XIX asrning ikkinchi yarmida Rusiyaning agrokimyo
markaziga aylanishi
Agrokimyo fanining rivojlanishiga Rusiyalik olim lar ham salm o qli
hissa q o ‘shdilar. M.V. Lomonosov o ‘zining 1741 -yilda chop q iling an
«О слоях земных» asarida birinchi b o ‘lib Rusiya qora tu p ro q la rin in g
tadrijiy rivojlanishini, tuproqlarning kimyoviy va fizikaviy xossalarini
ilmiy asosda talqin qildi. Uning ta ’biri bilan aytganda, qora tu p ro q la r
uzoq vaqt m obaynida o ‘simlik va hayvon qoldiqlarining c h irish id a n
hosil b o‘lgan m ahsuldir, hosil boMadigan chirindi esa o 'sim lik larn in g
o ziq lan ish id a m uhim ah am iy atig a ega. Rusiyada o ‘sim liklarning
oziqlanishi masalalarini ishlab chiqish va o ‘g‘itlarni ishlatish XVIII
asrning oxiri XIX asrning boshlariga to 'g'ri keladi. 0 ‘sha davrning
ilg 'o r agronom lari va olim lari tuproq unum dorligini tiklash uchun
g o ‘ng, konipostlar, kul, ohak va boshqa mahalliy o ‘g‘itlarni ishlatishga
katta e ’tibor berdilar. M asalan, A.T. Bolotov «Об удобрении земель»
asarida (1770) «o'sim liklar oziqa sifatida tuproqdan suvni va ayrim
tu p ro q va mineral zarrachalarini oladi» deb yozgan edi. 1770-yilda
M oskva universitetining professori M.I. Afonin birinchi agronomiya
kursini tashkil qildi.
Keyinroq I.M. Kom ov M .I. Afoninning ishlarini izchil davom
ettirdi. U o ‘zining «О земледелии» (1789) nomli asarida dehqonchilik
m asalalarini ilmiy asoslab berdi.
A. Poshm an 1809-yilda nashr qilingan «Наставление о приготов
л е н и и сухих и влаж ны х туков, служащих к удобрению пашен»
m u h im ahamiyatga ega ekanligini va ular ko‘p m iqdorda go‘ng hamda
o ‘sim liklar kulida bo'lishini t a ’kidlagan edi.
Moskva universitetining yana bir professori M .G . Pavlov 1825-
yilda birinchi b o ‘lib Rusiyada dehqonchilik bilim yurtini tashkil qildi
va Butir xutorida o'quv xo‘jaligini tashkil qildi. U 1826-yilda «Земледе
льч еская химия» deb nom langan asarini yozdi va unda dehqonchilik
m asalalarini, birinchi navbatda o ‘g‘it (siderat) larning tuproq unum -
dorligi va ekinlar hosildorligini oshirishdagi aham iyatini ancha keng
tarzd a bayon qilib berdi.
Ilmiy faoliyatining boshlanishida u Teyer nazariyasining Rusiyadagi
ta rg ‘ibotchilaridan biri sifatida tanilgan bo'lsa, tezda bu nazariyaning
nuqsonlarini anglab yetdi va uni ayovsiz tanqid qildi.
Agrokimyoning undan keyingi rivojlanishi bevosita ulug‘ kimyogar-
olim D.I. M endeleyevning nom i bilan bog‘liq. 1867— 1869-yillarda
Rusiyaning Moskva, Peterburg, Simbirsk guberniyalarida bitta dasturga
asoslangan jug‘rofiy tarm o q dala tajribalarini o'tkazdi (bu tajribalarda
K.A. Timiryazev ham bevosita ishtirok etgan) va bunda o ‘g‘itlar bilan
b ir qatorda tuproq va hosilning sifati ham ch u q u r analiz qilindi.
Shuningdek, bu tajribadan olingan natijalar bu dunyoda birinchi marta
m atem atikaviy usullar bilan tahlil qilinib, haqqoniy ilmiy m a’lumotlar
e ’lon qilindi.
U Peterburgdagi ayollarning Oliy kurslarida o ‘qigan m a’ruzalarida
(1880) Yustius Libixning «T o‘la qaytarib berish» qonuniga qarshi
c h iq d i.
D .I. M endeleyev qishloq xo‘jaligini rivoji bevosita kim yo va o ‘g‘it
ishlab chiqarish sanoatining taraqqiyoti bilan bog'liqligini k o ‘rsatib
berdi.
Agrokimyo fanining nazariy asoslarini yaratishda K.A. T im irya-
zevning fo tosin tez va o 'siin lik larn in g m ineral o z iq la n ish ig a d o ir
m um toz ishlari katta ahamiyatga ega b o ‘ldi. U tajriba stansiyalari va
vegetatsiya tajribalari uchun uychalar qurish agrokimyo fanining rivoji
ucliun m uhim ligini ta’kidladi va bu n i am alda isbotlashga harakat qildi.
U ning loyihasi asosida qurilgan ikkita «vegetatsiya uychalari» (1872
va 1876) hozirgi kunda ham o 'z in in g nom i bilan ataladigan M oskva
qishloq x o ‘jalik Akademiyasida ishlab turibdi.
X IX
asrn in g 1970—1 9 8 0 -y illa rd a n bo sh lab o ‘s im lik la r n in g
oziqlanishi va o ‘g‘itlarni ishlatishga doir ilmiy tad q iq o d lar m a ’lum
tizim asosida o'tkazila boshlandi. A .N . Engelgardt, P.A. K ostichev
kabi olim larning ishlari ayniqsa katta aham iyatga ega b o ‘ldi.
Professor A.N. Engelgardt, o 'z davrining dem okrat arbo bi-m ashh ur
«Qishloqdan maktublar» va «D ehqonchilikning kimyoviy asoslari» ning
muallifi m ineral o'g'itlar, go'ng, ohak, ko'kat o 'g 'itla rn i ishlatishning
o tashin ta rg ‘ibotchisi edi. U X IX asrning 60-yillaridayoq Rusiya
fosforit konlarini o'rgandi va b irin ch i m arta podzol tu p ro q larn in g
ununidorligini oshirishda fosforit talq on i katta Samara berishini tajri-
balar asosida isbotlab berdi.
D .N . Pryanishnikov o‘zining o ‘sim liklarda azot m o d d alarin in g
alm ashinuviga oid ishlari bilan fan m aydoniga kirib keldi. K eyinchalik
bu m asalalarni rivojlantirib, o'sim liklarning amm iak va n itrat shaldidagi
azot bilan oziqlanish nazariyalarini yaratdi. U hali su n ’iy am m iak
sintez qilinm asdan ancha ilgari am m iakli azotli o ‘g‘itlarni ishlatish
bo‘yicha tavsiyanomalar ishlab chiqdi.
D .N . Pryanishnikov ustozi D .N . M endeleyevdan 57 yil keyin shu
yo‘nalishdagi ishlarni davom ettirib, m am lakatning 300 ta m askanida
3800 dan ortiq dala tajribalarini o ‘tkazdi va o ‘g ‘itlar sobiq Sovet
Ittifoqi tuproqlarida ham g'arb iy O vro'padagi kabi Samara berishini
isbotlab berdi.
M ana shu jug'rofiy tarm o q tajrib alarin in g m a te ria lla ri davlat
m ahkam alariga mineral o‘g 'itla rn i ishlab chiqarishni rejalashtirishga
va o ‘g 'it sanoatini rivojlantirishga im kon berdi.
D .N . Pryanishnikov o‘zining 1927-yilda e ’lon qilingan «M altus va
Rusiya» asarida fandagi reaksion oqim larga keskin zarba berd i va
m am lakat aholisi har 50 yilda ikki baravar o'sib turgan c h o g ‘d a ham
agrokim yo, dehqonchilik ham da o ‘simlikshunoslik fanlarining yutuqlari
asosida oziq-ovqat m ahsulotlari yanada tez sur’atlar bilan ko‘payib
borishini isbotladi.
D .N . Pryanishnikov ak ad em ik V.R. Vilyams tom onidan ilgari
surilgan dehqonchilikning « 0 ‘t-dalali» tizimiga qarshi chiqdi. Bu tizim
m am lakatda don yalpi hosilini keskin kamaytirib yuborishini uqtirdi
va vaqt uning haqligini isbotladi. U almashlab ekishni to ‘g‘ri tashkil
qilish bilan bir qatorda o ‘g ‘itlard an unumli foydalanish aholini oziq-
ovqat m ahsulotlari bilan to ‘la t a ’minlashning asosi ekanligini doimiy
tarzda ta ’kidlar edi.
Shuningdek, qator oralariga ishlov beriladigan ekinlarni yetishtirish
va u larg a m ineral o ‘g litla rn i q o ‘llash (ayniqsa 0 ‘rta O siyoning
sug‘oriladigan m aydonlarida) « aw al bitta boshoq o ‘sgan yerda uchta
boshoq yetishtirish im konini berishini» ta ’kidladi, qaysiki, bu regionda
dehqonchilikni yanada tezroq rivojlanishiga turtki b o ‘ldi.
D .N . P ryanishn iko v to m o n id a n yozilgan, «Agrokimyo» deb
nom langan fundam ental asar qayta-qayta nashr qilindi. Uning 400
dan ortiq ilmiy ishlari nashr qilingan bo‘lib, aksariyati jahon miqyosida
e ’tiro f etilgan.
P.S. Kossovich 1897-yilda o'sim liklar ammiak shaklidagi azotni
t o ‘g ‘rid a n -to ‘g‘ri nitrat holatiga o ‘tmasdan ham, o ‘zlashtira olishini
isbotladi, bu o ‘z navbatida D .N . Pryanishnikov nazariyasining to‘g‘rili-
gini k o ‘rsatdi. Bundan tashqari, P.S. Kossovich tabiat va xo'jaliklarda
xlor va oltingugurtning aylanishi (o ‘rami) ni va ildiz ajratmalarini
o ‘rganish borasida ham q a to r muvaffaqiyatli tadqiqotlarni amalga
oshirdi.
K.K. Gedroys o'zining ijodiy faoliyatini tuproqlarning singdirish
qobiliyatini o ‘rganishga q aratd i, ularning turlarini aniqladi va bosh-
qarish qonuniyatlarini ko‘rsatib berdi.
1911 -yilda tuproqlarning potensial nordonligini kashf qildi va bu
bilan tuproqlarni ohaklashning nazariy asosini yaratdi. Shuningdek,
sh o 'rto b larn i kimyoviy m elioratsiyalash borasidagi m um toz ishlar ham
un ing qalam iga mansubdir.
Keyinchalik l.S. Shulov (m ikroelem entlar bo'yicha) D.A. Sabinin
va A.A. Shm uk ildizning sin tezlash qobiliyati b o 'y ich a bir qator
ta d q iq o tla rn i am alga o s h irib , agrokim yo fan ining rivojlanishiga
o ‘zlarining m unosib hissalarini q o ‘shdilar.
Rusiya agrokimyo fanining rivojlanishida qishloq xo‘jalik oliy o ‘quv
yurtlari, D .N . Pryanishnikov nom idagi o 'g 'it va agrotuproqshunoslik
in stitu ti, 0 ‘g‘itlar va insek to fu n gitsid lar b o 'y ic h a ilm iy -tad q iq o d
instituti olimlarining hissasi ham kattadir.
Turkis tonda agrokimyo elementlarining rivojlanish
tarixi va o‘simIiklarning oziqlinishiga oid fïkrlar
M a’lumki, 0 ‘rta Osiyo qadim iy dehqonchilik m arkazlaridan bittasi
hisoblanadi.
M iloddan aw algi V I—V m ing yilliklarda a w a ld a n dehqonchilik
bilan shug‘ullanish hozirgi E ron hududidan janubiy Turkm anistonga
k o 'c h ib o ‘tdi va bu erda «Jaytun» deb no m lan g an d e h q o n c h ilik
m adaniyatini yuzaga keltirdi. Q adim davrdagi dehqo nch ilik yerlarni
bostirib sug‘orish asosida ( to ‘g ‘rirog‘i, b ah orda, dary o lar toshgan
paytda, suv bosgan joylarga ekin ekish asosida) am alga oshirilar edi.
E neolit (m iloddan a w a lg i IV—III) davriga kelib, Z arafsh o n
vodiysida ham dehqonchilik bilan shug'ullana boshladilar («Sopolli»
dehqonchilik m adaniyati). U zunligi uch kilom etrga yetadigan kichik
shoxariqlar qazilib, un u m d o r verlarga suv chiqarilishi dehqonchilik
tarixidagi muhim qadamdir.
Miloddan awalgi II m inginchi yillarda hozirgi Buxoro hududlarida
«Zamonbobo» va «Tozabegip» dehqonchilik m adaniyatlari va shundan
keyinroq «Chust» dehqonchilik m adaniyati shakllandi.
Bu davrga kelib bostirib sug'orish o'rniga kanallardan foydalanish,
birm uncha murakkabroq ish qurollariga o'tish bilan bir qatorda tuproq
unumdorligini oshirish m aqsadida mahalliy o ‘g‘itlardan foydalanishning
ham ilk alomatlari ko‘rina boshladi.
Ayniqsa, «sopolli» dehqonchilik m adaniyati davrida tuproqlarni
qo ‘sh xo'kiz qo'shilgan o m och lar yordam ida ishlanishi va podalarda
yirik shoxli qoram ollar sonining ortib borishi (ayrim m a’lum otlarga
qaraganda, jam i m ollar sonining 2 8 -2 9 foizini tashkil qilgan) buning
yaqqol dalilidir. Q oram ollar sonining ortishi esa, tabiiyki, ularning
axlatlarini mahalliy o ‘g ‘it sifatida ishlatilishiga sabab bo'lgan.
G .N . Lisitsina to m o n id an am alga oshirilgan m axsus tadqiqod
usullari ko‘p miqdorda go‘nglarning ishlatilishi neoantropogen tuproqlar
tarkibidagi chirindi miqdorini 0,34—0,52 foizdan qadim iy sug'oriladigan
tuproqlarda 0 ,8 0 -1 ,0 2 foizga yetishiga olib kelganligini ko‘rsatgan.
Um um an olganda, O lrta Osiyoda sug‘oriladigan dehqonchilik m ada
niyati va chorvachilik bundan 7—8 hatto 10 m ing yillar aw al paydo
bo'lganligi zardushtiylarning m uqaddas kitobi «Avesto»da ham eslatiladi.
Buyuk ensiklopediyachi olim Abu Rayxon M uhamm ad ibn Axmad
Beruniy (978-1048) m ashhur «Kitob ul jam oxir fi m a’rifatil javoxir»
asari ona jins va tuproq mineral qismining xossalarini o'rganish bo'yicha
saqlanib qolgan dastlabki m uhim qo'llanm a hisoblanadi.
X—XI asrlarda aytilgan ushbu ilmiy fikrlar dunyo miqyosida birinchi
b o ‘lib, tu p ro q la r nurash jaray on id a hosil bo'ladigan ona jinsining
m ahsuli ekanligi, ularning m ineral qismi esa tabiat va o'sim liklar
hayotida katta o 'rin tutishi alohida ta’kidlab o'tilgan.
Taxm inan XIV—XV asrlarda yozilgan «Ziroatnoma» (F an-i kashtu
ziroa) asarida ajdodlarimizning ming yillik dehqonchilikka oid tajribalari
um um lashtirilgan. Kitobdagi ayrim m a’lumotlarning guvohlik berishi-
cha, ular ekinlardan yuqori va m o'l hosil yetishtirishda o ‘g ‘itlarning
m uhim aham iyatga ega ekanligini yaxshi bilganlar.
M azkur asarda turli chorva m ollarining go‘nglari tuproqlarga
turlicha ta ’sir ko'rsatishi, qo ‘y va echkilarning go'nglari ot go‘ngiga
nisbatan bir yarim baravar kuchliroq ekanligi e ’tirof etilgan. Ayniqsa,
ch o 'ch q a axlati o 'g 'it sifatida unchalik ahamiyatga ega emasligi, uni
qo'llaganda turli-tu m an illatlar kelib chiqishi alohida qayd etilgan.
Shuningdek, hozirgi kunda biz «kompost» deb ataydigan «nuriyi
maxlut» ni tayyorlash usullari ularga o 'sh a qadim zam onlardayoq
m a ’lum b o 'lg an ekan. N uriyi-m axlutni tayyorlash uchun go'ng, ariq
va zovur tuproqlari, chirigan qam ish, xashak va barglar, eski devor
ham da tom tuproqlari, axlatlar, kul, iste’mol uchun yaram aydigan
m eva-chevalar, charm va polos qoldiqlari hamda suyak talqonlaridan
ustalik bilan foydalanganlar.
N u riy i-m a x lu t tarkibidagi o ziq a elem entlarni havo va y o g'in-
sochinlar ta ’sirida sezilarli darajada kamayishi (hozirgi ibora bilan
aytilganda, denitrifikatsiyalanishi ham) ularning e ’tiboridan chetda
qolm agan. B undan ancha ilgari yetishtirish borasida «Dasturi kishvar-
zon» («D ehqonlarga yo'riqnom a») va «Kidyurnoma» («Bog'dorchilik
haqida kitob») kabi qim m atbaho asarlar yozilgan b o'lib, ular shu
davrlarda tez -te z bo'lib turadigan urushlar paytida yo‘qolib ketgan.
Ajdodlarim iz shuningdek, ekinlar va tuproq (to'g‘rirog‘i tuproqning
xususiyatlari) o'rtasidagi m unosabatga azal-azaldan qiziqib kelganlar
va o'rg an gan lar. N atijada Quva va Dashnobodning tuproqlari anor,
N am angan tuproqlari olma, K attaq o‘rg‘on tuproqlari uzum yetishtirish
u ch u n en g q u lay ekanligi a n iq la n g an . O ltiariqning b o d rin g lari,
M arg'ilon anorlari va C h o rjo'y qovunlari qadim -qadim dan buyon
m a’lum va m ashhurdir.
Y uqorida sanab o ‘tilgan vositalar y o rd am id a yaqin-yaqingacha
ham tuproqlar tarkibidagi chirindi va oziqa elem entlarining m iqdori
ko‘paytirilgan.
0 ‘zbekistonda agrokimyo fanining
yuksalish bosqichlari
Aholi sonini tez su ’ratlar bilan ko'payib borishi Rusiya imperiya-
sining 0 ‘rta O siyoni bosib olib, o 'z in in g aso siy paxta bazasiga
aylantirishi, ekinlar hosildorligining keskin oshirishni taqozo qilgan
edi. Bu m uam m o tabiiyki, m ineral o ‘g‘itlarni q o ‘llash yo ‘li bilangina
hal qilinishi m um kin edi.
Birinchi fosforli o ‘g ‘it 1843-yilda Looz to m o n id a n Rotam sted
stansiyasida, kaliyli 1861-yilda Stasfurtda olingan bo'lishiga va o ‘g‘itlar
ustida juda k o ‘p tadqiqotlar o'tkazilganligiga qaram asdan, Osiyoga
m ineral o ‘g‘itlar birinchi m arta XX asrning boshlarida, to ‘g‘rirog‘i
1906-yilda keltirilgan.
T u rk isto n d a ekinlarga m ineral o ‘g ‘itla rn i q o 'lla s h borasidagi
dastlabki tadqiqotlar R.R. Shreder, M.M. Bushuyev, I.K. Negodnovlar
tom onidan amalga oshirilgan va bu tajribalarda h a r bir gektar maydonga
3 0 -6 0 kilogramm atrofida azotli va fosforli o ‘g ‘itlar qo'llanilgan.
Q o ilan ilg an o ‘g ‘itlar miqdorining kamligi va agrotexnikaviy tad-
birlar saviyasining pastligi tabiiyki, o ‘g‘itlar sam aradorligini ko ‘rsatib
berish im konini berm agan.
Eski Q ovunchida (hozirgi Yangiyo‘l) o ‘g ‘it q o 'lla sh stansiyasining
ochilishi, o ‘sim liklar oziqlanishini o'rganish borasida olib boriladigan
ilm iy-tadqiqot ishlarining keng quloch yoyishiga yordam berdi.
Bu stansiyaning faoliyati A.I. Kurbatov, D.A. Sabinin, E.A. Jorikov,
V.P. M achigin, V.N. M andrigin, I.T. C hernov va boshqa bir qator
taniqli tadqiqotchilarning nomlari bilan cham barchas bog'liqdir. Ular
tom onidan bajarilgan ilmiy izlanishlar 0 ‘rta O siyoning barcha tuproq
tiplarida ham azotli o 'g 'itla rn i qo'llash (ayniqsa fosforli o ‘g‘itlar
fonida) ijobiy natija berishini ko'rsatdi.
0 ‘zbekistonda agrokimyo va tuproqshunoslik fanlarining rivojla-
nishida 1920-yilda O 'rta Osiyo Davlat U niversiteti qoshida tashkil
etilgan Tuproqshunoslik va geobotanika in stitu tining roli kattadir.
Institut hozirgi davrgacha turli nom lar bilan atalib, turli-tum an
vazirlik va q o 'm ita la r tassarufida b o ‘ldi; 1932-yilda B utunittifoq
paxtachilik ilmiy tadqiqot institutining 0 'g ‘it va agrotuproqshunoslik
Markaziy stansiyasiga aylantirildi. 1943—60-yillarda 0 ‘zSSR Fanlar
A kadem iyasi, 1960—6 1-yillarda O 'z S S R qishloq xo'jalik F a n la r
A kadem iyasi, 1961—64-yi 1 larda 0 ‘rta Osiyo P axtachilik D avlat
Q o‘mitasi, 1964—72-yillarda Qishloq xo'jalik vazirligi, 1972-yildan
1999-yilgacha O 'zbekiston Fanlar Akademiyasi tarkibidagi va 1999-
yildan boshlab O 'zbekiston Respublikasi yer resurslari davlat qo'm itasi
ixtiyoriga o'tkazildi.
1929—30-yillarga kelib o'g'it bo'yicha ilmiy tadqiqot instituti (N IU )
va p axtachilik ilm iy tad q iq o t in stituti (U z N IX I oldingi Soyuz-
NIX I)larining ochilishi paxtachilikda o 'g 'it qo'llash masalalarini hal
qilishda va agrokim yo sohasining rivojlantirishda muhim o 'rin tutdi.
Shu davrda m azkur ikki ilmiy maskan O 'rta Osiyoning paxtachilik
m intaq asida ta rq a lg a n barch a tu p ro q la rd a am alga o shiriladig an
tajribalarni yo'lga qo'ydi. Tajribalar paxta yakka ziroati (m onokultura)
va almashlab ekish sharoitida o 'g 'itli ham da o'g'itsiz fonlarda amalga
oshirildi.
Respublikam iz ishlab chiqarishiga ko'plab iqtidorli mutaxassislarni
tayyorlab berishda, shuningdek, agrokimyo va tuproqshunoslik fanlarini
rivojlantirishda hozirgi Toshkent Agrar Universitetining alohida tutgan
o'rni mavjud. 1918-yilda Turkiston xalq universiteti qoshida qishloq
xo'jalik fakulteti ta ’sis etilgan bo'lib, 1930-yilning aprelida O 'rta Osiyo
davlat universitetidan niustaqil O 'rta Osiyo Qishloq xo'jalik instituti
bo'lib ajralib chiqdi. U 1956-yildan boshlab O 'rta Osiyo paxtachilik
va ipakchilik instituti, 1934-yilda esa Toshkent Qishloq xo'jalik instituti
n o m in i o ld i. 1 9 9 0 -y iln in g b o sh id a u T o s h k e n t D av lat A grar
Universitetiga aylantirildi.
1930— 1936-yillarda Paxtachilik ilmiy tadqiqot instituti, shujum ladan
lining M arkaziy o 'g 'i t va agrotuproqshunoslik stansiyasi tu p ro q -
agrokimyoviy xaritanomalarmi tuzish hamda o'g'itlarning samaradorligini
aniqlash borasida keng ko'lam dagi tckshirishlarini o'tkazadi. Shu
maqsadda faqat 1935-yilning o'zida birgina O 'zbekistonda 620 dan
ortiq dala tajribalari o'tkazildi. Bu tajribalarga Ya.M. Chumakov, L.I.
Golodkovskiy, D.V. Chernov, I.V. Sivinskiy va boshqalar rahbarlik
qildilar. M ana shu ishlarning natijasi o'laroq O'zbekistonda, asosan
paxtachilikda qo'llash uchun, ko'p miqdorda mineral o'g'itlar keltirila
boshlandi. 1936-yilga kelib O 'rta Osiyoning paxtachilik xo'jaliklaridagi
o'rtacha hosildorlik gektar hisobiga 16—17 sentnerga yetdi.
1936-yildan boshlab agrokimyo yo'nalishidagi ilmiy tadqiqotlar
o 'g'itlarn i, ayniqsa azotli o'g'itlarning, samaradorligini ko'tarilishiga
qaratildi. L.I. Golodkovskiy m a ’lum otlariga qaraganda azotli o ‘g ‘it-
lardan foydalanish koeffitsienti bu davrga kelib 27 foizni tashkil qilgan.
Ikkinchi jah o n urushidan oldingi yillarda agrokim yoda n azariy
m asalalarni o'rganishga ko‘proq e ’tib o r berildi. 0 ‘g‘itlarni q o ‘sh im c h a
oziqlantirish sifatida qo'llashning afzalliklari nazariy jihatdan asoslab
berildi, g‘o ‘za rivojlanishining tu rli davrlarida oziqa e le m en tlarin i
o ‘zlashtirish qonuni aniqlandi, o ‘g ‘itlarni mexanizatsiya y o rd am id a
qoMlash y o ‘lga q o ‘yildi, tu p ro q la rn in g agrokim yoviy x o ssa la rin i
o'rganishga e ’tibor kuchaytirildi.
1939-yilda B.P. Machigin O 'rta O siyoning serkarbonat tu p ro q la ri
tarkibidagi harakatchan fosfatlar m iq d o rin i aniqlash usulini ta k lif
qildiki, qaysiki, bu usul hozirgi k u n d a ham o ‘zining a h a m iy a tin i
y o 'qotm agan.
Urush yillarida Respublikamizga Rusiya va qardosh Respublikalardan
ko‘plab ilmiy-tekshirish vositalari h am d a ilm ahli evakuatsiya qilindi.
U larning yordam ida (D .N . Pryanishnikov va uning sh ogirdlari)
bir qator am aliy agrokimyo m asalalari liai qilindi. Ayniqsa S a m a r-
q a n d d a fao liy at k o ‘rsatgan D .N . P ry a n ish n ik o v 0 ‘rta O s iy o d a
alm ashlab ekish tizimiga qand lavlagini kiritilishi m am lakat aho lisin i
qand bilan, shuningdek chorvachilikni t o ‘yimli ozuqa bilan ta ’m in lash
bilan bir qatorda g‘o ‘za hosildorligini oshirishda ham ijobiy n atija
berishini isbotlab berdi.
XX
asrning 50-yillaridan boshlab 0 ‘zbekistonda agrokim yo fani
yanada tez su ’ratlarda rivojlana boshladi.
1949-yilda Toshkent Davlat U niversiteti tarkibida ochilgan ag ro -
nom iya kafedrasi ( 1985-yilda agrokim yo kafedrasi deb n o m lan g an )
paxtachilikning bir qator nazariy va am aliy m uam m olarini hal q ilish d a
salmoqli ishlarni amalga oshirdi. S.N . Rijov, N.P. Malinkin, K.B. Saa-
kyans, J. Sattorov, G.A. K am enir-B ichkov kabi taniqli olim lar yetuk
agrokim yogarlarni tayyorlash bilan b ir q ato rd a bu fanni va R es-
publikamiz qishloq xo'jaligini rivojlanishiga munosib hissa q o ‘shdilar.
0 ‘zbekiston fanlar akademiyasining haqiqiy a ’zosi J. S a tto ro v n a v
agrok im yosi y o 'n a lish ig a asos so ld i va o ‘g ‘it sam aradorligini o sh i-
rish sharoitini yaratdi. G.A. K am enir-B ichkov B.S. M usayev b ila n
birgalikda tuproq gumusi va azo tid an foydalanish va sh o ‘r y e rla rn i
o ‘g‘itlashning ilmiy asoslarini ishlab c h iq d i, o ‘g‘it foniga qarab g ‘o ‘za
navlari ildizining o ‘sishini har xil boMish sabablarini aniqlad ilar. Bu
d av rd a asosiy e ’tib o r p a x ta c h ilik d a o ‘g ‘it ishlatish m e ’y o r la r i,
m uddatlari va usullarini nazariy jih a td a n asoslab berishga qaratild i.
Kuzgi shudgor ostiga (im koniyati bolm agan payitlarda, bahorgi
ishlov berish payitida) yiilik fosfor miqdorining 60—70 foizi, kaliyning
50 foizi qoMlanilishi lozimligi asoslandi. Barcha ekin maydonlarida
ekish bilan birgalikda gektariga 20—30 kg fosfor va 10—15 kg azot
berish tavsiya qilindi.
G ‘o ‘zaning oziqlanishida q o ‘shimcha oziqlanishning ahamiyati,
birinchi va so‘nggi qo ‘shim cha oziqlanishning muddatlari ilrniy jihatdan
asoslab berildi.
Respublikam izda agrokim yo fanining rivojlanishiga paxtachilik
ilm iy instituti (sobiq S o y uzN IX I) jamoasi salm oqli hissa qo'shdi.
Institutning Oq qovoqdagi tajriba maydonlarida so‘ngi 80 yil ichida
am alga oshirilgan tajribalar o ‘g‘it qo'llam asidan surunkali ravishda
p ax ta ekiladigan m aydonlarning har birgektaridan 15 s, gektariga 150
kg azot, 100 kg fosfor, 50 kg kaliy qo ‘llanilgan m aydonlardan o'rtacha
35,8 s hosil olish m um kinligini ko‘rsatdi.
Bundan ko‘rinib turibdiki, hosilning yarm idan ko‘prog‘i (deyarli
2 /3 qismi) mineral o ‘g ‘itlar hisobiga olinadi.
0 ‘rta Osiyoning tuproqlari kaliyga ancha boy bo‘lganligi sababli
yaqin-yaqingacha ham kaliyli o ‘g‘itlarni qoMlash niaqsadga muvofiq
e m a s deb kelindi. F a q a tg in a M.A. B elousov, 1.1. M adraim ov,
P .V . P ro taso v larn in g olib borgan tadqiqodlari natijasida kaliyli
o ‘g ‘itlarning paxta hosili va tolasining sifatiga ko‘rsatadigan ijobiy
t a ’siri asoslab berildi. 80-yillarning boshlariga kelib, kaliyli o ‘g‘itlarni
qoMlash m uddatlari, m e ’yorlari va boshqa turdagi o ‘g‘itlar bilan
nisbatlari yuzasidan tegishlicha tavsiyalar ishlab chiqildi. Hozirgi davrga
kelib kaliyli o ‘g‘itlar paxtachilikda keng koMamda ishlatilmoqda.
1963-yilda tuproqlarning oziqa elementlari bilan ta ’minlanganligini
liam da qishloq xo‘jalik ekinlarining xususiyatlarini hisobga olgan holda
turli tuproq-iqlim regionlarida o ‘g‘itlarni taqsimlash va qoMlashni ilmiy
a s o s d a t o ‘g ‘ri t a s h k i l q ilis h m a q s a d id a R e s p u b lik a m iz d a
ixtisoslashtirilgan agrokim yo xizmati tashkil etildi.
T oshkent D avlat U n iv e rsite ti, Agrokimyo kafedrasida amalga
oshirilgan ko‘p yiilik tadqiqotlar natijasida (J.S. Sattorov, A.A. Nazarov,
M . T eshaboyev, G .A . K am en ir-B ich ko v , L.A. K opeykina, B.S.
M usayev, A. Raximov, A. Shom urotov va b.) agrokim yo fanida yangi
y o 'n alish - paxtachilikda nav agrokimyosiga asos solindi. Buning
natijasida g‘o ‘zaning naviga bogMiq holda 1 to n n a paxta xomashyosini
shakllanishi uchun 40 kilogram m dan 70 kilogram m gacha azot, 10
kilogram m dan 30 kilogram m gacha fosfor va 50 kilogram m dan 80
kilogramgacha kaliy kerak b o ‘lishi isbotlandi, qaysiki k o ‘p m iqdorda
mineral o ‘g‘itlarni tejash h a m d a atorof-m uhitni kimyoviy m oddalar
bilan ifloslanishining oldini olish im konini beradi.
Respublikamizda sabzavot ekinlari ham da kartoshkani o ‘g ‘itlash
m asalalari Respublika sabzavot, poliz ekinlari va kartoshkachilik ilmiy
tekshirish institutida (X.Z. U m arov rahbarligida) boshoqli don ekinlarini
o ‘g‘itlash masalalari esa, G ‘allaoroldagi «Don» ilmiy ishlab-chiqarish
birlashm asida o ‘rganildi va o ‘rganilm oqda.
Respublikamizda agrokim yo fanini rivojlanishiga m unosib hissa
q o‘shgan tadqiqotchilar R.R. Shreder, M.M. Bushuyev, N .K . Balyabo,
I.A. M andrigin, B.P. M achigin, N .P . M alinkin, 1.1. C h u m ach enk o,
E.A. Jo rik o v , A.V. X arkov, V .l. Sivinskiy, S.A. K u d rin , K aziy ev ,
S.N. Rijov, M.A. Belousov, P.V. Protasov, T.P. Piroxunov, I.M . M ad-
raim o v , I.N . Niyozaliyev, J.S. Sattorov, B.I. Isayev, A .E. Ergashev,
X.T. Risqiyeva va boshqalar hisoblanadi.
O‘g‘it-hosildorlikni oshirishning asosiy omili
Oziqlanish elem entlarining tuproqqa tushishi va tu p ro q d a n chiqib
ketishi o 'rta sid a g i farq o z iq la n ish e le m en tlarin in g b a la n s h o lati
hisoblanadi.
O ziqa elem entlarining tu p ro q d a n chiqib ketish m iq d o ri m ay-
donning m a’lum birligi hisobiga shu elem entlarning hosil va unga
qo 'shim ch a hosil tarzida tuproqni tark etgan m iqdori bilan o 'lch an ad i.
Oziqlanish elem entlarining tuproqqa qayta tushish m iqdorini oziqa
ele m en tlarin in g o ‘g ‘itlar, sh u n in g d ek , o ‘sim liklarning q o ld iq lari,
atm osferaning m olekular shaklidagi azotining tu p ro q q a tushgan va
boshqa m anbalar orqali to‘plangan m iqdorlar yig‘idisi tashkil qiladi.
Qishloq xo‘jalik ekinlarining oziqa elem entlarga b o 'lg an talabining
harxil boMishi oziqa moddalarini hosil bilan tuproqdan har xil m iqdorda
chiqib ketishi bilan farqlanadi. Bo‘g‘doydan harg ek tar yer niaydonidan
30 s hosil olish uchun 110 kg N , 40 kg P20 5, 70 kg K20 sa rf qilinadi.
0 ‘g‘itdan foydalanmasdan o ‘sim liklarni o ‘stirish natijasida hosildorlik
yildan yilga kamayaveradi.
0 ‘simliklarning hosildorligi, ularning o ‘sishi va rivojlanishi asosan
o'sishning to ‘rt xil omili - yorug'lik, issiqlik, nam lik va oziqaning
birgalikdagi ta ’siriga bog‘liq.
Lekin ishlab chiqarish sharoitlarida o'sim liklarning o ‘sishini va
hosildorligini oshirishni boshqarish imkoniyatlari bir xil em as. Hozirgi
kunda qishloq xo‘jalik ekinlarini hosildorligini oshirishning hal qiluvchi
om ili o 'g 'i tl a r va d eh q o nchilikn i keng ko‘lam da kim yolashtirish
hisoblanadi. Jahon miqyosida dehqonchilik bo‘yicha orttirilgan tajriba-
lar shuni k o ‘rsatdiki, hosildorlik darajasi ishlatiladigan o ‘g‘itlarning
m iqdori bilan cham barchas bog‘liqdir (3-rasm).
asr uch dalali yo'ng'ichqali yo'ng'ichqali
kompleks
yo 'ng ‘ichqasiz
alm ashlab
atmashlab
kimyolashtirish
almashlab ekish
ekish
ekish
3-rasm. Harbiy Yevropada 210 yil ichida
bug‘doy hosildorligini o‘zgarishi.
Bundan tashqari, hosildorlikni o ‘g‘it bilan ta’minlanganlik darajasiga
bog‘liqiigini har xil m am lakatlar misolida kuzatish rnumkin (2-jadval).
H ozirgi kunda sayyoram izda yashovchi insonning har to ‘rtdan
biri o ‘zining oziq-ovqat m ahsulotiga boMgan talabini m ineral o ‘g‘itdan
foydalanib olingan hosil evaziga qondiradi.
FA O (B M T ning o z iq -o v q a t komissiyasi) hisobiga k o ‘ra 2000-
yilda sayyoram izning aholisi 6 m illiardga yetdi va bu aholini don
m ah su lo tla rig a bo'lgan talabini qondirish uchun hosildorlikni 100%
ga, hayvon m ahsulotlari b o 'y ic h a esa 200% ga oshirilishini talab
q iladi.
2 -ja d vitl
Har xil mamlakatlarda mineral o ‘g‘itlardan foydalanish va
bug‘doy hamda kartoshkaning hosildorligi
M am lakatlar
N P K (1 ga
yerga kg
hisobida)
H o sild o r lik ( s / g a )
B ug‘d o y
K a rto s h k a
G o lla n d iy a
758
52
338
Y ap o n iy a
4 3 0
62
190
G F R
4 2 3
45
284
B uyuk B ritaniya
274
49
284
C h e x o slo v a k iy a
320
43
161
F ra n siy a
269
42
275
I tali ya
105
23
185
A Q S H
106
21
292
Isp a n iy a
82
15
147
Rossiya
73
15
118
H in d isto n
20
14
115
O 'z b e k is to n
2 0 3 ,6
47
170,5
FAO ning m a’lum otlariga m uvofiq ja h o n m iqyosid a m ineral
o ‘g‘itlarga bo'lgan talab 2 0 10-yilda 307,2 t ni tashkil qiladi, ulardan
170 mln t N , 70 mln t P 20 5 va 60 mln t K 20 dir.
Sanoati rivojlangan m am lakatlarda o ‘g ‘itlard an foydalanish jon
boshiga 55 kg dan 145 kg gacha b o ‘lsa, rivojlanayotgan mam lakatlarda
bu m iqdor 7 kg dan 23 kg gacha boradi. Shunday qilib, jaho n miqyosida
m ineral o ‘g‘itlar ishlab chiqarish yaqin 20 yil ichida uch martaga
oshishi kerak bo'ladi.
Mutaxassislarning hisoblariga ko'ra hosildorlik oshishi ko'rsatkichini
taxm inan 50% o 'g 'itlard an foydalanish hisobiga to 'g 'ri kelsa, qolgan
50% boshqa: agrotexnika, nav, sug'orish va h.k. u sullar hisobiga to'g'ri
keladi.
AQSH ning ilm iy-tadqiqot m uassasalarining m a ’lum otlariga ko'ra
u ru sh d an keyingi yillar m obaynida bu m a m la k a td a hosildorlikni
oshishini 41% o 'g 'itlard an foydalanish bilan b og‘liq bo'lgan bo'lsa,
15—20% gerbitsidlar va boshqa o'sim liklarni m uh ofaza qilishda qo'lla-
niladigan kimyoviy m oddalar evaziga, 15% agrotexnikaning takom il-
lashuvi evaziga, 8% — gibrid urug'lardan foydalanish, 5%— 11 —18%
sug'orish va boshqa om illar evaziga yuz berdi.
Hosildorlikni oshishi o ‘simliklar tomonidan oziqa moddalariga bo'l-
gan talabni oshiradi, shuning uchun har qanday ekinning hosildorligini
qancha oshirish rejalashtirilsa, shuncha ko'proq miqdorda o ‘g‘it talab
qiiinadi. Lekin shuni ham e’tiborga olish kerakki, hosildorlik o ‘g'itning
oshirilishi bilan m a’lum bir me’yor chegarasidagina mutanosiblikka ega.
C hunki h a r bir qishloq xo'jalik ekini turi va navi o ‘zida genetik
mahkam langan ichki oziqlanish
m e ’y o r id a n
ortiqcha o'g'itni o'zlashtira
olmaydi. A ksincha hosildorlik pasaya boshlaydi va berilgan o ‘g ‘itlar
iqtisodiy jih a td a n o'zini oqlamaydi (4-rasm ).
M ineral o ‘g ‘itlar ishlab chiqarish ancha miqdordagi energiya xarajati
bilan bog‘liq. M asalan, hozirgi kunda yer kurrasi bo‘yicha 600 ga
yaqin N N j sin tezlay d ig an qurilm a ishlab turibdi. Bu q u rilm alar
tom onidan bir kecha-kunduzda 125 mln litr neftga ekvivalent bo'lgan
energiya sarf bo 'lad i. Shuning uchun dehqonchilikda o ‘g‘it m iqdorini
oshirish uning oshiqcha ishlatiladigan m iqdorining xarajati qo ‘shim cha
hosil orqali iqtisodiy jihatdan qoplangandagina samara beradi.
M am lakatim izda dehqonchilikni kim yolashtirishdan asosiy maqsad
m avjud o ‘g‘itlar resurslaridan foydalangan h o ld a
m um kin qadar
ko 'p ro q hosil yetishtirishdan iboratdir.
Hozirgi kunda Respublikam izda 6 ta o ‘g ‘it zavodi (Chirchiq, 01-
m aliq, Navoiy, Sam arqand, Farg‘ona, Q o'q o n ) faoliyat ko'rsatmoqda.
0 ‘g‘it ishlab chiqarish va ishlatishning to ‘xtovsiz ortib borayotganligi
m unosabati bilan ularning sam aradorligini oshirish kimyo sanoati va
qishloq xo‘jaligining birinchi navbatdagi vazifasi b o ‘lib qoldi. 0 ‘g‘it
ishlab chiqarishning o ‘sishi, asosan, yuqori konsentratsiyali va kompleks
o ‘g‘itlar hisobiga am alga oshirilm oqda.
Bunday o ‘g‘itlar ishlab chiqarilayotgan o ‘g ‘itlar yalpi m iqdorining
90% dan ortig‘ini tashkil qiladi. Bu hol o ‘g‘itlarning fizik massasini
kamaytirishga, ularni tashish, saqlash va tu p ro q q a kiritishga sarflana-
digan m ehnatni tejashga im kon beradi.
M inerai o ‘g‘itlarning fizikaviy-m exanikaviy xossalarini yaxshilash
rnuhim ahamiyatga ega. G ranulalangan, donalari m ustahkam va bir
o 'icham li o'g'itlarni saqlash va tuproqqa kiritish m a ’lum afzalliklarga
ega. Qishloq xo'jaligida kimyolashtirishning m oddiy-texnika bazasini
yaxshilashga doir (om borlar qurish, ularni m ashin a va m exanizm lar
bilan ta ’minlash va boshqalar) zaruriy ch o ra -ta d b irla r q o ‘llanilmoqda.
Bu hol o ‘g‘itlarni zavoddan dalaga qadar bo‘lgan y o ‘lda isrof bo'lishini
keskin kamaytiradi, ulardan o ‘z vaqtida va sam arali foydalanish uchun
shart-sharoitlar yaratadi.
Respublikamizda o ‘g‘itlardan foydalanishni tashkil etish va nazorat
qilishda Respublika loyiha-qidiruv agrokimyo stansiyasi, uning viloyat-
lardagi shahobchalari va boshqa tashkilotlar k a tta ishlarni amalga
oshirm oqdalar.
0 ‘g‘itlardan foydalanish yuqori saviyada agrotexnik usullarni q o ‘l-
lash bilan uzviy bog'lanishi lozim (3-jadval).
3-jadval
0 ‘g ‘itlashni kartoshka hosildorligiga ta ’siri
№
Tajriba varianti
H osild orlik , s /g a
Q o ‘sh im ch a h osil, s /g a
1
0 ‘g ‘it ish latm ay o 's tiris h
9,1
-
2
0 ‘g ‘itlash
16,0
6 ,9
3
0 ‘g ‘itsiz sh a ro itd a y u q o ri
a g ro tex n ik an i q o 'lla s h
15,4
6,3
4
0 ‘g ‘itlash s h a ro itid a yu q o ri
a g ro tex n ik an i q o 'lla s h
27,4
18,3
3 — A g ro k im y o
33
Sug‘orishni yaxshi yo‘lga qo ‘yilishi yoki yog'ingarchilik m iqdorini
yetarli bo‘lishi m ineral o ‘g‘itlarning hosildorlikni oshirishdagi sam ara-
dorligini kuchaytiradi (5-rasm).
4,79
5,35
3,15
t .
N 50P 75K 30
N80P110K50
N H 0 P I5 0 K 7 0
N I40P190K 90
□ Uch suv berilganda n Besh suv berilganda
5-rasm . Sug'orish soniga bogMiq holda o ‘g ‘it me’yorining
bahorgi bug‘doy hosiliga ta’siri (t/g a ).
4-jadval ko'rsatishicha o'g'itlarning samaradorligi eng aw alo tuproq
xiliga bog‘liq. 0 ‘zbekiston sharoitida bir xil doza va nisbatdagi o ‘g‘it
fonida g‘o ‘za o'sim ligi kam darajada bo'lsa ham sug'oriladigan b o 'z -
o'tloqi tu p ro q d a yuqoriroq hosil beradi va eng kam hosilni yangi
sug'oriladigan och tusli bo ‘z tuproqda ko'rsatadi, sug'oriladigan tipik
bo‘z tu pro q d a esa o 'rtach a hosil olinadi.
0 ‘g ‘itlar samaradorligini tuproq tipiga bogMiqligi
(paxta hosili, s/ga)
4-jadval
0 ‘g ‘it m e’y o r la r i,
k g /g a (to z a
elem ent h iso b id a )
S u g'oriladigan tipik
b o ‘z tuproq
Sug'oriladigan
bo‘z o ‘tloqi tuproq
Yangidan
.sug'oriladigan och
tusli b o'z tuproq
0 ‘g ‘itsiz fon
14,7
15,2
10,6
XT
p
L '
2(H)
M l)
UN)
30,3
34 ,3
37,2
N
P
K
2W
2 0 0
»(HJ
32,8
3 6,2
3 6 ,9
^ 2 5 0 ^ 1 7 5 ^ 1 2 5
3 6 ,4
37,9
38,2
N ^ K , »
38,7
38,9
3 9 ,4
4-jadvalning davomi
N
P
K
.1«)
I I I )
15(1
4 0 ,0
39,1
38,4
N
P
K
1
3IH)1 311«
150
4 2 ,6
4 1 ,0
3 9 ,3
0 ‘g‘itlardan foydalanish hosil sifatiga ham ta ’sir qiladi. K o 'p sonli
tadqiqotlar natijasida azotli o‘g ‘itlarning m iqdori va shakllarini kuzgi
bug‘doy donining sifatiga ayniqsa donning oqsilga boy bo'lishiga ijobiy
ta ’sir etishi isbotlangan.
J. Sattorov tajribalari natijalariga qaraganda o 'g 'itla r paxta tolasining
uzunligi, metrik nom eri, m ustahkamligiga va chigitining yog‘lilik da-
rajasiga ham ta ’sir qiladi.
M asalan, sug‘oriladigan tip ik b o 'z tu p ro q d a g ‘o ‘za eng uzun
tolaning N 2(|()P 140K
uw
fonida hosil qiladi. T olaning n isb atan yuqori
darajada mustahkam bo ‘lishi ham o ‘g‘itning N 2H(IP 14()K 100 va N 25()P 175K 125
m e’yorlarida ko‘rinadi.
Am m o bundan yuqori dozada esa paxta tolasining sifati pasayganligi
aniqlangan. G ‘o ‘za chigitida yog' m iqdorining m aksim al ko'payishi
o ‘g‘itning m e’yori N 200P |40K 11I0 da kuzatiladi.
Yuqoriroq m e’yorlartla esa chigitda yog'ning m iq d o ri nisbatan
kamayadi.
D ehqonchilikning so'nggi yillarda jadal tarzda kim yolashtirilishini
qayd etish bilan birga, ko‘p asrli am aliyot tajribasiga m uvofiq organik
o ‘g‘itlard an foydalanishning sam arasini alo h id a q ayd etish lozim .
M ineral o ‘g‘itlarni ko‘p m iqdorda ishlatish hosildorlikni oshiradi,
bu narsa o ‘z navbatida chorva m ollarining tu yo q so n in i oshirish
im koniyatini yaratadi ham da bunga bog‘liq holda g o ‘ng m iqdori ham
oshadi.
D .N . Pryanishnikov go'ngga nisbatan n o to ‘g ‘ri m unosabat mineral
o ‘g‘itlar tarkibidagi oziqlanish eleinentlariga nisbatan n o to ‘g ‘ri m uno-
sabatdir, deb hisoblardi.
O rganik o ‘g ‘itlar birinchi navbatda ekinzorni t o ‘g ‘ri o ‘g ‘itlash
tizim ining eng m uhim elem entlaridan biridir. Ilm iy -tad q iq o t m uas-
sasalarining m a’lum otlariga k o ‘ra, n o q o ratu p ro q v o h a (zon a) da
1 ga m aydonga 2 0 -3 0 ton n a g o ‘ng solinganda donli o ‘sim liklarning
h a r g e k ta rid a n q o ‘sh im ch a ravish da 6 —7 s e n tn e r k a rto sh k a d a n
60—70 sentner, g 'o 'z a o'sim ligidan 5 - 6 sen tn er, ildizm evalilardan
150 sentner, silos ekinlaridan 150—200 sentner hosil olinadi. G o ‘ngning
ijobiy ta ’siri 4 - 5 yilgacha davom etadi.
Bu y illar davom ida uning har bir tonnasi hisobiga 1 sentner
(ko‘rsatkichni donga aylantirilganda) ga teng bo‘lgan q o ‘shim cha
qishloq xo'jalik m ahsuloti olinadi.
0 ‘simlik navi va o‘g‘it
H ozirgi bosqichda ko'plab ilmiy tadqiqot ishlarining natijalari
yordam ida shu narsa isbot qilinganki, o ‘simliklar talabining genotipik
xu su siy a tla rin i hisobga o lm asd an tu rib o ‘g ‘it berish tad b irin in g
sam aradorligini, undan foydalanish koeffitsientini ko‘tarib bo'lm aydi.
G enotipik xususiyatlar esa har bir navgagina tegishli ichki sharoitlar
hisoblanadi.
Nav va o ‘g ‘it o ‘rtasidagi m uam m oga bag'ishlangan ilmiy ishlarning
birinchi to ‘plam i 1936-yili Rossiyada chop qilingan edi.
1881 — 1903-yillari Xarkov viloyatida Zaykevich degan ilmiy xodim
qand lavlagining kuzgi javd ar va bahorgi arpaning turli navlarini
superfosfat o ‘g ‘itining har xil
m e ’y o r la r id a
o ‘sishini o ‘rgandi. Bug‘doy
va su lin in g h a r xil n av larin i o ‘g‘it m e ’yorlarig a m u n o sa b a tin i
o 'rg a n u v c h i m uhim tajrib alar N.A. Udilskaya (1932) to m o n id an
o'tkazilg an.
Nav va o ‘g‘it o ‘rtasidagi o'zaro munosabatga bog'liq bo ‘lgan bir
necha tajribalar natijalarini ko‘rib chiqish mumkin. Kuban qishloq
xo‘jalik ilm iy-tekshirish institutida o ‘tkazilgan tajriba ko'rsatishicha
bug‘doyning 2 ta navi to 'liq o ‘g‘itga quyidagicha m unosabat bildirgan
(5- jadval).
5-jadval.
Bug‘doy navlarining to ‘liq o ‘g ‘itga munosabati,
don hosili, s/ga
Variant
Bezostaya 1
Novoukrainka
0 ‘g ‘itsiz
32,0
2 9,4
N P K
54,2
38,7
Q o ‘s h im c h a h o sili, s / ga
22,4
9,3
%
68,3
3 1,6
K .N . G o d u n o v a (1967) tajribasi k o 'rsa tish ic h a b u g 'd o y n in g
Bezostaya 1 navi N 45 P45 K 30 fonida don hosilini 53% ga, Stepnyachka
30 navi — 21% ko‘paytirgan. Igan nom li nav esa 77% ga, Ulyanovka
navi 29% ga oshirgan.
Piyozning (A.S. Krujilin, 1964), sholining (P .F . C h an d ler, 1969),
P o m id o rn in g (A. T o rre s , A .B . A w an, 1967) q a n d lav lag in in g
(S.V. Gudvil, 1936) navlari ham o ‘g ‘it m e’yorlariga tu rlic h a reaksiya
qilishi isbot qilingan.
Sholining xalqaro sholichilik in stitu tid a y a ra tilg a n IR 8 navi
1 20 -160 kg ga azotni o'zlashtirib 9 0 -1 0 0 s/ga g acha hosil beradi.
S h o lin in g P eta navi u c h u n esa a z o tn in g m a k s im a l m e ’yori
30 kg/ga dan oshmaydi.
E.L. Klimashevskiy (1972) o'tkazgan tajriba b o ‘yicha azotni yuqori
dozasi berilganda bahori bug‘doyning O te c h estv en n a y a don navi
hosilini 192, Shortnyanka navi — 90, Akmolinka navi — 67 va Biryusinka
navi 20% ga ko‘paytirgan.
V.K. Soloveva (1966) qand lavlagining 17 navini N 90P 120K 90 va
N 45P6I)K45 o ‘g‘it m e’yorlariga m unosabatini o'rgand i. T ajriba natijalari
asosida qand lavlagining navlarini o ‘g‘itga b o‘lgan m unosabatiga qarab
guruhlarga ajratdi.
Birinchi guruh — o ‘g‘itni yuqori darajada talab qiluvchilar (Beloser-
kovskaya odnosem ennaya 1, Lvovskaya 0 7 8 -8 6 % g ach a q o ‘shimcha
hosil) ;.ikkinchi guruh — o ‘g‘itn i o ‘rtacha talab qiluvchilar (Lvovskiy
gibrid o d n o se m y a n n o y , R a m o n sk ay a 065, V e rx n y a n sk a y a 038,
Kirgizskaya odnosem yannaya, Lvovskaya 925, U lidovskaya 752—32%
gacha qo ‘shim cha hosil); uchinchi guruh — o 'g ‘itni kam talab qiluv
chilar (Lvovskaya 059, gibrid Yaltushkovskaya, Lvovskaya odnose
m ennaya 16-15% gacha q o'shim cha hosil); to 'rtin c h i g uru h — o ‘g‘itga
talabsiz navlar (Ramonskaya 06, Yaltushkovskaya 2, Biyskaya 641,
Pervomavskaya 28, Ivanovskaya 1745).
N .G . G utin (1955), I.V. M osolov (1955), V.V. B urlana (1967)
kartoshka navlarini har xil o 'g 'it m e’yori va nisb atlarid a tekshirib
k o ‘rdilar.
N atijada ular chim li-podzol tuproqlarida k arto shkani ertapishar
n a v la ri o ‘g ‘itsiz va kam m e ’y o rd a b e rilg a n o ‘g ‘it fo n id a kam
q o'shim cha hosil beradi, N P foniga kaliy qo'shib berilgand a ularning
hosili yanada ko'payadi va ko‘payish doimiy bo'lad i, kechpishar navlar
esa past darajada o ‘g'itlangan fonlarda nisbatan yuqori hosil beradi,
degan xulosaga keldilar.
Sabzavot ekinlari ichida p o m id o r n avlarin ing o ‘g ‘itga nisbatan
reaksiyalari katta farq qiladi. R.V. Alekseyev (1968) y u q o ri dozadagi
m ineral o 'g 'itla rn in g p o m id o r navlarining hosili va urug ‘ sifatiga
ta ’sirini V olgo—A ktyubinsk tu proqlari sharoitida o ‘rganib quyidagi
n atijalarn i oldi: tezpish ar Voljskiy 288 o 'g 'itsiz variantda 329 s/ga
hosil b erg an , N lJ0P 1S0K 10() varian tid a — 488 s ga (q o ‘shim cha hosil
48% ), V olgogradskiy 5 9 5 -4 5 5 va 572 s/ga (q o 'shim cha hosil 26% ).
O 'g 'i t m e ’y o ri N 150P 3#0K 200 b o 'lg a n d a V oljskiy 2 8 8 - 4 1 8 s /g a
(q o 'sh im ch a hosil 27%) va Volgogradskiy 5 /9 5 -6 8 8 s/ga (q o ‘shim cha
hosil 48% ).
K o 'rinib turibdiki, birinchi nav yuqori dozadagi fosfor va kaliyga
ijobiy reaksiya berm adi, ikkinchi nav esa yuqori dozadagi fosfor va
kaliyni bem alol o ‘zlashtirishini k o ‘rsatdi.
D em ak, Voljskiy 288 navi uchun azot, fosfor va kaliyning eng
yaxshi nisbati l: 1:0,75 bo‘lsa, Volgogradskiy 5/95 uchun 1:2:1,25 bo'lib
chiqdi.
N av va o 'g 'it m uam m osini o'rganishni boshlanishidan beri 100
yildan k o ‘proq vaqt o'tdi. A m m o barcha ilm iy-tadqiqot ishlari asosan
donli va sabzavot ekinlarining navlari bilan olib borilgan.
G ‘o ‘za o ‘sim ligi bilan b u n d a y tajribalar yaqindagina boshlandi
(J. Sattorov 1967, M. Djumayev 1973, D. Sattorov 1976, 1982, 1983,
1985, 1988, 1991, 1993, A. N azarov 1985, M. Teshaboyev 1988, A.
S h o m u ra to v 1989, B. R axim bayev 1991, B. M usayev 1994 va
hokazolar). J. Sattorov va uning o'quvchilari O 'zbekistonning sug'o-
riladigan och tusli b o ‘z va boshqa tuproqlarida ko'p qam rovli va
noyob dala tajribalari o ‘tkazdilar.
Bu tajribalarda o 'rta va ingichka tolali g'o'zalarning 50 ga yaqin
n a v la rin i 7 ta o 'g 'it fo n id a (o 'g 'its iz , N 20(IP 14I)K II1(I, N 200P 2(MIK IM,
75
^
125
’ ^
250
^*
250
^ i
25
’ ^
3
oo^>
2
i
0
^"i
50
’ ^
300^300
i
5
o^ Sen°tip*k reaksiyasi
o'rganildi.
G 'o 'z a o'sim ligi navlarining hammasi ham o'zlarining oziqlanishi,
tuproq sharoitiga, o 'g 'it m e’yori va nisbatiga reaksiyasi bilan bir-
biridan farq qiladi. 6-jadvalda 1—5 iyunda g 'o 'za navlarining ildiz
tizim ini o 'sish i va rivojlanishi berilgan (g'o'zaning 2—3 haqiqiy barg
hosil qilgan fazasi).
G 'o 'z a n i shu fazasigacha hali o 'g 'it yillik m e’yorining ham m asi
berilgani y o 'q . Yillik m e’yor N 20()P 140K IOO bo'lganda berilgan o 'g 'it
m iqdori N 60P |4I)K 50 ni, yillik m e ’yor N 2(WP2(l(|K lim bo'lganda, berilgan
o 'g 'it m iqdori N 50P 200K50 ni yillik m e’yorlar N 3(K)P210K |ä0 va N ,00P300K ,5H
bo'lganda berilgan o 'g 'itla r m iqdori N 9I)P 21(IK75 va N 15(IP3()I)K 2II0 ni tashkil
qilgan.
G
‘o
‘z
a
n
a
v
la
ri
n
in
g
ha
r
xi
l
tu
p
ro
q
sha
roit
i
va
o
‘g
‘i
tg
a
b
o
g
‘l
iq
ra
v
is
h
d
a
il
d
iz
in
i
o
‘s
is
h
i
(1
-5
iy
u
n)
<5
Yangid
an
s
u
g
'o
r
il
a
d
ig
a
ii
o
c
h
to
st
t
b
o
'z
t
u
p
r
o
q
I
t
a
r
t
ib
li
y
o
n
il
d
iz
la
r
soni.
d
o
n
a
N
OO
0
С
Ü
1
4
,9
1
2
,7
1
1
,2
1
0
,2
cT
§
z
90 ’í 1Л —
(N T f r i (N
5
oT
z
ОС — ЭС
ГЛ \£) ГЛ 1
z "
9
.4
1
2
.0
8
.7
8
.5
a."*
i
z
oc ^ in
so t : ™ ~
B
o
s
h
il
d
iz
n
in
g
u
z
u
n
li
g
i,
s
m
Г-* 50 rn Ov
— ^ 1Л fN
W (N N (N
© ТГ 50 —
OO чО - С
(N (N »N (N
оо >о O'.
» Г^’ —
1
(N Г | fN
— ОС О
n
Ö
t / i 50 T f Г !
i n —■ O' эс
гл ту о ос
(N СЧ г-4 —
0
s.
г
•&
3
%
N
2
1
1
О
м
в
tz>
I
t
a
r
t
ib
li
y
o
n
il
d
iz
la
r
soni.
d
o
n
a
sO О
n
O Г-»
Г - t''-* Tf —
Tj- Tt \Ci 50
с ОС 1Л IN
2
1
.4
2
0
.2
1
6
.2
1
6
.2
1
6
.9
1
5
.0
1
5
.0
f 'i h - (N «Л
O ' O ' «О Tf
B
o
s
h
il
d
iz
n
in
g
u
z
u
n
li
g
i.
s
m
2
0
,3
2
0
,5
1
9
.9
1
7
.9
o
о
d
N ТГ
О O' г -
— эо
1
fN — —
•л sc as ^
ЧО sD r}-’ Tt
- t
; C
-
О ' оо г-»’ «n
S
u
g
‘ori
lad
iga
n
ti
p
ik
b
o
'z
t
n
p
r
o
q
I
t
a
r
ti
b
li
y
o
n
il
d
iz
la
r
s
o
n
i,
d
o
n
a
1
2
,8
1
2
.7
1
2
.7
1
1
.1
ТГ CC vC с
\ ¿ SO >л м
Г - O' Г4!
\0 50 v9
1
1
1
.2
1
5
.1
1
3
.2
9
.8
in ГЛ in Tf
fN
Tf —
B
o
s
h
il
d
iz
n
in
g
u
z
u
n
li
g
i.
s
m
r - 4
^
' Tt ГЛ O'
01 ГЧ fN -
2
3
.5
2
2
.9
2
0
.1
1
7
.9
2
0
.8
2
0
.4
1
9
.8
1
6
.3
1
7
.1
1
6
.1
1
6
.1
^ i n О N
50 X vfi »Л
i
в
я
о
ь
S
-4
7
2
7
T
o
s
h
k
e
n
t
1
1
0
8
-f
1
5
9
-f
S
-4
7
2
7
T
o
s
h
k
e
n
t
1
1
0
8
-f
1
5
9
-f
S
-4
7
2
7
T
o
s
h
k
e
n
t
1
1
0
8
-f
1
5
9
-
f
S
-4
7
2
7
T
o
s
h
k
e
n
t
1
1
0
8
-f
1
5
9
-f
S
-4
7
2
7
T
o
s
h
k
e
n
t
1
lO
X
-f
15
9
-
f
Jadv ald an ko'rinib turibdiki eng aw alo g‘o ‘za navlarining o ‘g‘itga
nisb atan h a r xil reaksiyasi u larn in g ildiz tizim ini qurilishiga ta ’sir
qiladi. Bosh ildiz uzunligi bilan I tartibli yon ildizlar soni h a r xil
tu p ro q , o ‘g ‘it m iqdori va n isbatig a qarab bir biridan k atta farq
qiladi.
Sug‘oriladigan tipik b o 'z tuproqda g‘o ‘zaning 2—3 haqiqiy barg
chiqargan fazasida ( 1 -5 iyun) o ‘g ‘itsiz variantda eng uzun bosh ildiz
C-4727 navida va eng qisqa bosh ildiz 159-F navida kuzatiladi.
T oshkent 1 va 108-F navlari o ‘rtacha holatda edi. Xuddi shunday
qonuniyat I tartibli yon ildizlar soniga ham tegishli b o ‘lib chiqdi.
N
60
P
140K 50
kg/8a (yillik m e ’yor N 200P |40K,00 kg/ga) o ‘g'it fonida
h am m a navlarning ildizi o ‘g‘itsiz variantga nisbatan yaxshi taraqqiy
etgan.
Biroq I tartibli yon ildizlar soni ancha ko‘p hosil bo'ladi. Navlar
o'rtasidagi farq saqlanib qoladi. N 60P 200K 50 kg/ga (N 200P200K 100 kg/ga)
o ‘g‘it fonida, y a’ni fosfor o ‘g'iti ko ‘proq berilganda C-4727 va Toshkent
1 navlarining ildiz tizim ining taraqqiyoti ancha tezlashdi. 0 ‘g‘it dozasi
k o'payganda ham m a navlarning ham chigitini unib chiqishi 1—2 kunga
kechikdi.
M ana shu o ‘g‘it fonida Toshkent I navining bosh ildizining uzunligi
va I tartib li yon ildizlar soni eng uzun va eng ko‘p edi. U ndan
keyingi o ‘rinlarni quyidagi tartibd a C-4727, 108-F va 159-F navlari
egallab turadi.
Sug‘oriladigan bo‘z -o ‘tloqi tuproq sharoitida (yer osti suvi yaqinroq
bo'lgan da) barcha navlarning bosh ildizi nisbatan qisqaroq, I tartibli
yon ildizlar soni ancha k o ‘p hosil b o lg an .
D em ak, o ‘simlik suv bilan yaxshi ta ’minlansa uning energiyasini
katta qism i yon ildizlar hosil bo'lishiga sarf bo'ladi.
Sug‘oriladigan tipik bo‘z tu p roq d a N 60P |40K50 kg/ga (yillik m e’yor
N
2
ooP
14
«)K ,0(, kg/ga) o 'g ‘it fonida g‘o ‘zaning 2 - 3 haqiqiy barg chiqargan
fazasida ildizning eng katta ham um um iy va ham ishlaydigan yutish
yuzasi C -4727 navida kuzatiladi. 0 ‘g'it m e’yori N 90P 21()—30flK 75 kg/ga
fonida (yillik m e ’yor N 300P210—300K 150 kg/ga) ham m a navlarda ham
ildiz yutish yuzasi kamayadi.
N a v la rn in g ichida nisbatan kattaroq yutish yuzasi T o s h k e n t-1
navida, k am yutish yuzasi 1 5 9 -F da ko'rinadi. Bosh ildizlarning
uzunligi va 1 tartibli yon ild izlar soni b o ‘yicha navlar o'rtasidagi
farq ildiz tizim ining yutish yuzasining katta kichigligini belgilaydi
(7-jadval).
G
‘o
‘z
a
tu
rl
i
n
a
v
la
ri
n
in
g
ild
iz
ti
zim
in
i
yu
ti
sh
y
u
z
a
si
(g
‘o
‘z
an
in
g
2
-3
h
aq
iq
iy
ba
rg
chi
q
ari
sh
d
a
v
ri
,
1
-5
iy
ii
n
)
и
i
C
l
’'
I
Z
5
2
0
,5
ж
о
о-
7
5
,2
5
3
3
,7
ТГ
00
ГО
ш
ГЧ
г-
4
3
7
,1
3
1
3
,6
7
2
,0
4
2
2
.8
2
3
7
.3
5
7
,1
V
e
u
a.
a
s.
ч
a f
i
z
00
00
VI
ГГ
эс
ас
ГО
эо
V
г~
O'
ГЧ
v
S3
ГО
гч
г-^
wo
о
го
*т
ГЧ
ГЧ
о
оо
NO
ГО
ON
•»г
ГО
чО'
ГО
ГЧ
4fr
чО
V»
i
>
N
£
g
s
a .'’
Z
«Л
г*-*
r -
Vt
ГО
O'
ГГ
чО
ГЧ
г~-
ГО
ОС
тг
V“.
ГО
90
ГО
ОС
O'
>о
гч
O'
Vi
VI
Г"’
о
ГО
о ”
Г--
O'
о '
оо
ТГ
'Л
ГЧ
ГО
90
•&
ä
¡a
3
V
©
ее
s
CA
a
5
û."
S
z ~
ГО
rs
чО
В
’t -
ТГ
©
г-*
ГО
ГО
«/"i
ГЧ
о '
Vf
го
ГЧ
ОС
ч©
Г-*
тг
Tf
«n
ГЛ
V»
о
г^1
о .
г-”
ЧО
ГЧ
оо*
г-
Tj-
чО
ГЧ
о
о
V
* *
CL.*
z c
N
ГЧ
ГО
чО
vi
ОС
sO
го
эо
NO
ОС
ТГ
V“,
чО
ГЧ*
ГГ
го
TJ-
чО
ч£5
r -
o '
r~
Tf
о
ГО
m
ГО
NO
ЧО
ГО
Ti-
4fr
тГ
ГЧ
гО
*г
V»
00
Ö
S
s
O
l
T
5> Dostları ilə paylaş: |