0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va


XIX  asrning  ikkinchi  yarmida  Rusiyaning  agrokimyo



Yüklə 5,63 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/59
tarix23.02.2017
ölçüsü5,63 Mb.
#9386
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   59

XIX  asrning  ikkinchi  yarmida  Rusiyaning  agrokimyo 

markaziga  aylanishi

Agrokimyo  fanining  rivojlanishiga  Rusiyalik  olim lar  ham   salm o qli 

hissa q o ‘shdilar.  M.V.  Lomonosov  o ‘zining  1741 -yilda  chop  q iling an 

«О  слоях  земных»  asarida  birinchi  b o ‘lib  Rusiya  qora  tu p ro q la rin in g  

tadrijiy  rivojlanishini,  tuproqlarning  kimyoviy  va  fizikaviy  xossalarini 

ilmiy  asosda  talqin  qildi.  Uning  ta ’biri  bilan  aytganda,  qora  tu p ro q la r 

uzoq  vaqt  m obaynida  o ‘simlik  va  hayvon  qoldiqlarining  c h irish id a n  

hosil  b o‘lgan  m ahsuldir,  hosil  boMadigan  chirindi  esa  o 'sim lik larn in g



o ziq lan ish id a  m uhim   ah am iy atig a  ega.  Rusiyada  o ‘sim liklarning 

oziqlanishi  masalalarini  ishlab  chiqish  va  o ‘g‘itlarni  ishlatish  XVIII 

asrning  oxiri  XIX  asrning  boshlariga  to 'g'ri  keladi.  0 ‘sha  davrning 

ilg 'o r  agronom lari  va  olim lari  tuproq  unum dorligini  tiklash  uchun 

g o ‘ng,  konipostlar,  kul,  ohak va boshqa mahalliy o ‘g‘itlarni  ishlatishga 

katta e ’tibor berdilar.  M asalan, A.T.  Bolotov «Об удобрении  земель» 

asarida  (1770)  «o'sim liklar  oziqa  sifatida  tuproqdan  suvni  va  ayrim 

tu p ro q   va  mineral  zarrachalarini  oladi»  deb  yozgan  edi.  1770-yilda 

M oskva  universitetining  professori  M.I.  Afonin  birinchi  agronomiya 

kursini  tashkil  qildi.

Keyinroq  I.M.  Kom ov  M .I.  Afoninning  ishlarini  izchil  davom 

ettirdi.  U  o ‘zining «О земледелии»  (1789)  nomli asarida dehqonchilik 

m asalalarini  ilmiy  asoslab  berdi.

A.  Poshm an  1809-yilda nashr qilingan  «Наставление о приготов­

л е н и и   сухих  и  влаж ны х  туков,  служащих  к  удобрению   пашен» 

m u h im  ahamiyatga ega  ekanligini  va  ular ko‘p m iqdorda go‘ng hamda 

o ‘sim liklar  kulida  bo'lishini  t a ’kidlagan  edi.

Moskva  universitetining  yana  bir  professori  M .G .  Pavlov  1825- 

yilda  birinchi  b o ‘lib  Rusiyada  dehqonchilik  bilim  yurtini  tashkil  qildi 

va Butir xutorida o'quv xo‘jaligini tashkil qildi.  U  1826-yilda «Земледе­

льч еская  химия»  deb  nom langan  asarini  yozdi  va unda  dehqonchilik 

m asalalarini,  birinchi  navbatda  o ‘g‘it  (siderat)  larning  tuproq  unum - 

dorligi  va  ekinlar  hosildorligini  oshirishdagi  aham iyatini  ancha  keng 

tarzd a  bayon  qilib  berdi.

Ilmiy faoliyatining boshlanishida u Teyer nazariyasining  Rusiyadagi 

ta rg ‘ibotchilaridan  biri  sifatida  tanilgan  bo'lsa,  tezda  bu  nazariyaning 

nuqsonlarini  anglab  yetdi  va  uni  ayovsiz  tanqid  qildi.

Agrokimyoning undan  keyingi  rivojlanishi bevosita ulug‘  kimyogar- 

olim   D.I.  M endeleyevning  nom i  bilan  bog‘liq.  1867— 1869-yillarda 

Rusiyaning  Moskva,  Peterburg,  Simbirsk guberniyalarida bitta dasturga 

asoslangan  jug‘rofiy  tarm o q   dala  tajribalarini  o'tkazdi  (bu  tajribalarda 

K.A.  Timiryazev  ham   bevosita  ishtirok etgan)  va  bunda  o ‘g‘itlar bilan 

b ir  qatorda  tuproq  va  hosilning  sifati  ham  ch u q u r  analiz  qilindi. 

Shuningdek,  bu tajribadan olingan  natijalar bu dunyoda birinchi marta 

m atem atikaviy usullar bilan  tahlil  qilinib,  haqqoniy  ilmiy  m a’lumotlar 

e ’lon  qilindi.

U  Peterburgdagi  ayollarning Oliy kurslarida o ‘qigan  m a’ruzalarida 

(1880)  Yustius  Libixning  «T o‘la  qaytarib  berish»  qonuniga  qarshi 

c h iq d i.


D .I.  M endeleyev qishloq  xo‘jaligini  rivoji  bevosita  kim yo  va  o ‘g‘it 

ishlab  chiqarish  sanoatining  taraqqiyoti  bilan  bog'liqligini  k o ‘rsatib 

berdi.

Agrokimyo  fanining  nazariy  asoslarini  yaratishda  K.A.  T im irya- 



zevning  fo tosin tez  va  o 'siin lik larn in g   m ineral  o z iq la n ish ig a   d o ir 

m um toz  ishlari  katta  ahamiyatga  ega  b o ‘ldi.  U  tajriba  stansiyalari  va 

vegetatsiya tajribalari  uchun  uychalar qurish agrokimyo  fanining  rivoji 

ucliun m uhim ligini  ta’kidladi va bu n i am alda isbotlashga  harakat  qildi. 

U ning  loyihasi  asosida  qurilgan  ikkita  «vegetatsiya  uychalari»  (1872 

va  1876)  hozirgi  kunda  ham  o 'z in in g   nom i  bilan  ataladigan  M oskva 

qishloq  x o ‘jalik  Akademiyasida  ishlab  turibdi.

X IX  


asrn in g   1970—1 9 8 0 -y illa rd a n   bo sh lab   o ‘s im lik la r n in g  

oziqlanishi  va  o ‘g‘itlarni  ishlatishga  doir  ilmiy  tad q iq o d lar  m a ’lum 

tizim   asosida  o'tkazila  boshlandi.  A .N .  Engelgardt,  P.A.  K ostichev 

kabi  olim larning  ishlari  ayniqsa  katta  aham iyatga  ega  b o ‘ldi.

Professor A.N.  Engelgardt,  o 'z  davrining dem okrat arbo bi-m ashh ur 

«Qishloqdan  maktublar» va «D ehqonchilikning kimyoviy asoslari»  ning 

muallifi  m ineral  o'g'itlar, go'ng,  ohak,  ko'kat  o 'g 'itla rn i  ishlatishning 

o tashin  ta rg ‘ibotchisi  edi.  U  X IX   asrning  60-yillaridayoq  Rusiya 

fosforit  konlarini  o'rgandi  va  b irin ch i  m arta  podzol  tu p ro q larn in g  

ununidorligini  oshirishda fosforit  talq on i  katta  Samara  berishini  tajri- 

balar  asosida  isbotlab  berdi.

D .N .  Pryanishnikov  o‘zining  o ‘sim liklarda  azot  m o d d alarin in g  

alm ashinuviga oid ishlari bilan  fan  m aydoniga kirib  keldi.  K eyinchalik 

bu m asalalarni  rivojlantirib,  o'sim liklarning amm iak va n itrat shaldidagi 

azot  bilan  oziqlanish  nazariyalarini  yaratdi.  U  hali  su n ’iy  am m iak 

sintez  qilinm asdan  ancha  ilgari  am m iakli  azotli  o ‘g‘itlarni  ishlatish 

bo‘yicha  tavsiyanomalar  ishlab  chiqdi.

D .N .  Pryanishnikov  ustozi  D .N .  M endeleyevdan  57  yil  keyin  shu 

yo‘nalishdagi  ishlarni  davom  ettirib,  m am lakatning  300  ta  m askanida 

3800  dan  ortiq  dala  tajribalarini  o ‘tkazdi  va  o ‘g ‘itlar  sobiq  Sovet 

Ittifoqi  tuproqlarida  ham  g'arb iy  O vro'padagi  kabi  Samara  berishini 

isbotlab  berdi.

M ana  shu  jug'rofiy  tarm o q   tajrib alarin in g   m a te ria lla ri  davlat 

m ahkam alariga  mineral  o‘g 'itla rn i  ishlab  chiqarishni  rejalashtirishga 

va  o ‘g 'it  sanoatini  rivojlantirishga  im kon  berdi.

D .N .  Pryanishnikov o‘zining  1927-yilda e ’lon  qilingan  «M altus va 

Rusiya»  asarida  fandagi  reaksion  oqim larga  keskin  zarba  berd i  va 

m am lakat  aholisi  har  50  yilda  ikki  baravar  o'sib  turgan  c h o g ‘d a  ham



agrokim yo, dehqonchilik ham da o ‘simlikshunoslik fanlarining yutuqlari 

asosida  oziq-ovqat  m ahsulotlari  yanada  tez  sur’atlar  bilan  ko‘payib 

borishini  isbotladi.

D .N .  Pryanishnikov  ak ad em ik   V.R.  Vilyams  tom onidan  ilgari 

surilgan dehqonchilikning  « 0 ‘t-dalali» tizimiga qarshi chiqdi.  Bu  tizim 

m am lakatda  don  yalpi  hosilini  keskin  kamaytirib  yuborishini  uqtirdi 

va  vaqt  uning  haqligini  isbotladi.  U  almashlab  ekishni  to ‘g‘ri  tashkil 

qilish  bilan  bir  qatorda  o ‘g ‘itlard an   unumli  foydalanish  aholini  oziq- 

ovqat  m ahsulotlari  bilan  to ‘la  t a ’minlashning  asosi  ekanligini  doimiy 

tarzda  ta ’kidlar  edi.

Shuningdek,  qator oralariga  ishlov beriladigan ekinlarni yetishtirish 

va  u larg a  m ineral  o ‘g litla rn i  q o ‘llash  (ayniqsa  0 ‘rta  O siyoning 

sug‘oriladigan  m aydonlarida)  « aw al  bitta  boshoq  o ‘sgan  yerda  uchta 

boshoq  yetishtirish  im konini berishini» ta ’kidladi,  qaysiki,  bu regionda 

dehqonchilikni  yanada  tezroq  rivojlanishiga  turtki  b o ‘ldi.

D .N .  P ryanishn iko v   to m o n id a n   yozilgan,  «Agrokimyo»  deb 

nom langan  fundam ental  asar  qayta-qayta  nashr  qilindi.  Uning  400 

dan  ortiq ilmiy ishlari  nashr qilingan bo‘lib,  aksariyati jahon miqyosida 

e ’tiro f  etilgan.

P.S.  Kossovich  1897-yilda  o'sim liklar  ammiak  shaklidagi  azotni 

t o ‘g ‘rid a n -to ‘g‘ri  nitrat  holatiga  o ‘tmasdan  ham,  o ‘zlashtira  olishini 

isbotladi,  bu o ‘z navbatida  D .N .  Pryanishnikov nazariyasining to‘g‘rili- 

gini  k o ‘rsatdi.  Bundan  tashqari,  P.S.  Kossovich  tabiat  va  xo'jaliklarda 

xlor  va  oltingugurtning  aylanishi  (o ‘rami)  ni  va  ildiz  ajratmalarini 

o ‘rganish  borasida  ham   q a to r  muvaffaqiyatli  tadqiqotlarni  amalga 

oshirdi.


K.K.  Gedroys  o'zining  ijodiy  faoliyatini  tuproqlarning  singdirish 

qobiliyatini  o ‘rganishga  q aratd i,  ularning  turlarini  aniqladi  va  bosh- 

qarish  qonuniyatlarini  ko‘rsatib  berdi.

1911 -yilda  tuproqlarning  potensial  nordonligini  kashf qildi  va  bu 

bilan  tuproqlarni  ohaklashning  nazariy  asosini  yaratdi.  Shuningdek, 

sh o 'rto b larn i  kimyoviy m elioratsiyalash borasidagi  m um toz ishlar ham 

un ing  qalam iga  mansubdir.

Keyinchalik  l.S.  Shulov  (m ikroelem entlar bo'yicha)  D.A.  Sabinin 

va  A.A.  Shm uk  ildizning  sin tezlash   qobiliyati  b o 'y ich a  bir  qator 

ta d q iq o tla rn i  am alga  o s h irib ,  agrokim yo  fan ining  rivojlanishiga 

o ‘zlarining  m unosib  hissalarini  q o ‘shdilar.

Rusiya agrokimyo fanining  rivojlanishida qishloq xo‘jalik oliy o ‘quv 

yurtlari,  D .N .  Pryanishnikov  nom idagi  o 'g 'it  va  agrotuproqshunoslik


in stitu ti,  0 ‘g‘itlar  va  insek to fu n gitsid lar  b o 'y ic h a   ilm iy -tad q iq o d  

instituti  olimlarining  hissasi  ham   kattadir.



Turkis tonda  agrokimyo  elementlarining  rivojlanish 

tarixi  va  o‘simIiklarning  oziqlinishiga  oid  fïkrlar

M a’lumki,  0 ‘rta Osiyo qadim iy dehqonchilik m arkazlaridan bittasi 

hisoblanadi.

M iloddan  aw algi  V I—V  m ing  yilliklarda  a w a ld a n   dehqonchilik 

bilan  shug‘ullanish  hozirgi  E ron  hududidan  janubiy  Turkm anistonga 

k o 'c h ib   o ‘tdi  va  bu  erda  «Jaytun»  deb  no m lan g an   d e h q o n c h ilik  

m adaniyatini  yuzaga  keltirdi.  Q adim   davrdagi  dehqo nch ilik  yerlarni 

bostirib  sug‘orish  asosida  ( to ‘g ‘rirog‘i,  b ah orda,  dary o lar  toshgan 

paytda,  suv  bosgan joylarga  ekin  ekish  asosida)  am alga  oshirilar  edi.

E neolit  (m iloddan  a w a lg i  IV—III)  davriga  kelib,  Z arafsh o n  

vodiysida  ham  dehqonchilik  bilan  shug'ullana  boshladilar  («Sopolli» 

dehqonchilik  m adaniyati).  U zunligi  uch  kilom etrga  yetadigan  kichik 

shoxariqlar  qazilib,  un u m d o r  verlarga  suv  chiqarilishi  dehqonchilik 

tarixidagi  muhim  qadamdir.

Miloddan awalgi  II  m inginchi yillarda hozirgi  Buxoro  hududlarida 

«Zamonbobo» va «Tozabegip»  dehqonchilik  m adaniyatlari va shundan 

keyinroq  «Chust»  dehqonchilik  m adaniyati  shakllandi.

Bu  davrga  kelib bostirib  sug'orish  o'rniga  kanallardan  foydalanish, 

birm uncha murakkabroq  ish  qurollariga o'tish bilan  bir qatorda tuproq 

unumdorligini oshirish  m aqsadida mahalliy o ‘g‘itlardan foydalanishning 

ham   ilk  alomatlari  ko‘rina  boshladi.

Ayniqsa,  «sopolli»  dehqonchilik  m adaniyati  davrida  tuproqlarni 

qo ‘sh  xo'kiz  qo'shilgan  o m och lar  yordam ida  ishlanishi  va  podalarda 

yirik  shoxli  qoram ollar  sonining  ortib  borishi  (ayrim   m a’lum otlarga 

qaraganda, jam i  m ollar  sonining  2 8 -2 9   foizini  tashkil  qilgan)  buning 

yaqqol  dalilidir.  Q oram ollar  sonining  ortishi  esa,  tabiiyki,  ularning 

axlatlarini  mahalliy  o ‘g ‘it  sifatida  ishlatilishiga  sabab  bo'lgan.

G .N .  Lisitsina  to m o n id an   am alga  oshirilgan  m axsus  tadqiqod 

usullari ko‘p miqdorda go‘nglarning ishlatilishi  neoantropogen tuproqlar 

tarkibidagi chirindi miqdorini 0,34—0,52 foizdan qadim iy sug'oriladigan 

tuproqlarda  0 ,8 0 -1 ,0 2   foizga  yetishiga  olib  kelganligini  ko‘rsatgan.

Um um an olganda,  O lrta Osiyoda sug‘oriladigan dehqonchilik m ada­

niyati  va  chorvachilik  bundan  7—8  hatto  10  m ing  yillar  aw al  paydo 

bo'lganligi zardushtiylarning m uqaddas kitobi «Avesto»da ham  eslatiladi.



Buyuk ensiklopediyachi olim Abu  Rayxon  M uhamm ad  ibn Axmad 

Beruniy  (978-1048)  m ashhur  «Kitob  ul  jam oxir  fi  m a’rifatil  javoxir» 

asari  ona jins va tuproq  mineral  qismining xossalarini o'rganish  bo'yicha 

saqlanib  qolgan  dastlabki  m uhim   qo'llanm a  hisoblanadi.

X—XI  asrlarda aytilgan  ushbu ilmiy fikrlar dunyo miqyosida birinchi 

b o ‘lib,  tu p ro q la r  nurash  jaray on id a  hosil  bo'ladigan  ona  jinsining 

m ahsuli  ekanligi,  ularning  m ineral  qismi  esa  tabiat  va  o'sim liklar 

hayotida  katta  o 'rin   tutishi  alohida  ta’kidlab  o'tilgan.

Taxm inan XIV—XV asrlarda  yozilgan «Ziroatnoma»  (F an-i kashtu 

ziroa) asarida ajdodlarimizning ming yillik dehqonchilikka oid tajribalari 

um um lashtirilgan.  Kitobdagi  ayrim  m a’lumotlarning guvohlik berishi- 

cha,  ular  ekinlardan  yuqori  va  m o'l  hosil  yetishtirishda  o ‘g ‘itlarning 

m uhim   aham iyatga  ega  ekanligini  yaxshi  bilganlar.

M azkur  asarda  turli  chorva  m ollarining  go‘nglari  tuproqlarga 

turlicha  ta ’sir  ko'rsatishi,  qo ‘y  va  echkilarning  go'nglari  ot  go‘ngiga 

nisbatan  bir  yarim   baravar  kuchliroq  ekanligi  e ’tirof etilgan.  Ayniqsa, 

ch o 'ch q a  axlati  o 'g 'it  sifatida  unchalik  ahamiyatga  ega  emasligi,  uni 

qo'llaganda  turli-tu m an  illatlar  kelib  chiqishi  alohida  qayd  etilgan.

Shuningdek,  hozirgi  kunda  biz  «kompost»  deb  ataydigan  «nuriyi 

maxlut»  ni  tayyorlash  usullari  ularga  o 'sh a  qadim  zam onlardayoq 

m a ’lum  b o 'lg an   ekan.  N uriyi-m axlutni  tayyorlash  uchun  go'ng,  ariq 

va  zovur  tuproqlari,  chirigan  qam ish,  xashak  va  barglar,  eski  devor 

ham da  tom   tuproqlari,  axlatlar,  kul,  iste’mol  uchun  yaram aydigan 

m eva-chevalar,  charm   va  polos  qoldiqlari  hamda  suyak  talqonlaridan 

ustalik  bilan  foydalanganlar.

N u riy i-m a x lu t  tarkibidagi  o ziq a  elem entlarni  havo  va  y o g'in- 

sochinlar  ta ’sirida  sezilarli  darajada  kamayishi  (hozirgi  ibora  bilan 

aytilganda,  denitrifikatsiyalanishi  ham)  ularning  e ’tiboridan  chetda 

qolm agan.  B undan  ancha  ilgari  yetishtirish  borasida  «Dasturi  kishvar- 

zon»  («D ehqonlarga  yo'riqnom a»)  va  «Kidyurnoma»  («Bog'dorchilik 

haqida  kitob»)  kabi  qim m atbaho  asarlar  yozilgan  b o'lib,  ular  shu 

davrlarda  tez -te z   bo'lib  turadigan  urushlar  paytida  yo‘qolib  ketgan.

Ajdodlarim iz shuningdek,  ekinlar va tuproq  (to'g‘rirog‘i tuproqning 

xususiyatlari)  o'rtasidagi  m unosabatga  azal-azaldan  qiziqib  kelganlar 

va  o'rg an gan lar.  N atijada  Quva  va  Dashnobodning  tuproqlari  anor, 

N am angan  tuproqlari olma,  K attaq o‘rg‘on tuproqlari  uzum yetishtirish 

u ch u n   en g  q u lay   ekanligi  a n iq la n g an .  O ltiariqning  b o d rin g lari, 

M arg'ilon  anorlari  va  C h o rjo'y   qovunlari  qadim -qadim dan  buyon 

m a’lum  va  m ashhurdir.


Y uqorida  sanab  o ‘tilgan  vositalar  y o rd am id a  yaqin-yaqingacha 

ham   tuproqlar  tarkibidagi  chirindi  va  oziqa  elem entlarining  m iqdori 

ko‘paytirilgan.

0 ‘zbekistonda  agrokimyo  fanining 

yuksalish  bosqichlari

Aholi  sonini  tez  su ’ratlar  bilan  ko'payib  borishi  Rusiya  imperiya- 

sining  0 ‘rta  O siyoni  bosib  olib,  o 'z in in g   aso siy   paxta  bazasiga 

aylantirishi,  ekinlar  hosildorligining  keskin  oshirishni  taqozo  qilgan 

edi.  Bu  m uam m o  tabiiyki,  m ineral  o ‘g‘itlarni  q o ‘llash  yo ‘li  bilangina 

hal  qilinishi  m um kin  edi.

Birinchi  fosforli  o ‘g ‘it  1843-yilda  Looz  to m o n id a n   Rotam sted 

stansiyasida,  kaliyli  1861-yilda Stasfurtda olingan bo'lishiga va o ‘g‘itlar 

ustida  juda  k o ‘p  tadqiqotlar  o'tkazilganligiga  qaram asdan,  Osiyoga 

m ineral  o ‘g‘itlar  birinchi  m arta  XX  asrning  boshlarida,  to ‘g‘rirog‘i 

1906-yilda keltirilgan.

T u rk isto n d a   ekinlarga  m ineral  o ‘g ‘itla rn i  q o 'lla s h   borasidagi 

dastlabki tadqiqotlar R.R.  Shreder,  M.M.  Bushuyev,  I.K.  Negodnovlar 

tom onidan amalga oshirilgan va bu tajribalarda h a r bir gektar maydonga 

3 0 -6 0   kilogramm   atrofida  azotli  va  fosforli  o ‘g ‘itlar  qo'llanilgan.

Q o ilan ilg an   o ‘g ‘itlar  miqdorining  kamligi  va  agrotexnikaviy  tad- 

birlar  saviyasining  pastligi  tabiiyki,  o ‘g‘itlar  sam aradorligini  ko ‘rsatib 

berish  im konini  berm agan.

Eski  Q ovunchida  (hozirgi  Yangiyo‘l)  o ‘g ‘it  q o 'lla sh   stansiyasining 

ochilishi,  o ‘sim liklar oziqlanishini  o'rganish  borasida  olib  boriladigan 

ilm iy-tadqiqot  ishlarining  keng  quloch  yoyishiga  yordam   berdi.

Bu stansiyaning faoliyati A.I.  Kurbatov,  D.A.  Sabinin,  E.A. Jorikov, 

V.P.  M achigin,  V.N.  M andrigin,  I.T.  C hernov  va  boshqa  bir  qator 

taniqli  tadqiqotchilarning  nomlari  bilan  cham barchas  bog'liqdir.  Ular 

tom onidan  bajarilgan  ilmiy  izlanishlar  0 ‘rta  O siyoning  barcha  tuproq 

tiplarida  ham   azotli  o 'g 'itla rn i  qo'llash  (ayniqsa  fosforli  o ‘g‘itlar 

fonida)  ijobiy  natija  berishini  ko'rsatdi.

0 ‘zbekistonda  agrokimyo  va  tuproqshunoslik  fanlarining  rivojla- 

nishida  1920-yilda  O 'rta   Osiyo  Davlat  U niversiteti  qoshida  tashkil 

etilgan  Tuproqshunoslik  va geobotanika  in stitu tining  roli  kattadir.

Institut  hozirgi  davrgacha  turli  nom lar  bilan  atalib,  turli-tum an 

vazirlik  va  q o 'm ita la r  tassarufida  b o ‘ldi;  1932-yilda  B utunittifoq 

paxtachilik  ilmiy  tadqiqot  institutining  0 'g ‘it  va  agrotuproqshunoslik


Markaziy  stansiyasiga  aylantirildi.  1943—60-yillarda  0 ‘zSSR  Fanlar 

A kadem iyasi,  1960—6 1-yillarda  O 'z S S R   qishloq  xo'jalik  F a n la r 

A kadem iyasi,  1961—64-yi 1 larda  0 ‘rta  Osiyo  P axtachilik  D avlat 

Q o‘mitasi,  1964—72-yillarda  Qishloq  xo'jalik  vazirligi,  1972-yildan 

1999-yilgacha  O 'zbekiston  Fanlar  Akademiyasi  tarkibidagi  va  1999- 

yildan boshlab  O 'zbekiston  Respublikasi  yer resurslari  davlat qo'm itasi 

ixtiyoriga  o'tkazildi.

1929—30-yillarga kelib o'g'it bo'yicha ilmiy tadqiqot instituti (N IU ) 

va  p axtachilik  ilm iy  tad q iq o t  in stituti  (U z N IX I  oldingi  Soyuz- 

NIX I)larining  ochilishi  paxtachilikda  o 'g 'it  qo'llash  masalalarini  hal 

qilishda  va  agrokim yo  sohasining  rivojlantirishda  muhim  o 'rin   tutdi.

Shu  davrda  m azkur  ikki  ilmiy  maskan  O 'rta   Osiyoning  paxtachilik 

m intaq asida  ta rq a lg a n   barch a  tu p ro q la rd a   am alga  o shiriladig an 

tajribalarni  yo'lga qo'ydi.  Tajribalar paxta yakka ziroati  (m onokultura) 

va  almashlab  ekish  sharoitida  o 'g 'itli  ham da  o'g'itsiz  fonlarda  amalga 

oshirildi.

Respublikam iz  ishlab chiqarishiga  ko'plab  iqtidorli  mutaxassislarni 

tayyorlab berishda,  shuningdek,  agrokimyo va tuproqshunoslik fanlarini 

rivojlantirishda  hozirgi  Toshkent Agrar Universitetining alohida tutgan 

o'rni  mavjud.  1918-yilda  Turkiston  xalq  universiteti  qoshida  qishloq 

xo'jalik fakulteti  ta ’sis etilgan  bo'lib,  1930-yilning aprelida  O 'rta  Osiyo 

davlat  universitetidan  niustaqil  O 'rta  Osiyo  Qishloq  xo'jalik  instituti 

bo'lib  ajralib  chiqdi.  U  1956-yildan  boshlab  O 'rta  Osiyo  paxtachilik 

va ipakchilik  instituti,  1934-yilda esa Toshkent Qishloq xo'jalik instituti 

n o m in i  o ld i.  1 9 9 0 -y iln in g   b o sh id a   u  T o s h k e n t  D av lat  A grar 

Universitetiga  aylantirildi.

1930— 1936-yillarda Paxtachilik  ilmiy tadqiqot instituti, shujum ladan 

lining  M arkaziy  o 'g 'i t   va  agrotuproqshunoslik  stansiyasi  tu p ro q - 

agrokimyoviy xaritanomalarmi tuzish  hamda o'g'itlarning samaradorligini 

aniqlash  borasida  keng  ko'lam dagi  tckshirishlarini  o'tkazadi.  Shu 

maqsadda  faqat  1935-yilning  o'zida  birgina  O 'zbekistonda  620  dan 

ortiq  dala  tajribalari  o'tkazildi.  Bu  tajribalarga  Ya.M.  Chumakov,  L.I. 

Golodkovskiy,  D.V.  Chernov,  I.V.  Sivinskiy  va  boshqalar  rahbarlik 

qildilar.  M ana  shu  ishlarning  natijasi  o'laroq  O'zbekistonda,  asosan 

paxtachilikda  qo'llash  uchun,  ko'p  miqdorda  mineral  o'g'itlar  keltirila 

boshlandi.  1936-yilga  kelib  O 'rta  Osiyoning  paxtachilik  xo'jaliklaridagi 

o'rtacha  hosildorlik  gektar  hisobiga  16—17  sentnerga  yetdi.

1936-yildan  boshlab  agrokimyo  yo'nalishidagi  ilmiy  tadqiqotlar 

o 'g'itlarn i,  ayniqsa  azotli  o'g'itlarning,  samaradorligini  ko'tarilishiga


qaratildi.  L.I.  Golodkovskiy  m a ’lum otlariga  qaraganda  azotli  o ‘g ‘it- 

lardan foydalanish  koeffitsienti bu davrga kelib 27 foizni tashkil  qilgan.

Ikkinchi  jah o n   urushidan  oldingi  yillarda  agrokim yoda  n azariy  

m asalalarni o'rganishga ko‘proq e ’tib o r berildi.  0 ‘g‘itlarni q o ‘sh im c h a  

oziqlantirish  sifatida  qo'llashning  afzalliklari  nazariy jihatdan  asoslab 

berildi,  g‘o ‘za  rivojlanishining  tu rli  davrlarida  oziqa  e le m en tlarin i 

o ‘zlashtirish  qonuni  aniqlandi,  o ‘g ‘itlarni  mexanizatsiya  y o rd am id a  

qoMlash  y o ‘lga  q o ‘yildi,  tu p ro q la rn in g   agrokim yoviy  x o ssa la rin i 

o'rganishga  e ’tibor  kuchaytirildi.

1939-yilda  B.P.  Machigin  O 'rta   O siyoning  serkarbonat  tu p ro q la ri 

tarkibidagi  harakatchan  fosfatlar  m iq d o rin i  aniqlash  usulini  ta k lif 

qildiki,  qaysiki,  bu  usul  hozirgi  k u n d a   ham   o ‘zining  a h a m iy a tin i 

y o 'qotm agan.

Urush yillarida  Respublikamizga  Rusiya va qardosh Respublikalardan 

ko‘plab  ilmiy-tekshirish  vositalari  h am d a  ilm  ahli  evakuatsiya  qilindi.

U larning  yordam ida  (D .N .  Pryanishnikov  va  uning  sh ogirdlari) 

bir  qator  am aliy  agrokimyo  m asalalari  liai  qilindi.  Ayniqsa  S a m a r- 

q a n d d a   fao liy at  k o ‘rsatgan  D .N .  P ry a n ish n ik o v   0 ‘rta  O s iy o d a  

alm ashlab  ekish  tizimiga  qand  lavlagini  kiritilishi  m am lakat  aho lisin i 

qand  bilan,  shuningdek chorvachilikni t o ‘yimli  ozuqa bilan ta ’m in lash 

bilan  bir  qatorda  g‘o ‘za  hosildorligini  oshirishda  ham  ijobiy  n atija 

berishini  isbotlab  berdi.

XX 

asrning  50-yillaridan  boshlab  0 ‘zbekistonda  agrokim yo  fani 



yanada  tez  su ’ratlarda  rivojlana  boshladi.

1949-yilda  Toshkent  Davlat  U niversiteti  tarkibida  ochilgan  ag ro - 

nom iya  kafedrasi  ( 1985-yilda  agrokim yo  kafedrasi  deb  n o m lan g an ) 

paxtachilikning bir qator nazariy va am aliy m uam m olarini  hal  q ilish d a 

salmoqli  ishlarni  amalga oshirdi.  S.N .  Rijov,  N.P.  Malinkin,  K.B.  Saa- 

kyans,  J.  Sattorov,  G.A.  K am enir-B ichkov  kabi  taniqli  olim lar  yetuk  

agrokim yogarlarni  tayyorlash  bilan  b ir  q ato rd a  bu  fanni  va  R es- 

publikamiz  qishloq  xo'jaligini  rivojlanishiga  munosib  hissa  q o ‘shdilar. 

0 ‘zbekiston  fanlar  akademiyasining  haqiqiy  a ’zosi  J.  S a tto ro v   n a v  

agrok im yosi  y o 'n a lish ig a   asos  so ld i  va  o ‘g ‘it  sam aradorligini  o sh i- 

rish  sharoitini  yaratdi.  G.A.  K am enir-B ichkov  B.S.  M usayev  b ila n  

birgalikda  tuproq  gumusi  va  azo tid an   foydalanish  va  sh o ‘r  y e rla rn i 

o ‘g‘itlashning  ilmiy asoslarini  ishlab  c h iq d i,  o ‘g‘it foniga qarab g ‘o ‘za 

navlari  ildizining  o ‘sishini  har  xil  boMish  sabablarini  aniqlad ilar.  Bu 

d av rd a  asosiy  e ’tib o r  p a x ta c h ilik d a   o ‘g ‘it  ishlatish  m e ’y o r la r i, 

m uddatlari  va  usullarini  nazariy jih a td a n   asoslab  berishga  qaratild i.



Kuzgi  shudgor  ostiga  (im koniyati  bolm agan  payitlarda,  bahorgi 

ishlov  berish  payitida)  yiilik  fosfor miqdorining 60—70  foizi,  kaliyning 

50  foizi  qoMlanilishi  lozimligi  asoslandi.  Barcha  ekin  maydonlarida 

ekish  bilan  birgalikda  gektariga  20—30  kg  fosfor  va  10—15  kg  azot 

berish  tavsiya  qilindi.

G ‘o ‘zaning  oziqlanishida  q o ‘shimcha  oziqlanishning  ahamiyati, 

birinchi va so‘nggi qo ‘shim cha oziqlanishning muddatlari  ilrniy jihatdan 

asoslab  berildi.

Respublikam izda  agrokim yo  fanining  rivojlanishiga  paxtachilik 

ilm iy  instituti  (sobiq  S o y uzN IX I)  jamoasi  salm oqli  hissa  qo'shdi. 

Institutning  Oq  qovoqdagi  tajriba  maydonlarida  so‘ngi  80  yil  ichida 

am alga  oshirilgan  tajribalar  o ‘g‘it  qo'llam asidan  surunkali  ravishda 

p ax ta  ekiladigan  m aydonlarning  har birgektaridan  15  s,  gektariga  150 

kg  azot,  100  kg  fosfor,  50  kg  kaliy qo ‘llanilgan  m aydonlardan  o'rtacha 

35,8  s  hosil  olish  m um kinligini  ko‘rsatdi.

Bundan  ko‘rinib  turibdiki,  hosilning  yarm idan  ko‘prog‘i  (deyarli 

2 /3   qismi)  mineral  o ‘g ‘itlar  hisobiga  olinadi.

0 ‘rta  Osiyoning  tuproqlari  kaliyga  ancha  boy  bo‘lganligi  sababli 

yaqin-yaqingacha  ham   kaliyli  o ‘g‘itlarni  qoMlash  niaqsadga  muvofiq 

e m a s   deb  kelindi.  F a q a tg in a   M.A.  B elousov,  1.1.  M adraim ov, 

P .V .  P ro taso v larn in g   olib  borgan  tadqiqodlari  natijasida  kaliyli 

o ‘g ‘itlarning  paxta  hosili  va  tolasining  sifatiga  ko‘rsatadigan  ijobiy 

t a ’siri  asoslab  berildi.  80-yillarning  boshlariga  kelib,  kaliyli  o ‘g‘itlarni 

qoMlash  m uddatlari,  m e ’yorlari  va  boshqa  turdagi  o ‘g‘itlar  bilan 

nisbatlari yuzasidan tegishlicha tavsiyalar ishlab chiqildi.  Hozirgi davrga 

kelib  kaliyli  o ‘g‘itlar  paxtachilikda  keng  koMamda  ishlatilmoqda.

1963-yilda tuproqlarning oziqa elementlari  bilan ta ’minlanganligini 

liam da qishloq xo‘jalik ekinlarining xususiyatlarini  hisobga olgan  holda 

turli  tuproq-iqlim   regionlarida o ‘g‘itlarni  taqsimlash va qoMlashni  ilmiy 

a s o s d a   t o ‘g ‘ri  t a s h k i l   q ilis h   m a q s a d id a   R e s p u b lik a m iz d a  

ixtisoslashtirilgan  agrokim yo  xizmati  tashkil  etildi.

T oshkent  D avlat  U n iv e rsite ti,  Agrokimyo  kafedrasida  amalga 

oshirilgan  ko‘p yiilik tadqiqotlar natijasida (J.S.  Sattorov, A.A.  Nazarov, 

M .  T eshaboyev,  G .A .  K am en ir-B ich ko v ,  L.A.  K opeykina,  B.S. 

M usayev,  A.  Raximov,  A.  Shom urotov va  b.)  agrokim yo  fanida  yangi 

y o 'n alish   -   paxtachilikda  nav  agrokimyosiga  asos  solindi.  Buning 

natijasida g‘o ‘zaning  naviga  bogMiq  holda  1  to n n a paxta xomashyosini 

shakllanishi  uchun  40  kilogram m dan  70  kilogram m gacha  azot,  10 

kilogram m dan  30  kilogram m gacha  fosfor  va  50  kilogram m dan  80


kilogramgacha  kaliy  kerak  b o ‘lishi  isbotlandi,  qaysiki  k o ‘p  m iqdorda 

mineral  o ‘g‘itlarni  tejash  h a m d a   atorof-m uhitni  kimyoviy  m oddalar 

bilan  ifloslanishining  oldini  olish  im konini  beradi.

Respublikamizda  sabzavot  ekinlari  ham da  kartoshkani  o ‘g ‘itlash 

m asalalari  Respublika sabzavot,  poliz ekinlari va kartoshkachilik ilmiy 

tekshirish institutida (X.Z.  U m arov rahbarligida) boshoqli don  ekinlarini 

o ‘g‘itlash  masalalari  esa,  G ‘allaoroldagi  «Don»  ilmiy  ishlab-chiqarish 

birlashm asida  o ‘rganildi  va  o ‘rganilm oqda.

Respublikamizda  agrokim yo  fanini  rivojlanishiga  m unosib  hissa 

q o‘shgan tadqiqotchilar  R.R.  Shreder,  M.M.  Bushuyev,  N .K .  Balyabo, 

I.A.  M andrigin,  B.P.  M achigin,  N .P .  M alinkin,  1.1.  C h u m ach enk o,

E.A.  Jo rik o v ,  A.V.  X arkov,  V .l.  Sivinskiy,  S.A.  K u d rin ,  K aziy ev , 

S.N.  Rijov,  M.A.  Belousov,  P.V.  Protasov,  T.P.  Piroxunov,  I.M .  M ad- 

raim o v ,  I.N .  Niyozaliyev,  J.S.  Sattorov,  B.I.  Isayev,  A .E.  Ergashev, 

X.T.  Risqiyeva  va  boshqalar  hisoblanadi.

O‘g‘it-hosildorlikni  oshirishning  asosiy  omili

Oziqlanish  elem entlarining  tuproqqa  tushishi  va  tu p ro q d a n   chiqib 

ketishi  o 'rta sid a g i  farq  o z iq la n ish   e le m en tlarin in g   b a la n s  h o lati 

hisoblanadi.

O ziqa  elem entlarining  tu p ro q d a n   chiqib  ketish  m iq d o ri  m ay- 

donning  m a’lum  birligi  hisobiga  shu  elem entlarning  hosil  va  unga 

qo 'shim ch a hosil tarzida tuproqni  tark etgan  m iqdori  bilan  o 'lch an ad i. 

Oziqlanish  elem entlarining  tuproqqa  qayta  tushish  m iqdorini  oziqa 

ele m en tlarin in g   o ‘g ‘itlar,  sh u n in g d ek ,  o ‘sim liklarning  q o ld iq lari, 

atm osferaning  m olekular  shaklidagi  azotining  tu p ro q q a  tushgan  va 

boshqa  m anbalar  orqali  to‘plangan  m iqdorlar  yig‘idisi  tashkil  qiladi.

Qishloq  xo‘jalik ekinlarining oziqa elem entlarga b o 'lg an   talabining 

harxil boMishi oziqa moddalarini  hosil  bilan tuproqdan  har xil  m iqdorda 

chiqib ketishi bilan farqlanadi.  Bo‘g‘doydan harg ek tar yer niaydonidan 

30  s  hosil  olish  uchun  110  kg  N ,  40  kg  P20 5,  70  kg  K20   sa rf qilinadi. 

0 ‘g‘itdan  foydalanmasdan  o ‘sim liklarni  o ‘stirish  natijasida  hosildorlik 

yildan  yilga  kamayaveradi.

0 ‘simliklarning  hosildorligi,  ularning o ‘sishi  va  rivojlanishi  asosan 

o'sishning  to ‘rt  xil  omili  -   yorug'lik,  issiqlik,  nam lik  va  oziqaning 

birgalikdagi  ta ’siriga  bog‘liq.

Lekin  ishlab  chiqarish  sharoitlarida  o'sim liklarning  o ‘sishini  va 

hosildorligini  oshirishni  boshqarish  imkoniyatlari  bir xil  em as.  Hozirgi



kunda qishloq xo‘jalik ekinlarini hosildorligini oshirishning hal qiluvchi 

om ili  o 'g 'i tl a r   va  d eh q o nchilikn i  keng  ko‘lam da  kim yolashtirish 

hisoblanadi.  Jahon  miqyosida dehqonchilik bo‘yicha orttirilgan tajriba- 

lar  shuni  k o ‘rsatdiki,  hosildorlik  darajasi  ishlatiladigan  o ‘g‘itlarning 

m iqdori  bilan  cham barchas  bog‘liqdir  (3-rasm).

asr  uch  dalali  yo'ng'ichqali  yo'ng'ichqali 

kompleks 

yo 'ng ‘ichqasiz 

alm ashlab 

atmashlab 

kimyolashtirish 

almashlab  ekish 

ekish 

ekish

3-rasm.  Harbiy  Yevropada  210  yil  ichida 

bug‘doy  hosildorligini  o‘zgarishi.

Bundan tashqari,  hosildorlikni o ‘g‘it bilan ta’minlanganlik darajasiga 

bog‘liqiigini  har xil  m am lakatlar misolida kuzatish  rnumkin  (2-jadval).

H ozirgi  kunda  sayyoram izda  yashovchi  insonning  har  to ‘rtdan 

biri  o ‘zining oziq-ovqat  m ahsulotiga boMgan talabini  m ineral  o ‘g‘itdan 

foydalanib  olingan  hosil  evaziga  qondiradi.

FA O   (B M T   ning  o z iq -o v q a t  komissiyasi)  hisobiga  k o ‘ra  2000- 

yilda  sayyoram izning  aholisi  6  m illiardga  yetdi  va  bu  aholini  don 

m ah su lo tla rig a   bo'lgan  talabini  qondirish  uchun  hosildorlikni  100% 

ga,  hayvon  m ahsulotlari  b o 'y ic h a   esa  200%  ga  oshirilishini  talab 

q iladi.


2 -ja d vitl

Har xil  mamlakatlarda  mineral  o ‘g‘itlardan  foydalanish  va 

bug‘doy  hamda  kartoshkaning  hosildorligi

M am lakatlar

N P K   (1  ga

yerga  kg 

hisobida)

H o sild o r lik   ( s / g a )

B ug‘d o y

K a rto s h k a

G o lla n d iy a

758

52

338



Y ap o n iy a

4 3 0


62

190


G F R

4 2 3


45

284


B uyuk B ritaniya

274


49

284


C h e x o slo v a k iy a

320


43

161


F ra n siy a

269


42

275


I tali ya

105


23

185


A Q S H

106


21

292


Isp a n iy a

82

15



147

Rossiya


73

15

118



H in d isto n

20

14



115

O 'z b e k is to n

2 0 3 ,6

47

170,5



FAO  ning  m a’lum otlariga  m uvofiq  ja h o n   m iqyosid a  m ineral 

o ‘g‘itlarga  bo'lgan  talab  2 0 10-yilda  307,2  t  ni  tashkil  qiladi,  ulardan 

170  mln  t  N ,  70  mln  t  P 20 5 va  60  mln  t  K 20   dir.

Sanoati  rivojlangan  m am lakatlarda  o ‘g ‘itlard an   foydalanish  jon 

boshiga  55  kg dan  145  kg gacha b o ‘lsa,  rivojlanayotgan  mam lakatlarda 

bu  m iqdor 7 kg dan 23  kg gacha boradi.  Shunday qilib, jaho n  miqyosida 

m ineral  o ‘g‘itlar  ishlab  chiqarish  yaqin  20  yil  ichida  uch  martaga 

oshishi  kerak  bo'ladi.

Mutaxassislarning hisoblariga ko'ra hosildorlik oshishi  ko'rsatkichini 

taxm inan  50%  o 'g 'itlard an   foydalanish  hisobiga  to 'g 'ri  kelsa,  qolgan 

50%  boshqa:  agrotexnika,  nav,  sug'orish  va  h.k.  u sullar hisobiga to'g'ri 

keladi.


AQSH  ning  ilm iy-tadqiqot  m uassasalarining  m a ’lum otlariga  ko'ra 

u ru sh d an   keyingi  yillar  m obaynida  bu  m a m la k a td a   hosildorlikni 

oshishini  41%  o 'g 'itlard an   foydalanish  bilan  b og‘liq  bo'lgan  bo'lsa, 

15—20% gerbitsidlar va boshqa o'sim liklarni  m uh ofaza qilishda  qo'lla- 

niladigan  kimyoviy  m oddalar  evaziga,  15%  agrotexnikaning  takom il- 

lashuvi  evaziga,  8%  —  gibrid  urug'lardan  foydalanish,  5%— 11 —18% 

sug'orish  va  boshqa  om illar  evaziga  yuz  berdi.


Hosildorlikni  oshishi o ‘simliklar tomonidan oziqa  moddalariga bo'l- 

gan  talabni  oshiradi,  shuning  uchun  har qanday ekinning  hosildorligini 

qancha  oshirish  rejalashtirilsa,  shuncha  ko'proq  miqdorda  o ‘g‘it  talab 

qiiinadi.  Lekin  shuni  ham  e’tiborga  olish  kerakki,  hosildorlik o ‘g'itning 

oshirilishi  bilan  m a’lum  bir me’yor chegarasidagina mutanosiblikka ega.

C hunki  h a r  bir  qishloq  xo'jalik  ekini  turi  va  navi  o ‘zida  genetik 

mahkam langan  ichki oziqlanish 

m e ’y o r id a n  

ortiqcha o'g'itni o'zlashtira 

olmaydi.  A ksincha  hosildorlik  pasaya  boshlaydi  va  berilgan  o ‘g ‘itlar 

iqtisodiy jih a td a n   o'zini  oqlamaydi  (4-rasm ).

M ineral o ‘g ‘itlar ishlab chiqarish ancha miqdordagi energiya xarajati 

bilan  bog‘liq.  M asalan,  hozirgi  kunda  yer  kurrasi  bo‘yicha  600  ga 

yaqin  N N j  sin tezlay d ig an   qurilm a  ishlab  turibdi.  Bu  q u rilm alar 

tom onidan  bir  kecha-kunduzda  125  mln  litr  neftga ekvivalent  bo'lgan 

energiya  sarf bo 'lad i.  Shuning  uchun  dehqonchilikda  o ‘g‘it  m iqdorini 

oshirish  uning oshiqcha ishlatiladigan  m iqdorining xarajati  qo ‘shim cha 

hosil  orqali  iqtisodiy jihatdan  qoplangandagina  samara  beradi.


M am lakatim izda dehqonchilikni kim yolashtirishdan asosiy maqsad 

m avjud  o ‘g‘itlar  resurslaridan  foydalangan  h o ld a  

m um kin  qadar 

ko 'p ro q   hosil  yetishtirishdan  iboratdir.

Hozirgi  kunda  Respublikam izda  6  ta  o ‘g ‘it  zavodi  (Chirchiq,  01- 

m aliq,  Navoiy,  Sam arqand,  Farg‘ona,  Q o'q o n ) faoliyat ko'rsatmoqda. 

0 ‘g‘it  ishlab  chiqarish  va  ishlatishning  to ‘xtovsiz  ortib  borayotganligi 

m unosabati  bilan  ularning  sam aradorligini  oshirish  kimyo  sanoati  va 

qishloq  xo‘jaligining  birinchi  navbatdagi  vazifasi  b o ‘lib  qoldi.  0 ‘g‘it 

ishlab chiqarishning o ‘sishi,  asosan, yuqori  konsentratsiyali va kompleks 

o ‘g‘itlar  hisobiga  am alga  oshirilm oqda.

Bunday o ‘g‘itlar  ishlab  chiqarilayotgan  o ‘g ‘itlar yalpi  m iqdorining 

90%  dan  ortig‘ini  tashkil  qiladi.  Bu  hol  o ‘g‘itlarning  fizik  massasini 

kamaytirishga,  ularni  tashish,  saqlash  va  tu p ro q q a   kiritishga  sarflana- 

digan  m ehnatni  tejashga  im kon  beradi.

M inerai  o ‘g‘itlarning  fizikaviy-m exanikaviy  xossalarini  yaxshilash 

rnuhim   ahamiyatga  ega.  G ranulalangan,  donalari  m ustahkam   va  bir 

o 'icham li  o'g'itlarni  saqlash  va  tuproqqa  kiritish  m a ’lum  afzalliklarga 

ega.  Qishloq  xo'jaligida  kimyolashtirishning  m oddiy-texnika  bazasini 

yaxshilashga  doir  (om borlar  qurish,  ularni  m ashin a  va  m exanizm lar 

bilan  ta ’minlash va boshqalar)  zaruriy ch o ra -ta d b irla r q o ‘llanilmoqda. 

Bu  hol o ‘g‘itlarni  zavoddan dalaga qadar bo‘lgan y o ‘lda  isrof bo'lishini 

keskin  kamaytiradi,  ulardan o ‘z vaqtida va sam arali foydalanish  uchun 

shart-sharoitlar  yaratadi.

Respublikamizda o ‘g‘itlardan foydalanishni  tashkil etish va nazorat 

qilishda Respublika loyiha-qidiruv agrokimyo stansiyasi,  uning viloyat- 

lardagi  shahobchalari  va  boshqa  tashkilotlar  k a tta   ishlarni  amalga 

oshirm oqdalar.

0 ‘g‘itlardan  foydalanish  yuqori saviyada agrotexnik  usullarni q o ‘l- 

lash  bilan  uzviy  bog'lanishi  lozim   (3-jadval).



3-jadval

0 ‘g ‘itlashni  kartoshka hosildorligiga ta ’siri



Tajriba varianti



H osild orlik ,  s /g a

Q o ‘sh im ch a  h osil,  s /g a

1

0 ‘g ‘it  ish latm ay   o 's tiris h



9,1

-

2



0 ‘g ‘itlash

16,0


6 ,9

3

0 ‘g ‘itsiz  sh a ro itd a   y u q o ri 



a g ro tex n ik an i  q o 'lla s h

15,4


6,3

4

0 ‘g ‘itlash  s h a ro itid a   yu q o ri 



a g ro tex n ik an i  q o 'lla s h

27,4


18,3

3  —  A g ro k im y o

33


Sug‘orishni  yaxshi  yo‘lga  qo ‘yilishi yoki  yog'ingarchilik  m iqdorini 

yetarli  bo‘lishi  m ineral o ‘g‘itlarning  hosildorlikni  oshirishdagi sam ara- 

dorligini  kuchaytiradi  (5-rasm).

4,79

5,35

3,15

t .

N 50P 75K 30 

N80P110K50 

N H 0 P I5 0 K 7 0  

N I40P190K 90 

□ Uch  suv  berilganda  n  Besh  suv  berilganda

5-rasm .  Sug'orish  soniga  bogMiq  holda  o ‘g ‘it  me’yorining 

bahorgi  bug‘doy  hosiliga  ta’siri  (t/g a ).

4-jadval  ko'rsatishicha o'g'itlarning samaradorligi eng aw alo tuproq 

xiliga  bog‘liq.  0 ‘zbekiston  sharoitida  bir  xil  doza  va  nisbatdagi  o ‘g‘it 

fonida  g‘o ‘za  o'sim ligi  kam  darajada  bo'lsa  ham   sug'oriladigan  b o 'z - 

o'tloqi  tu p ro q d a   yuqoriroq  hosil  beradi  va  eng  kam  hosilni  yangi 

sug'oriladigan  och  tusli  bo ‘z  tuproqda  ko'rsatadi,  sug'oriladigan  tipik 

bo‘z  tu pro q d a  esa  o 'rtach a  hosil  olinadi.

0 ‘g ‘itlar samaradorligini  tuproq  tipiga bogMiqligi

(paxta  hosili,  s/ga)



4-jadval

0 ‘g ‘it  m e’y o r la r i,

k g /g a   (to z a  

elem ent  h iso b id a )

S u g'oriladigan   tipik 

b o ‘z  tuproq

Sug'oriladigan 

bo‘z  o ‘tloqi  tuproq

Yangidan 

.sug'oriladigan  och 

tusli  b o'z  tuproq

0 ‘g ‘itsiz  fon

14,7

15,2


10,6

XT 


p  

L '


2(H) 

M l) 


UN)

30,3


34 ,3

37,2




K

2W  

2 0 0  


»(HJ

32,8


3 6,2

3 6 ,9


^ 2 5 0 ^ 1 7 5 ^ 1 2 5

3 6 ,4


37,9

38,2


N ^ K , »

38,7


38,9

3 9 ,4


4-jadvalning  davomi

N  


P  

K

.1«) 



I I I )  

15(1


4 0 ,0

39,1


38,4

N  


K



3IH)1  311« 

150


4 2 ,6

4 1 ,0


3 9 ,3

0 ‘g‘itlardan foydalanish  hosil  sifatiga  ham   ta ’sir qiladi.  K o 'p   sonli 

tadqiqotlar  natijasida  azotli  o‘g ‘itlarning  m iqdori  va  shakllarini  kuzgi 

bug‘doy donining sifatiga ayniqsa donning oqsilga boy bo'lishiga  ijobiy 

ta ’sir  etishi  isbotlangan.

J.  Sattorov tajribalari natijalariga qaraganda o 'g 'itla r paxta tolasining 

uzunligi,  metrik  nom eri,  m ustahkamligiga  va  chigitining  yog‘lilik  da- 

rajasiga  ham   ta ’sir  qiladi.

M asalan,  sug‘oriladigan  tip ik  b o 'z   tu p ro q d a   g ‘o ‘za  eng  uzun 

tolaning  N 2(|()P 140K

uw

  fonida  hosil  qiladi.  T olaning  n isb atan   yuqori 



darajada  mustahkam bo ‘lishi  ham o ‘g‘itning N 2H(IP 14()K 100 va N 25()P 175K 125 

m e’yorlarida  ko‘rinadi.

Am m o bundan yuqori  dozada esa paxta tolasining sifati pasayganligi 

aniqlangan.  G ‘o ‘za  chigitida  yog'  m iqdorining  m aksim al  ko'payishi 

o ‘g‘itning  m e’yori  N 200P |40K 11I0  da  kuzatiladi.

Yuqoriroq  m e’yorlartla  esa  chigitda  yog'ning  m iq d o ri  nisbatan 

kamayadi.

D ehqonchilikning so'nggi  yillarda jadal tarzda  kim yolashtirilishini 

qayd etish  bilan  birga,  ko‘p asrli  am aliyot tajribasiga  m uvofiq  organik 

o ‘g‘itlard an   foydalanishning  sam arasini  alo h id a  q ayd  etish  lozim .

M ineral  o ‘g‘itlarni  ko‘p  m iqdorda  ishlatish  hosildorlikni  oshiradi, 

bu  narsa  o ‘z  navbatida  chorva  m ollarining  tu yo q  so n in i  oshirish 

im koniyatini  yaratadi  ham da bunga  bog‘liq  holda  g o ‘ng  m iqdori  ham 

oshadi.


D .N .  Pryanishnikov go'ngga  nisbatan  n o to ‘g ‘ri  m unosabat  mineral 

o ‘g‘itlar tarkibidagi oziqlanish  eleinentlariga  nisbatan  n o to ‘g ‘ri  m uno- 

sabatdir,  deb  hisoblardi.

O rganik  o ‘g ‘itlar  birinchi  navbatda  ekinzorni  t o ‘g ‘ri  o ‘g ‘itlash 

tizim ining  eng  m uhim   elem entlaridan  biridir.  Ilm iy -tad q iq o t  m uas- 

sasalarining  m a’lum otlariga  k o ‘ra,  n o q o ratu p ro q   v o h a  (zon a)  da 

1  ga  m aydonga  2 0 -3 0   ton n a  g o ‘ng  solinganda  donli  o ‘sim liklarning 

h a r  g e k ta rid a n   q o ‘sh im ch a  ravish da  6 —7  s e n tn e r   k a rto sh k a d a n  

60—70  sentner,  g 'o 'z a   o'sim ligidan  5 - 6   sen tn er,  ildizm evalilardan 

150 sentner, silos ekinlaridan  150—200 sentner hosil olinadi.  G o ‘ngning 

ijobiy  ta ’siri  4 - 5   yilgacha  davom   etadi.


Bu  y illar  davom ida  uning  har  bir  tonnasi  hisobiga  1  sentner 

(ko‘rsatkichni  donga  aylantirilganda)  ga  teng  bo‘lgan  q o ‘shim cha 

qishloq  xo'jalik  m ahsuloti  olinadi.

0 ‘simlik  navi  va  o‘g‘it

H ozirgi  bosqichda  ko'plab  ilmiy  tadqiqot  ishlarining  natijalari 

yordam ida  shu  narsa  isbot  qilinganki,  o ‘simliklar talabining genotipik 

xu su siy a tla rin i  hisobga  o lm asd an   tu rib   o ‘g ‘it  berish  tad b irin in g  

sam aradorligini,  undan  foydalanish  koeffitsientini  ko‘tarib  bo'lm aydi. 

G enotipik  xususiyatlar  esa  har  bir  navgagina  tegishli  ichki  sharoitlar 

hisoblanadi.

Nav va o ‘g ‘it o ‘rtasidagi  m uam m oga bag'ishlangan  ilmiy ishlarning 

birinchi  to ‘plam i  1936-yili  Rossiyada  chop  qilingan  edi.

1881 — 1903-yillari Xarkov viloyatida  Zaykevich degan  ilmiy xodim 

qand  lavlagining  kuzgi  javd ar  va  bahorgi  arpaning  turli  navlarini 

superfosfat  o ‘g ‘itining  har xil 



m e ’y o r la r id a  

o ‘sishini  o ‘rgandi.  Bug‘doy 

va  su lin in g   h a r  xil  n av larin i  o ‘g‘it  m e ’yorlarig a  m u n o sa b a tin i 

o 'rg a n u v c h i  m uhim   tajrib alar  N.A.  Udilskaya  (1932)  to m o n id an  

o'tkazilg an.

Nav  va  o ‘g‘it  o ‘rtasidagi  o'zaro   munosabatga  bog'liq  bo ‘lgan  bir 

necha  tajribalar  natijalarini  ko‘rib  chiqish  mumkin.  Kuban  qishloq 

xo‘jalik  ilm iy-tekshirish  institutida  o ‘tkazilgan  tajriba  ko'rsatishicha 

bug‘doyning  2  ta  navi  to 'liq  o ‘g‘itga quyidagicha  m unosabat bildirgan 

(5- jadval).



5-jadval.

Bug‘doy  navlarining  to ‘liq  o ‘g ‘itga  munosabati, 

don  hosili,  s/ga

Variant

Bezostaya  1

Novoukrainka

0 ‘g ‘itsiz

32,0

2 9,4


N P K

54,2


38,7

Q o ‘s h im c h a   h o sili,  s /  ga

22,4

9,3


%

68,3


3 1,6

K .N .  G o d u n o v a   (1967)  tajribasi  k o 'rsa tish ic h a   b u g 'd o y n in g  

Bezostaya  1  navi  N 45  P45  K 30 fonida don  hosilini  53%  ga,  Stepnyachka


30  navi  —  21%  ko‘paytirgan.  Igan  nom li  nav  esa  77%  ga,  Ulyanovka 

navi  29%  ga  oshirgan.

Piyozning  (A.S.  Krujilin,  1964),  sholining  (P .F .  C h an d ler,  1969), 

P o m id o rn in g   (A.  T o rre s ,  A .B .  A w an,  1967)  q a n d   lav lag in in g  

(S.V.  Gudvil,  1936)  navlari  ham   o ‘g ‘it  m e’yorlariga  tu rlic h a   reaksiya 

qilishi  isbot  qilingan.

Sholining  xalqaro  sholichilik  in stitu tid a  y a ra tilg a n   IR   8  navi 

1 20 -160   kg  ga  azotni  o'zlashtirib  9 0 -1 0 0   s/ga  g acha  hosil  beradi.

S h o lin in g   P eta  navi  u c h u n   esa  a z o tn in g   m a k s im a l  m e ’yori 

30  kg/ga  dan  oshmaydi.

E.L.  Klimashevskiy (1972)  o'tkazgan tajriba b o ‘yicha azotni yuqori 

dozasi  berilganda  bahori  bug‘doyning  O te c h estv en n a y a   don  navi 

hosilini  192,  Shortnyanka navi — 90, Akmolinka navi — 67 va Biryusinka 

navi  20%  ga  ko‘paytirgan.

V.K.  Soloveva  (1966)  qand  lavlagining  17  navini  N 90P 120K 90  va 

N 45P6I)K45  o ‘g‘it  m e’yorlariga m unosabatini  o'rgand i.  T ajriba  natijalari 

asosida qand lavlagining navlarini o ‘g‘itga b o‘lgan m unosabatiga qarab 

guruhlarga  ajratdi.

Birinchi guruh — o ‘g‘itni yuqori darajada talab qiluvchilar (Beloser- 

kovskaya  odnosem ennaya  1,  Lvovskaya  0 7 8 -8 6 %   g ach a  q o ‘shimcha 

hosil) ;.ikkinchi  guruh  —  o ‘g‘itn i  o ‘rtacha  talab  qiluvchilar  (Lvovskiy 

gibrid  o d n o se m y a n n o y ,  R a m o n sk ay a   065,  V e rx n y a n sk a y a   038, 

Kirgizskaya  odnosem yannaya,  Lvovskaya  925,  U lidovskaya  752—32% 

gacha  qo ‘shim cha  hosil);  uchinchi  guruh  —  o 'g ‘itni  kam   talab  qiluv­

chilar  (Lvovskaya  059,  gibrid  Yaltushkovskaya,  Lvovskaya  odnose­

m ennaya  16-15%  gacha q o'shim cha hosil);  to 'rtin c h i g uru h — o ‘g‘itga 

talabsiz  navlar  (Ramonskaya  06,  Yaltushkovskaya  2,  Biyskaya  641, 

Pervomavskaya  28,  Ivanovskaya  1745).

N .G .  G utin  (1955),  I.V.  M osolov  (1955),  V.V.  B urlana  (1967) 

kartoshka  navlarini  har  xil  o 'g 'it  m e’yori  va  nisb atlarid a  tekshirib 

k o ‘rdilar.

N atijada  ular  chim li-podzol  tuproqlarida  k arto shkani  ertapishar 

n a v la ri  o ‘g ‘itsiz  va  kam   m e ’y o rd a   b e rilg a n   o ‘g ‘it  fo n id a   kam  

q o'shim cha  hosil  beradi,  N P   foniga  kaliy  qo'shib  berilgand a  ularning 

hosili yanada ko'payadi va ko‘payish doimiy bo'lad i,  kechpishar navlar 

esa  past  darajada  o ‘g'itlangan  fonlarda  nisbatan  yuqori  hosil  beradi, 

degan  xulosaga  keldilar.

Sabzavot  ekinlari  ichida  p o m id o r  n avlarin ing   o ‘g ‘itga  nisbatan 

reaksiyalari  katta farq  qiladi.  R.V.  Alekseyev  (1968)  y u q o ri  dozadagi


m ineral  o 'g 'itla rn in g   p o m id o r  navlarining  hosili  va  urug ‘  sifatiga 

ta ’sirini  V olgo—A ktyubinsk  tu proqlari  sharoitida  o ‘rganib  quyidagi 

n atijalarn i  oldi:  tezpish ar  Voljskiy  288  o 'g 'itsiz   variantda  329  s/ga 

hosil  b erg an ,  N lJ0P 1S0K 10()  varian tid a  —  488  s  ga  (q o ‘shim cha  hosil 

48% ),  V olgogradskiy  5 9 5 -4 5 5   va  572  s/ga  (q o 'shim cha  hosil  26% ). 

O 'g 'i t   m e ’y o ri  N 150P 3#0K 200  b o 'lg a n d a   V oljskiy  2 8 8 - 4 1 8   s /g a  

(q o 'sh im ch a  hosil  27%) va Volgogradskiy 5 /9 5 -6 8 8  s/ga  (q o ‘shim cha 

hosil  48% ).

K o 'rinib   turibdiki,  birinchi  nav yuqori  dozadagi  fosfor  va  kaliyga 

ijobiy  reaksiya  berm adi,  ikkinchi  nav  esa  yuqori  dozadagi  fosfor  va 

kaliyni  bem alol  o ‘zlashtirishini  k o ‘rsatdi.

D em ak,  Voljskiy  288  navi  uchun  azot,  fosfor  va  kaliyning  eng 

yaxshi  nisbati  l: 1:0,75  bo‘lsa,  Volgogradskiy 5/95 uchun  1:2:1,25 bo'lib 

chiqdi.


N av  va  o 'g 'it  m uam m osini  o'rganishni  boshlanishidan  beri  100 

yildan  k o ‘proq  vaqt  o'tdi.  A m m o  barcha  ilm iy-tadqiqot  ishlari  asosan 

donli  va  sabzavot  ekinlarining  navlari  bilan  olib  borilgan.

G ‘o ‘za  o ‘sim ligi  bilan  b u n d a y   tajribalar  yaqindagina  boshlandi 

(J.  Sattorov  1967,  M.  Djumayev  1973,  D.  Sattorov  1976,  1982,  1983, 

1985,  1988,  1991,  1993,  A.  N azarov  1985,  M.  Teshaboyev  1988,  A. 

S h o m u ra to v   1989,  B.  R axim bayev  1991,  B.  M usayev  1994  va 

hokazolar).  J.  Sattorov  va  uning  o'quvchilari  O 'zbekistonning  sug'o- 

riladigan  och  tusli  b o ‘z  va  boshqa  tuproqlarida  ko'p  qam rovli  va 

noyob  dala  tajribalari  o ‘tkazdilar.

Bu  tajribalarda  o 'rta  va  ingichka  tolali  g'o'zalarning  50  ga  yaqin 

n a v la rin i  7  ta  o 'g 'it  fo n id a  (o 'g 'its iz ,  N 20(IP 14I)K II1(I,  N 200P 2(MIK IM,

75

^

125



’  ^

250


^*

250


^ i

25

’  ^



3

oo^>


2

i

0



^"i

50

’  ^



300^300

  i


5

o^ Sen°tip*k reaksiyasi 

o'rganildi.

G 'o 'z a   o'sim ligi  navlarining  hammasi  ham  o'zlarining oziqlanishi, 

tuproq  sharoitiga,  o 'g 'it  m e’yori  va  nisbatiga  reaksiyasi  bilan  bir- 

biridan  farq  qiladi.  6-jadvalda  1—5  iyunda  g 'o 'za  navlarining  ildiz 

tizim ini  o 'sish i  va  rivojlanishi  berilgan  (g'o'zaning  2—3  haqiqiy  barg 

hosil  qilgan  fazasi).

G 'o 'z a n i  shu  fazasigacha  hali  o 'g 'it  yillik  m e’yorining  ham m asi 

berilgani  y o 'q .  Yillik  m e’yor  N 20()P 140K IOO  bo'lganda  berilgan  o 'g 'it 

m iqdori  N 60P |4I)K 50  ni,  yillik  m e ’yor  N 2(WP2(l(|K lim  bo'lganda,  berilgan 

o 'g 'it  m iqdori  N 50P 200K50 ni  yillik  m e’yorlar N 3(K)P210K |ä0 va N ,00P300K ,5H 

bo'lganda berilgan o 'g 'itla r m iqdori N 9I)P 21(IK75 va  N 15(IP3()I)K 2II0 ni tashkil 

qilgan.


G

‘o

‘z



n

a

v

la

ri

n

in

g

 

ha



xi



tu

p

ro

q

 

sha

roit



va

 

o

‘g

‘i

tg



b

o

g

‘l

iq 

ra

v

is

h

d

a

 

il

d

iz

in



o

‘s

is

h



(1

-5

 

iy

u

n)

<5

Yangid


an

 

s



u

g

'o



r

il

a



d

ig

a



ii

 

o



c

h

 



to

st



b

o

'z



 

t

u



p

r

o



q

t



a

r

t



ib

li

 



y

o

n



 

il

d



iz

la

r



 

soni. 


d

o

n



a

N

OO



0

С

Ü

1

4

,9



1

2

,7



1

1

,2



1

0

,2



cT

§

z

90  ’í   1Л  —  

(N   T f   r i   (N

5

oT

z



ОС —  ЭС 

ГЛ \£) ГЛ  1

z "

9

.4



 

1

2



.0

 

8



.7

8

.5



a."*

i

z



oc  ^   in

so  t :   ™   ~

B

o

s



h

 

il



d

iz

n



in

g

 



u

z

u



n

li

g



i,

 

s



m

Г-*  50  rn  Ov 

—   ^   1Л  fN 

W   (N  N   (N

©   ТГ  50  —  

OO  чО  -   С  

(N  (N   »N  (N

оо  >о  O'.

»   Г^’  —  

1

 



(N  Г |   fN

—   ОС  О  

n

Ö 

t / i   50  T f  Г !



i n   —■  O'  эс

гл  ту  о   ос

(N  СЧ  г-4  —

0

s.



г

•&

3



%

N

2

1  

1  


О

м

в



tz>

t



a

r

t



ib

li

 



y

o

n



 

il

d



iz

la

r



 

soni. 


d

o

n



a

sO  О  


n

O  Г-» 


Г -   t''-*  Tf  —

Tj-  Tt  \Ci  50 

с   ОС  1Л  IN

2

1



.4

2

0



.2

1

6



.2

1

6



.2

1

6



.9

1

5



.0

1

5



.0

f 'i  h -  (N  «Л 

O '  O '  «О  Tf

B

o



s

h

 



il

d

iz



n

in

g



 

u

z



u

n

li



g

i.

 



s

m

2



0

,3

2



0

,5

1



9

.9

1



7

.9

o  



о

d  


N   ТГ

О   O'  г -  

—   эо 

1

fN  —   —



•л   sc  as  ^

ЧО  sD  r}-’  Tt

- t

; C


-  

О '  оо  г-»’  «n

S

u

g



‘ori

lad


iga

ti



p

ik

 



b

o

'z



 

t

n



p

r

o



q

t



a

r

ti



b

li

 



y

o

n



 

il

d



iz

la

r



 

s

o



n

i,

 



d

o

n



a

1

2



,8

1

2



.7

1

2



.7

 



1

.1

ТГ  CC  vC  с  



\ ¿   SO  >л  м

Г -  O'  Г4!

\0   50  v9 

1

1



1

.2

1



5

.1

1



3

.2

 



9

.8

in   ГЛ  in   Tf 



fN 

Tf  —


B

o

s



h

 

il



d

iz

n



in

g

 



u

z

u



n

li

g



i.

 

s



m

r -   4  

^

'  Tt  ГЛ  O' 



01  ГЧ  fN  -

2

3



.5

2

2



.9

 

2



0

.1

1



7

.9

2



0

.8

2



0

.4

1



9

.8

1



6

.3

1



7

.1

1



6

.1

 



1

6

.1



^   i n   О   N

50  X   vfi  »Л

i

в

я



о

ь

S

-4



7

2

7



 

T

o



s

h

k



e

n

t



 

1



0

8

-f



 

1

5



9

-f

S



-4

7

2



7

 

T



o

s

h



k

e

n



t

 



1

0

8



-f

 

1



5

9

-f



S

-4

7



2

7

 



T

o

s



h

k

e



n

t

 



1

0



8

-f

 



1

5

9



-

f

S



-4

7

2



7

 

T



o

s

h



k

e

n



t

 



1

0

8



-f

 

1



5

9

-f



S

-4

7



2

7

 



T

o

s



h

k

e



n

t

 



lO

X



-f

 

15



9

-

f



Jadv ald an   ko'rinib turibdiki  eng aw alo g‘o ‘za navlarining o ‘g‘itga 

nisb atan   h a r  xil  reaksiyasi  u larn in g   ildiz  tizim ini  qurilishiga  ta ’sir 

qiladi.  Bosh  ildiz  uzunligi  bilan   I  tartibli  yon  ildizlar  soni  h a r  xil 

tu p ro q ,  o ‘g ‘it  m iqdori  va  n isbatig a  qarab  bir  biridan  k atta  farq 

qiladi.

Sug‘oriladigan  tipik  b o 'z   tuproqda  g‘o ‘zaning  2—3  haqiqiy  barg 



chiqargan  fazasida  ( 1 -5   iyun)  o ‘g ‘itsiz  variantda  eng  uzun  bosh  ildiz 

C-4727  navida  va  eng  qisqa  bosh  ildiz  159-F  navida  kuzatiladi.

T oshkent  1  va  108-F  navlari  o ‘rtacha  holatda  edi.  Xuddi  shunday 

qonuniyat  I  tartibli  yon  ildizlar  soniga  ham  tegishli  b o ‘lib  chiqdi.

N

60

P



140K 50

  kg/8a  (yillik  m e ’yor  N 200P |40K,00  kg/ga)  o ‘g'it  fonida 

h am m a  navlarning  ildizi  o ‘g‘itsiz  variantga  nisbatan  yaxshi  taraqqiy 

etgan.


Biroq  I  tartibli  yon  ildizlar  soni  ancha  ko‘p  hosil  bo'ladi.  Navlar 

o'rtasidagi  farq  saqlanib  qoladi.  N 60P 200K 50  kg/ga  (N 200P200K 100  kg/ga) 

o ‘g‘it fonida, y a’ni fosfor o ‘g'iti ko ‘proq berilganda C-4727 va Toshkent

1  navlarining  ildiz tizim ining taraqqiyoti  ancha tezlashdi.  0 ‘g‘it dozasi 

k o'payganda ham m a  navlarning  ham   chigitini unib chiqishi  1—2 kunga 

kechikdi.

M ana shu o ‘g‘it fonida Toshkent  I  navining bosh ildizining uzunligi 

va  I  tartib li  yon  ildizlar  soni  eng  uzun  va  eng  ko‘p  edi.  U ndan 

keyingi  o ‘rinlarni  quyidagi  tartibd a  C-4727,  108-F  va  159-F  navlari 

egallab  turadi.

Sug‘oriladigan bo‘z -o ‘tloqi  tuproq sharoitida (yer osti suvi yaqinroq 

bo'lgan da)  barcha  navlarning  bosh  ildizi  nisbatan  qisqaroq,  I  tartibli 

yon  ildizlar  soni  ancha  k o ‘p  hosil  b o lg an .

D em ak,  o ‘simlik  suv  bilan  yaxshi  ta ’minlansa  uning  energiyasini 

katta  qism i  yon  ildizlar  hosil  bo'lishiga  sarf bo'ladi.

Sug‘oriladigan  tipik bo‘z tu p roq d a N 60P |40K50 kg/ga  (yillik  m e’yor 

N

2

ooP



14

«)K ,0(, kg/ga)  o 'g ‘it  fonida g‘o ‘zaning 2 - 3  haqiqiy barg chiqargan 

fazasida  ildizning  eng  katta  ham   um um iy  va  ham  ishlaydigan  yutish 

yuzasi  C -4727  navida  kuzatiladi.  0 ‘g'it  m e’yori  N 90P 21()—30flK 75  kg/ga 

fonida  (yillik  m e ’yor  N 300P210—300K 150  kg/ga)  ham m a  navlarda  ham  

ildiz  yutish  yuzasi  kamayadi.

N a v la rn in g   ichida  nisbatan  kattaroq  yutish  yuzasi  T o s h k e n t-1 

navida,  k am   yutish  yuzasi  1 5 9 -F   da  ko'rinadi.  Bosh  ildizlarning 

uzunligi  va  1  tartibli  yon  ild izlar  soni  b o ‘yicha  navlar  o'rtasidagi 

farq  ildiz  tizim ining  yutish  yuzasining  katta  kichigligini  belgilaydi 

(7-jadval).


G

‘o

‘z



tu

rl



n

a

v

la

ri

n

in

g

 

ild

iz

 

ti

zim

in



yu

ti

sh

 

y

u

z

a

si

(g

‘o



‘z

an

in



g

 

2



-3

 

h



aq

iq

iy



 

ba

rg



 

chi


q

ari


sh

 

d



a

v

ri



1

-5



 

iy

ii



n

)

и

i

C

l



’'

I

Z



5

2

0



,5

ж

о



о-

7

5



,2

5

3



3

,7

ТГ



00

ГО

ш



ГЧ

г-

4



3

7

,1



3

1

3



,6

7

2



,0

4

2



2

.8

2



3

7

.3



5

7

,1



V

e

u



a.

a

s.

ч

a f


i

z

00



00

VI

ГГ



эс

ас

ГО



эо

V

г~



O'

ГЧ

v



S3

ГО

гч



г-^

wo

о



го

ГЧ

ГЧ



о

оо

NO



ГО

ON

•»г



ГО

чО'


ГО

ГЧ

4fr



чО

i



>

N

£



g

s

a .'’



Z

«Л

г*-*



r -

Vt

ГО



O'

ГГ

чО



ГЧ

г~-


ГО

ОС

тг



V“.

ГО

90



ГО

ОС

O'



гч

O'



Vi

VI

Г"’



о

ГО

о ”



Г--

O'

о '



оо

ТГ



ГЧ

ГО

90



•&

ä

¡a



3

V

©

ее



s

CA

a



5

û."


S

z ~


ГО

rs

чО



В

’t -


ТГ

©

г-*



ГО

ГО

«/"i



ГЧ

о '


Vf

го

ГЧ



ОС

ч©

Г-*



тг

Tf

«n



ГЛ

о



г^1

о .


г-”

ЧО

ГЧ



оо*

г-

Tj-



чО

ГЧ

о



о

V

* *



CL.*

z c


N

ГЧ

ГО



чО

vi

ОС



sO

го

эо



NO

ОС

ТГ



V“,

чО

ГЧ*



ГГ

го

TJ-



чО

ч£5


r -

o '


r~

Tf

о



ГО

m

ГО



NO

ЧО

ГО



Ti-

4fr


тГ

ГЧ

гО



00



Ö

S

s



O

l

T




Yüklə 5,63 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   59




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin