0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va
Yüklə 5,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
i, % (p is h is h d a v r i) Q or u q modd aga
is b a ta n % 0 ,2 0 0 0 ,0 5 0 0 ,0 3 0 0 ,0 0 5 0 ,0 0 4 0 ,0 0 3 0 ,0 0 3 0 ,0 0 3 0,0 01 0,001 0 .0 0 0 5
e lg is i CO Ö Ü U- M n b. C/0 CO cd CÛ c N U X) U E le m e n t O lt in g u g u rt X lo r T e m ir M a rg a n e s S tr o n si y B o r B a ri y R u x T it a n M is R u b id iy
u ru q m o dd a g a
sb at an % o o © in Ti- 4 3 ,0 0 0 6 ,3 0 0 o o Tt o o
o o
0 ,3 5 0 o o 0 ,3 0 0 0 ,3 0 0 0 ,2 0 0 B e lg is i O u X
K < C3 U M g CL cd E le m e n t K is lo ro d K a rb o n V o d o ro d A z o t K a li y K re m n iy A lu m in iy K a ls iy M a g n iy F o sf o r N a tr iy
0 ‘simliklar tanasida uchraydigan barcha e le m en tlar o'sim lik hayo- tida tutgan o ‘rni va m iqdoriga k o ‘ra uchta guruhga ajratiladi. Uglerod, kislorod, vodorod, azot, fosfor, kaliy, kalsiy, magniy, oltingugurt va tem ir kabi elem entlar o'sim liklarning m e ’yorida o'sib- rivojlanishi uchun o 'ta zam r hisoblanadi. U larning m iqdori, odatda, o'sim lik tanasining 0,01% idan toki bir necha o 'n foizini tashkil qiladi va m akroelem entlar deb yuritiladi. Marganes, bor, m olibden, mis, rux, kobalt, yod, vannadiy kabi elem entlar o ‘simliklar tarkibida ancha kam (1 0 -3 -1 0 -6 % ) miqdorda uchraydi, o ‘simliklar tanasida sodir b o‘ladigan asosiy biokimyoviy va fiziologik jarayonlar uchun m uh im ahamiyatga egadir. Bu elem entlar
0 ‘simlik tanasining juda h am kichik qismini ( 10-6— 10*12 %) tashkil etadigan rubidiy, seziy, selen, kadm iy, kum ush, sim ob va boshqa elem entlar ham o ‘ziga yarasha aham iyat kasb etadi va ular ultramikro- elementlar deyiladi. 0 ‘simliklar yondirilganda natriy, magniy, fosfor, oltingugurt, kaliy, kalsiy, temir, bor, m arganes va boshqa elem entlar kul tarkibida qolishi sababli ular kul elem entlar degan nom ni oigan. Turli 0
bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi. Bu bevosita o'sim liklarning biologik xususiyatlari, yoshi, o 'sish sharoitlari bilan bog‘liq bo'lib, tanasining turli qismlaridagi m iqdori ham tu rlichadir. Keltirilgan 11-jadvalda asosiy qishloq xo‘jalik ekinlari tarkibidagi azotning m iqdori 1—3% atrofida (don-dukkakli ekinlarnin g doni va ko‘k massasida o 'rtach a 2,5—5,0% gacha) o'zg arib turishi ko‘rinib turadi. Kul m oddalarining m iqdori ancha katta m iq d o rd a o'zgaradi, chunonchi, salat va ismaloq o ‘sim liklarida 14—18%, qand lavlagining ayrim navlari bargida 20% d a n k o ‘proq kul e le m e n tla ri b o ‘lishi mumkin.
Il-ja d va l Ayrim ekinlarning tarkibida azot va kul elementlarning miqdori, quruq moddaga nisbatan % da O'simlik va uning organlari Azot Kul B ug'doy va boshqa g'alla ekinlari: doni 1,5-3,0 1,5-4,0
Som oni 0,4 -0 ,6 3,0-5,0
N o ‘xat va boshqa dukkakli don ekinlari doni 4,0-6,0
2,5 -5 ,0 Poyasi
1,0-1,5 4,0-5,0
Kartoshka: tuganagi 1,0-2,0
3,0-5,0 Barglari
4,0-6,0 8,0-14,0
Q and lavlagi va ildizlilar: ildizi 1,0
2,0-3,0 Palagi
1,5-2,5 6,0-12,0
Beda, scbarga (k o ‘kmassasi) 2,5-5,0
6,0-12,0 0 ‘sim liklar tarkibidagi kulning yalpi miqdorini emas, balki uning tarkibini bilish agronom iya nuqtayi nazaridan niuhim aham iyatga ega. M asalan, donli va dukkakli don ekinlar urug‘i kulining 40—50% i fosfor (P 20 5) kaliy (K 20 ) 30—40, magniy (MgO) 8 -1 2 dan iborat. D e m a k , u r u g ‘ tark ib in in g d e y a rli 90% i m azkur uch e le m e n t oksidlarining xossasiga to ‘g‘ri keladi. Som on tarkibida fosfor m iqdori 3 - 5 m arta kam bo'lgani holda, kalsiy va krem niyning miqdori esa keskin oshadi. Dukkakli va dukkakli don ekinlarining urug'i ham da som onida oltingugurt nisbatan ko‘proq uchraydi. K artoshka tuganaklari va ildizmevalilarning kuli o ‘z tarkibidagi kaliy m iqdorining ko‘pligi bilan ajralib turadi (40-60% ). Ildizdagi fosfor m iqdori o ‘simliklarning poya, somon va palaklaridagiga qara- ganda ko‘proq, natriy esa, aksincha, yer usti qismlarida ko'proq bo‘ladi. 0 ‘sim lik larn in g bargi kaliyga boy b o ‘lib, uning m iqdori yosh barglarda qari (eski) barglardagiga nisbatan ko‘proqdir. Kalsiyning m iqdori a k sin c h a , qari b arg lard a 50—60% boMgani h o ld a, yosh barglarda 20—40% dan oshmaydi. Fosfor va oltingugurt o'sim liklar rivojlanishining o ‘rta davrlarida 10% ni tashkil qiladi, o ‘suv davrining oxiriga borib, sezilarli darajada kam ayadi. B u tg u ld o sh lar oilasiga kiradigan ekinlarning barglari oltingugurtni ko ‘proq yutadi (12-jadval). A grononilar o ‘z ish faoliyatida o ‘simliklarda oziqa m oddalarning m iqdori ekin navi, tuproq-iqlim sharoitlari, qo ‘llaniladigan m ineral va m ahalliy o ‘g ‘itlar miqdori va o'sim liklarning biologik xususiyatlariga bog‘liq ravishda o'zgarib turishini unutmasliklari kerak, qaysiki qishloq xo‘jalik ekinlariga belgilanadigan o ‘g‘it m e’yorlarini aniqlashda bu juda ham m uhim dir.
0 ‘SIMLIKLAR TARKIBIDAGI ORGANIK MODDALAR 0 ‘sim liklar tan asid a tu rli-tu m a n organik b irik m a lar uchraydi. M iqdorning oz yoki ko ‘pligi va ahamiyatiga k o 'ra ularni bir nechta g uruhga b o ‘lish m um kin. M asalan, 0 ‘sim lik lar tan a sid a oqsillar, ferm entlar, nuklein kislotalar kamroq m iqdorda uchraydi, lekin ular ju d a k a tta a h a m iy a tg a eg a b o ‘lgan m o d d a l a r d i r . S e llu lo z a , gemiselluloza, lignin kabilar o ‘simlik tarkibining asosini tashkil qilib, som on, yog'och, urug‘ qobig‘i, 0 ‘simlik tolasining tarkibiga kiradi. Ayrim organik m oddalar o ‘simliklarning faqatgina muayyan qismi- da, masalan, urug‘, meva, ildiz va tugunaklarida zaxira m odda sifatida (zaxira oqsil, kraxmal, yog‘, qand moddalari) shakllanadi va to ‘planadi. 0 ‘sim liklarning ayrim gum hlari alkoloid, glikozid, katron (srnola) kauchuk va efir nioylari kabi o ‘ziga xos m o d d ala rn in g sintezlash xususiyatiga ega. Yuqorida ta’kidlab o ‘tilganidek, 0 ‘simlik hosili um um iy massasining ju da kichik qismi azot va m ineral m oddalar hissasiga to ‘g ‘ri keladi. 0 ‘simlik quruq massasining asosiy qismini, b a’zi hollarda 80-90% ini organik m oddalar tashkil qiladi. 0 ‘simliklar tanasida eng keng tarqalgan organik m oddalar jumlasiga uglevodlar, yog'lar va oqsillarni kiritish mumkin. U larning ayrim qishloq xo'jalik ekinlari tarkibidagi 0 ‘rtacha miqdori 13-jadvalda keltirilgan. Tabiiyki, keltirilgan bu raqam lar o ‘rtacha k o ‘rsatkichlar bo‘lib, ularga
0 ‘simliklarning turi va navi, iqlim, tu p ro q ham da oziqlanish sharoitlari u yoki bu darajada ta ’sir ko'rsatadi. Lekin shunday bo‘lsada, m azku r o 'rta c h a ko ‘rsatk ich lar g 'alla ek in larid ag i asosiy organik m oddalar oqsillar (9— 18%) va kraxmal (50—60% ) ekanligini ko‘rsatib turibdi. Don -dukkakli ekinlarda esa oqsil ko'p ro q kraxm al bir m uncha kam roq uchraydi. Kartoshka tuganaklarida ko‘pro q kraxmal, ildiz- m evalilar va m eva-chevalarda karbonsuvlar to 'p la n a d i. Moyli ekin- larning urug‘i tarkibida yog‘ va oqsil m iqdori k o ‘p bo'ladi. Har bir organik modda turiga alohida to ‘xtalib o ‘tish m aqsadga niuvofiqdir. O qsillar. O q silla r y u q o ri m o le k u la r o rg a n ik b irik m a la rd a n hisoblanib, o ‘z tarkibida a n ch a cheklangan m iqdordagi am inokis- lotalarning yuzlab va minglab qoldiqlarini tutad i. Oqsillar o ‘simlik tanasida ketadigan m odda alm ashuvining barch a jarayonlarida hal q ilu v ch i rol 0 ‘ynag anligi sab ab li o rg a n iz m la r h a y o tin in g asosi hisoblanadi. A so si y q is h lo q x o ‘j al ik eki nl ar i tarkibidagi azo t, su v va k u l m o d d a la rin in g ta x m in iy m iq d o ri, % "<3
<3 r> ► m O O O oo 'sf
l/^ o = 1 1 1 1 = o " oo O rv4 r- O ro oo e n Tj"
O CO o sO O fN en O «JO fN un ro O O o O O o O o O O 6C -
40 ON
in e-j
m O Tf */-i r- OC r-J
r- T í*
s o O o o o o O o o O O O o o n r- o oc 04 ro O OV T}-
es r- 40 rf o 40 \D o o 40 es u o O o o c o o o sO o o 40 o \D O o un o 40 o en O r-- o
O
o
in - r^ o z o O o o o O o o o o O o o o o o o O s O 0,3 7 1,6
4 1 ,7 2 1 ,2 6 0 ,5 6 1 ,2 5 0 ,9 1 3 ,4 3 1 ,2 8 e n o o "3 co r-~ sC oo C1 o o O' oc ro rN O a n
a s en en O o 1/n r-.
(N rj-
” ro es e n ro
OC ~
T e n y o DO o un r*- 00 40 o oo O es O o
en */“)
O fN \0 Ti- o o rN o “ o ON l/"j CO O es m Ua s -4-^ O s 5/5 ■a s 2 S i Bug'doy: d o n i *5 c E o oo M a k k a jo ‘x o ri : d o n i poya si L ov iy a d o n i S oy a d o n i poy
asi G ‘o ‘z a u ru g 'i lo la si C h a n o g ‘i bargi
poya si Z ig ‘i r: u ru g 'i
/ 2-j adval ning d a v o m i 1 2 ,0 10 ,0 8 ,6 7 5 ,0 3 5 ,5 7 5 ,0 7 7 ,0 0 ‘68 8 2 ,0 1 6 ,0 0 ,4 2 0 ,3 9 0 .7 6 0 ,0 8 0 ,1 0 0 ,1 4 o r o l Г 0 0 ,0 8 0 ,6 5 0 ,2 0 0 ,5 1 0 ,6 8 О o ’ o'" 0 ,0 6 0 ,2 1 0 ,0 5 0 ,1 5 0, 3 1 6 9 * 0 0 ,2 0 1, 5 3 0 ,0 6 0 ,1 7 0 ,0 8 0 ,8 0 0 ,0 7 О o ' 2 ,5 2 0 ,2 5 o r o o r o 0 ,0 7 0 ,3 0 0 ,0 2 О о ' 0 ,1 8 0 ,2 0 o '
0 ,9 7 0 ,9 6 5 ,2 5 0 ,2 5 0 ,5 0 0 ,6 0 0 ,8 5 О cT 0 ,6 0 1 ,5 0 3 ,0 3 3 ,3 0 1
,5 7 1 ,4 2 0 .9 7 2 ,4 9 0 ,9 3 o r e 1
,6 2 2 ,6 1 1 ,5 6 0 ,2 4 0 .3 5 0 ,3 2 0 ,3 0 ОС o ' 0 ,3 4 2 ,6 0 p o y a si K u n g a b o q a r:
u ru g ‘i Y ax lit e k in d a Q an d la v la g i: il d iz m e v a b a rg i K a rt o sh k a : tu g a n a k la ri p a la g i S a b z i: il d iz m e v a si b a rg i Bed
a: g u ll as h d a v ri d a g i p ic h a n i |