining o ‘zlashtirilishida tu g u -
nak bakteriyalarning rolini ko‘rsatib berdi.
Akademik D .N . Pryanishnikov laboratoriyasida 1895-yildan b oshlab
qumli m uhit ekinlari usulidan foydalanib, ildiz ajratm alarining tu p ro q -
dagi qiyin eriydigan oziq moddalarga (jum ladan fosfat kislota tuzlariga)
ta ’sirini o ‘rganishga kirishildi.
Shu asosda m arjum ak, esparset va x a n ta l (gorchisa) kabi o ‘s im -
liklarning tu p ro qdag i qiyin eriydigan fo sfatlarn i k o 'p ro q o ‘z la s h -
tir is h i, n o ‘x a t, v ik a, sebarga k a b i d u k k a k li va d o n - d u k k a k l i
o 'sim liklar esa kam o ‘zlashtirishi a n iq la n g a n . Shu bilan b ir q a to r d a
ayni usul y o rd am id a fiziologik n o rd o n tu z la r kiritilgan m u h itd a
hatto donli ek in lar h a m fosforit tarkibidagi fosfordan foydalana
olishi asoslangan.
M asalan, b u g 'd o y fosfo ritni azot C a ( N 0 3) 2 shaklda berilgan
variantdagidan ko'ra N H 4N 0 3(fiziologik nordon o'g'it) shaklda berilgan
variant tuproqlaridan yaxshiroq o'zlashtirishi ham shu yo'sinda isbot-
langan.
Qumli m uhit tajribalaridan ayrim oziq elem entlar tanqisligi yoki
serobligining o 'sim lik la rd a kechadigan fiziologik va biokim yoviy
o'zgarishlarga ta ’siri, ayrim elementlarning o'sim liklar hayotidagi aha-
miyati, elem entlar o ‘rtasidagi ionlar antagonizmi va sinergizmi, o'sim -
liklartom onidan oziq elem entlarni o'zlashtirilishida hayotiy omillarning
birgalikdagi ta ’siri kabi m uam m olarni o ‘rganishda hozirgi kunda ham
keng foydalanilmoqda.
Oziq aralashm alar konsentratsiyasi va ulardagi elem entlar nisbati,
m uhitning reaksiyasi va buferlik qobiliyatining rivojlanishning turli
davrlarida o'sim liklarning o'sishi va rivojlanishiga ta ’siri suvli m uhit
tajribalarida o'rganiladi.
Shuningdek, bu usuldan o'simliklarning ildiz tizim ini o'rganish,
o'simliklar oziqlanishining davriyligi, oziq elem entlar o'zlashtirilishining
boshlang'ich jarayonlarini kuzatish, ularning o'sim lik tanasida harakat-
lanishi va to'planishini asoslashda keng foydalanish mumkin.
O Z IQ ARALASHMALAR
Qumli va suvli m u h it tajribalarini o 'tk az ish d a o'sim liklarning
m e ’yorida o'sib-rivojlanishini ta ’minlaydigan oziq aralashm alardan
keng foydalaniladi.
Oziq aralashm alar — o 'z tarkibida o'sim liklarni unum siz m uhit —
qum yoki suvda, su n ’iy sharoitda yetishtirishni ta ’minlaydigan turli
shakl, m iqdor va nisbatdagi kimyoviy toza tuzlar eritmasidir.
Suvli muhit uchun birinchi oziq aralashm alar 1858— 1859-yillarda
T orando tajriba stansiyasi assistenti Saks va M ekern tajriba stansiyasi
xodimi Knoplar to m o n id an tayyorlangan. Shundan sal keyin Gelrigel
qumli muhit uchun oziq aralashmasini yaratdi. Bu davrlarda barcha
oziq aralashm alar k o 'p sonli tajribalar asosida, em pirik yo'l bilan
tayyorlanib, asosan g 'a lla ekinlari uchun tavsiya etilgan.
C hunki bu d av rda o'sim liklarning o 'sish i, rivojlanishi uchun
m uhitning reaksiyasi, tu zla r konsentratsiyasi va alohida ionlarning
t a ’siri deyarli o'rganilm agan edi.
1909-yilda D .N . Pryanishnikov to m o n id an qum li m uhit tajribalari
uchun o 'z pH ini am al davrining oxirigacha m o ia d ilg a yaqin h o la td a
saqlaydigan oziq aralashmasi yaratildi.
Hozirgi kunda 200 dan ziyod oziq aralashm alar mavjud b o i i b ,
ularning ko'pchiligi ilmiy-tadqiqotlarda, shuningdek, islilab chiqarishda
(gidroponika usulida sabzavot yetishtirishda) keng k o ia m d a ishlatiladi
(124-jadval).
Mavjud va k ashf etilayotgan barcha oziq aralashm alar tarkibidagi
oziq e le m en tlar konsentratsiyasi va n isb a tla ri b o ‘yicha b ir-b irin i
to id irish i va m uvozanatlashi lozim.
Oziq aralashm alar oldiga qo'yiladigan talablar:
1. Oziq aralashm alar o ‘z tarkibida o'sim liklarning m e’yorida o ‘sishi
va rivojlanishi uch u n zarur barcha elem entlarni tutishi kerak. K n o p ,
Saks, Gelrigel va boshqalar tom onidan tayyorlangan ilk oziq a ra lash
m alar tarkibida faqat 7 ta elem ent (N , P , K , C a, Mg, S va F e )
mavjud b o ig a n b o is a , XX asrning birinchi o ‘n yilligida, tabiiy fan lar,
shu jum ladan agrokim yo fani ham jad al rivojlana boshlagan d avrda,
oziq aralashm alar tarkibiga M n, Cu, Z n , B, va Mo ham kiritildi.
Hozirgi kunda ayrim oziq aralashm alar tarkibida N a, Si, N i, Br kabi
e le m en tlarn i q o ‘shib hisoblaganda 25 ga y aq in oziq e le m e n tla r
uchraydi.
Masalan, Belousov oziq aralashm asi tarkibiga N a ham kiritilgan
b o iib , bu elem ent qand lavlagida uglevodlarning bargdan ildizm evaga
oqib o'tishiga, tabiiyki, hosildorlik va hosil tarkibidagi qand m iq d o -
rining oshishiga ijobiy ta ’sir ko‘rsatadi.
Oziq aralashm alarni tayyorlashda ishlatiladigan tuzlar o 'sim lik iar
tom onidan ayrim elem entlarni kation, ayrim larini esa anion h o lid a
o'zlashtirilishini hisobga olgan holda tan lanad i. Bu m aqsadda kalsiy
nitrat ( C a (N 0 3)2, kaliy nitrat ( K N 0 3), am m oniy nitrat (N H 4N 0 3),
fosfat kislotaning kaliyli va kalsiyli tuzlari — (K H 2P 0 4 va C a H P 0 4),
kaliy va magniy sulfat (K ,S 0 4 va M g S 0 4) k o ‘proq ishlatiladi, c h u n k i
ularning har biri o ‘z tarkibida ikkita oziq elem entini tutadi.
Elem entlar o ‘rtasidagi muayyan nisbatni saqlash uchun tark ib id a
bitta oziq elem ent tutgan tuzlardan h am foydalaniladi (m asalan, kaliy
xlorid - KC1).
2. A ralashm alar tarkibidagi tu zlar o ‘sim liklar tom onidan o s o n
o ‘zlashtiriladigan shaklda boiishi kerak. O ziq aralashm alar tarkibiga
m uayyan elem ent tuzlarini u yoki bu sh aklda kiritilishi o'sim liklarga
sezilarli ta ’sir k o ‘rsatadi.
A
yr
im
oz
iq
a
ra
la
sh
m
a
la
rn
in
g
ta
x
m
in
iy
ta
rk
ib
i
(m
-
ekv
/I)
,
Z
.J
.
J
u
rb
is
k
iy
<3
>
‘7->
J
a
m
i
ON m
1
3
,5
71,6
4
9
,6
9
6
,8
2
6
,0
1
6
,7
1
7
,0
oo"
2
2
,1
E
le
m
e
n
tl
a
r
Ö
»
2,5
r*^ fN
OO
■
CO
t
1
1
a
Z
'
1
1
r-
1
I
■
1
1
.3
1
1
F
e
1
in
o '
0,5
o"
3
,7
■
40
o '
CO
0,3
0,2
0,2
Cfi
m
on
1
7
,9
29
'd"
5,5
CO
2
,5
1
,5
M
g
Tf
CM
-
-
ON
8
,3
29
in
rsT
CO
•n
1
,5
C
a
40
40
1
3
,6
rO_
ON
OO
00^
fN
40
CO
6
,7
8
,2
2
,2
*
3,
4
o^
fN
7
,6
9,8
rO
o
9
,9
3,3
4
,9
O
h
CM
ro
CO
co
15
,3
1
3,
5
O'
rO
40
1
.6
^r
3,7
6
,3
x
3> Dostları ilə paylaş: |