|
Pro llyuv ial yotq iz iq la r d a g i o 'rtaq um oqli sur tusli q o ‘n g ‘ir tuproq
Pro llyuv ial yotq iz iq la r d a g i o 'rtaq um oqli sur tusli q o ‘n g ‘ir tuproq
0 - 8
0,74
0 ,0 5 3
0 ,0 9
35,5
1,4
2 5 0
8 - 4 5
0,2 3
0 ,0 2 3
0 ,0 6
7,5
1,3
2 2 5
27-jadvalning d a vo m i
4 5 - 1 0 0
0 , 1 0
0,007
0 ,0 3
0 , 2
0,8
9 5
E llyuvial qu m lardag i ycngil q u m o q l i su r tusli q o 'n g 'i r tuproq
0 -8
0 , 5 7
0,0 4 7
0 , 1 0
2 4 , 6
1,8
3 6 9
10 -20
0 , 3 3
0,0 3 6
0,0 8
s e z il a r
2,1
4 3 8
2 7 - 3 7
0 , 2 8
0,0 2 3
0,0 7
s e z i l m a s
1,61
120
Sur tusli q o 'n g 'i r tuproqlarning singdirish kompleksi is h q o r iy - y e r
asoslari bilan to'yingan. Tarkibidagi k a tio n la rn in g 60—80% i k a lsiy d an
iborat. T u p ro q larn in g pastki qatlam lariga q arab ayni elem ent m i q d o r i
kam ayib boradi. K o 'rib o'tilayotgan h a r ikki tu p ro q kesm asining h a m
y u q o ri q a t la m l a r i d a kalsiyning m i q d o r i m a g n iy g a n i s b a ta n k o ‘p
(28-jadval). Lekin pastki qatlamlarga o 't g a n sari magniy m iq d o ri o r t i b
boradi. N atriyning miqdori qadimiy prollyuviyda shakllangan s u r tusli
q o 'n g 'i r tu p ro q lard a 2,2—4,7, yangi prollyuviv shakllangan t u p r o q d a
esa 3,7—9,7% ni tashkil qiladi.
2 8 -ja d v a l
S u r tusii qo‘ng‘ir tuproqlar singdirish kompleksidagi
asosiy k atio n la r m iqdori
(G .I . Tinina va G . G . R e s h e t o v )
Tuproq
xili
Y utilgan
asoslar
%
larda
M g /e k v 100 gr tuproqda
Ca
M g
K
N a
C a
M g
K
N a
Q a d i m iy prolly uviyda s h a k lla n g a n sur tusli q o 'n g 'i r tuproq
0 - 5
6 ,7 9
0 , 2 5
0,51
0 , 1 7
8 7 , 9
3,3
6 ,5
2 , 2
5 - 1 7
7,82
1,56
0,61
0 , 1 7
7 7 ,0
15,3
6 ,0
1,7
17 -6 0
9 , 3 9
1,5 6
0 ,4 4
0 , 5 6
7 8 ,6
13 ,0
3,7
4 , 7
Yangi prolly u viy d a sh akllangan su r tusli q o 'n g 'ir tuproq
0-3
1,73
0 , 4 0
0 ,5 6
0 , 2 6
5 8 , 7
13,6
19.0
8 , 7
3 - 1 3
2 , 1 3
2 , 3 9
0 ,5 7
0 , 1 9
4 0 , 3
4 5 , 2
10,8
3 , 7
1 5 - 2 5
3 ,0 6
0 , 9 3
0 , 1 4
0 , 2 4
7 0 , 0
2 1 , 3
3 , 2
5 , 5
5 0 - 6 0
1,20
0 , 9 3
0,13
0 , 2 4
4 8 , 0
3 7 ,2
5,2
9 , 6
Cho‘l-qumli tuproqlari. A ncha kam o ‘rganilgan ayirmalaridan hisob-
lanadi. G ranulom ctrik tarkibi aso sa n q u m va b a ’zi hollarda qum oqdan
iborat, qaysiki tu proq hosil qiluvchi ona jinsining eol qum yotqiziqlari
va qisman yengil alvuviydan iboratligidan dalolat beradi.
Hosil bo'lish shart-sharoitlari va xossalari c h o 'I-q u m li tuproqlarini
m ustaqil tuproq ayirm asi sifatida tavsiflash im konini beradi. C h o ‘1
qum li tuproqlari b ir-b irid a n farqlanuvchi ikki kichik tipga haqiqiy
ch o 'I-q u m li tuproqlari h a m d a o'tloqi c h o 'I-q u m li tuproqlariga bo'li-
nadi. O'tloqi c h o ‘1 q um li tuproqlari sizot suvlarining sezilar-sezilmas
t a ’siri natijasida hosil bo'ladi.
C ho'I-qum li tuproqlari bir qator ijobiy fizika va suv fizika xossalarga
ega bo'lganligi sababli o's im lik massasi ch o 'l m intaqasining boshqa
tuproqlaridagiga nisbatan k o ‘proq (1,5 m /ga) to'p lanadi.
Haqiqiy c h o 'I - q u m l i tuproqlari tarkibidagi g u m u s miqdori 0,2—
0,7% ni tashkil qilib, fulvatlidir. Shunga m os ravishda yalpi azot
m iqdori ham kam — 0 ,0 0 7 —0,05%, yalpi fosfor 0,04—0,12%, yalpi
kaliy 1,45—2,41% ni tashkil qiladi. H a rak atc h an fosfor bilan juda
past va past (0—30 m g /k g ), alm ashinuvchan kaliy bilan esa o 'rta ch a
t a ’m inlangan.
Tarkibida gum us va kolloid zarrachalar miqdori kamligi bois cho'I-
q u m li t u p r o q l a r n i n g s in g d iris h sig'im i j u d a kichik. S ingdirilgan
ka tio n la rn in g 90% d a n o rtig 'i kalsiy va m a g n iy d a n iborat. K ation-
larning qolgan qism i kaliyning hissasiga t o 'g 'r i keladi. N a triv ju d a
k a m u c h r a y d i. Bu t u p r o q q a oíd
a g r o k im y o v iy
k o ‘rs a tk ic h la r
29-jadvalda keltirilgan.
2 9 -ja d va l
C ho‘l qumli tuproqlarning ayrim agrokimyoviy
ko ‘rsatkichlari
Qatlam
chuqurli-
gi, sm
G um us,
%
Yalpi
az o t, %
C:N
Fosfor
Kaliy
Yalpi,%
H a ra -
katchan,
m g/kg
Yalpi,
%
H ara
katchan,
m g/kg
Q o r a q a lp o g 'i s t o n , Tun giz sirt darasi
0 - 1 0
0,2 9
0 , 2 7
6 , 2
0,09
16,2
1,8
165,6
1 0-5 0
0,23
0 , 0 2 5
5 , 3
0,09
14,0
1,9
153,0
5 0 - 1 0 0
0 ,1 6
0 , 0 2 0
4 , 6
0,01
2 , 2
1,8
90,3
Qash q adaryo deltasi
0 -7
0 , 2 4
0 , 2 7
6,2
0,0 9
1 6 ,2
1,8
1 6 5 , 6
10-50
0 ,2 3
0 , 0 2 5
5,3
0,09
1 4 ,0
1,9
1 5 3 , 0
5 0 - 1 0 0
1,16
0 , 0 2 0
4 , 6
0,01
2 , 2
1,8
9 0 , 3
Taqirsimon tuproqlar. «Taqirsimon tupro q lar» — u m um lashtirilgan
a tam a b o ‘lib, o ‘z ichiga taqirli tu p ro q la r va haqiqiy taqirlarni oladi.
Taqirli tu p ro q la r c h o ‘l m intaqasining q a d im iy allyuvial va p ro lly u -
vial tekisliklarida, k o 'p r o q A m udaryo va Q a sh q a d a ry o deltalarida t a r -
qalgan.
G ra n u lo m e trik tarkibi b o ‘yicha taqirli t u p ro q la r og‘ir t u p r o q l a r
jum lasiga kirib, ilsim o n za rra ch alarg a boy. T a rk ib id a yirik c h a n g
zarrachalari k o ‘p. Taqirli tu proqlar R esp u b lik a m iz d eh q o n c h ilig id a
katta aliamiyatga ega. Hozirgi ku n d a Q a sh q a d a ry o viloyatida taqirli
tuproqlar tarqalgan m ayd o n lard a paxta, b u g 'd o y va boshqa e k in la r d a n
m o ‘l hosil yetishtirilm oqda.
Taqirli tu p ro q la r yuzasidagi 1—2 sm q a tq a lo q d a n iborat. U n i n g
ostida 9— 13 sm qalinlikda tangachasimon strukturali qatlam joylashgan.
U n d a n pastda k am o'zgarishga u c h r a g a n ellyuviyli q atlam y o ta d i.
Agrotexnikaviy tadbirlar natijasida q a tq alo q o 'r n i d a bir jinsli, z ic h la s h -
gan, sur tusli palaxsasim on hay d a lm a q a t l a m yuzaga keladi. T aq irli
tuproqlar on a jins xususiyatidan kelib c h iq q a n h olda u yoki bu d a r a ja d a
sho'rlangan.
Taqirli tuproqlar 0,91 — 1,24% gum us tu tadi, bu c h o ‘1 m intaqasining
a vtom orf tu proqlari o'rta sid a eng y u qori k o ‘rsatkichdir. H a y d a lm a
qatlamdagi gum us zaxirasi — 22—40 t/g a. T u p r o q n i n g yuza q a t l a m i d a
yalpi azot m iqdori 0 ,0 6 —0,08% ga teng b o ‘lib, pastga to m o n p asa yib
boradi va allyuviyda atigi 0,04% ni tashkil qiladi. C :N n is b a tn in g
6—9
ga teng bu lishi b u tuproqdagi g u m u s n in g azot bilan yaxshi t o ‘y i n -
ganligini ko'rsatadi.
Yalpi fosfor m iqdori 0,12—0,14% ga teng, pastki qatlamlarga o 't g a n
sari sezilar-sezilmas kamayadi. H arakatchan fosfor bilan past va o 'r ta c h a
darajada ta ’m inlangan. T uproq profilining ta x m in a n 1 m c h u q urligida
harakatchan fosfatlar miqdori 1 kg tu p ro q d a 2—3 mg ni tashkil qiladi.
Taqirli tu p ro q la r tarkibida yalpi kaliyning m iq d o ri k o ‘p, lekin u l a r
a lm a sh in u v c h i kaliy bilan past d a r a ja d a t a ’m in la n g a n . G u m u s g a
nisbatan boyligi, tarkibida kolloid z a rra c h a la r n in g k o ‘p b o ‘lishi t a q i r
tuproqlarni singdirish sig'im ining kattaligi b o 'y i c h a c h o ‘l m i n t a q a
tuproqlari ichida birin ch i o ‘ringa olib chiqadi. T up ro q n in g g ra n u lo -
metrik tarkibidan kelib chiq q an holda singdirish sig'imi 100 g tu p ro q d a
7—8 mg/ekv dan 14— 16 mg/ekv gacha o ‘zgaradi. Singdirish kom plek-
sida asosan kalsiy, m agniy, kam roq m iqdorda natriy uchraydi.
Taqirlar. Taqirlarga xos asosiy xususiyat tuproq yuzasida uzoq m uddat
(iyiin oyigacha) atm osfera yog'in-sochinlarining saqlanishi natijasida
5—8 sm q a l in l ik d a p o lig o n a l shakldagi q a t q a l o q n i n g b o ‘lishidir.
N am langanda oson bo'k a d ig a n ilsimon zarrachalar k o'p b o ‘lgani tufayli
taqirlarning suv o ‘tkazuvchanligi juda yom on va suv tutish qobiliyati
a nc ha yiiqori. U m u m a n olganda, taqirlarda gum us miqdori kam, lekin
ayrim hollarda relefning baland qismlaridan organik m oddalarning
yuvilishi hisobiga bir m u n c h a k o'p boiishi ham m um kin. Singdirish
sig'imi o 'r ta c h a 8—15 m g /ek v ni tashkil qiladi. T aqirlar va taqirli
tuproqlarga xos ayrim agrokimyoviy m a ’lumotlar 30-jadvalda keltirilgan.
3 0 -ja d v a l
Taqirli tu p ro q la r va taqirlarning ayrim agrokimyoviy
ko'rsatkichlari
Qatlam
chuqurligi,
sm
G um us,
%
Yalpi
N , %
C:N
F osfor
Yalpi
kaliy,
%
Singdirish
sig‘imi,
m g/ekv
Yalpi,
%
P A ,
m g/kg
Ta qirli t u p ro q .A m u d a r y o n in g q a d im iy deltasi
0-2
0,7 4
0 , 0 5 8
7,0
0,18
3 8 ,0
1,7
7,3
2 - 1 2
0 , 6 2
0 , 0 5 2
7,0
0,12
20 ,8
1,3
7,8
12-39
0,31
0 , 0 3 4
5,0
1,13
10,1
1,15
7,0
3 9 - 6 0
0 , 2 9
0 , 0 3 2
5,0
0,11
3,7
1,47
9,5
60 -8 0
0 , 3 2
0 , 0 4 0
4 ,5
0,10
3,1
1,4
8,1
Taq ir li tu p ro q .Q a sh q a d a ry o n in g q a d i m i y tckisligi
0-8
0 , 6 9
0 , 0 6 7
5,9
0,12
4 2 , 6
-
9,1
8 - 2 0
0 , 5 8
0 , 0 6 0
5,6
0,11
9 ,2
-
15,0
6 0 - 7 0
0 , 3 0
0 , 0 4 6
3,8
0,13
16,2
-
15,2
T a q ir .Q a s h q a d a ry o n in g quruq deltasi
0-6
0 ,6
0 , 0 7
5,8
0,1 4
-
2 ,1 3
8,6
6 - 1 5
0 , 7
0 ,0 7
6,3
0,13
-
2,0 2
8,5
30-jadvalning davomi
1 5 - 2 2
0,7
0 ,0 7
6,1
0,1 3
-
1,6 2
7,0
2 2 - 3 5
0,7
0 ,0 7
6 ,2
0 .1 4
-
1,6 0
4,5
5 0 - 6 0
0 ,7
0 ,0 7
6,1
0,13
-
1,5 7
-
BO ‘Z TUPROQLAR MINTAQASI TUPROQLARI
B o 'z t u p ro q la r O 'z bek isto n n in g sh im oliy q is m id a (C hirchiq —
A ngren havzasida) dengiz sathidan 1200— 1300 m , j a n u b i y qismlarida
esa 1500— 1600 m balandlikkacha uchraydi. B o 'z tu proqlarning quyi
chegarasi dengiz s a th id a n 2 5 0 —400 m b a l a n d l i k d a n o ‘tib. u n d a n
quyida c h o 'l tu p ro q la r tarqalgan.
B o 'z tu p ro q lar tarqalgan hu d u d d a yon b a g 'i r b o 'y la b ko'tarilgan
sari iqlim ning quruqligi susayib, o'sim lik q o p l a m i d a efem erlar o 'm i n i
e f e m e r o id la r va o 's u v davri u z u n r o q b o 'l g a n t u r l a r egallaydi va
to 'planadigan biom assaning miqdori ham ortib b o ra d i. N atijada tuproq
tarkibidagi gum us m iqdori ko'payadi va profil qalinligi ortadi.
Aytib o 'tilg an lar asosida b o 'z tuproqlarni o c h tusli, tipik va to 'q
tusli b o 'z tuproqlarga ajratish m um kin (31-jadval).
3 l- ja d v a l
Q o‘riq och tusli, tipik va to ‘q tusli bo‘z tu p ro q la rd a g i gumusning
miqdori va genetikaviy qatlam larining qalinligi
K o‘rsatk ich la r
O ch tusli
Tipik
T o ‘q tusli
G u m u s li qatlam (A ) q a lin lig i, sm
1 2 - 1 5
1 4 - 1 8
17-20
S h u qatlam dagi g u m u s m iq dor i, %
1 - 1 , 5
1 , 5 - 2 , 5
2 , 5 - 4 , 0
G u m u s n i n g tarqalish ch uq urlig i, sm
4 0 - 6 0
5 0 - 9 0
6 0 - 1 2 0
2 m qa tlam dagi g u m u s zaxirasi, t/g a
5 0 - 7 0
7 0 - 1 0 0
1 0 0 -1 5 0
Karbon atli q a t la m n in g yu q ori chegarasi, sm
1 2 - 2 0
1 5 - 2 5
2 0 - 4 0
Q uy i chegarasi, sm
5 0 - 1 0 0
7 0 - 1 2 0
9 0 - 1 5 0
Karbonatli qatla m d a g i C O , , %
6 - 9
8-11
10-13
Bu tu proqlar subboreal tu p ro q hosil b o 'lis h ja ra y o n in i xos bo'lgan
dasht tu proqlarda n tarkibidagi organik m o d d a n i n g kamligi bilan ajralib
turadi. Q o'riq tipik b o 'z tuproqlarning A + В q atlam id ag i gum us zaxirasi
gektariga 65—95 t dan oshm aydi, och tusli b o ' z tu p ro q la rd a uning
miqdori y a n a d a kam roq. T o 'q tusli b o 'z tuproqlarda gum us zaxirasi
bir m u n c h a k o 'p r o q bo'lib, gektariga 130 t ga yetadi.
Bo‘z tu p ro q la r mintaqasida uchraydigan o'simliklar ildiz massasining
80% i asosan c h im li qatlam da tarqaladi, shunga mos ravishda bu
qatlamdagi g u m u s m iqdori tipik b o ‘z tu p ro q lard a 3,8—3,9, t o 'q tusli
bo'z tu p ro q la rd a esa 4 ,0 —5,5% ni tashkil qiladi. Chimli qatlam ostida
gumus m iq d o ri keskin kamayadi.
Bo'z tu p r o q la r tarkibidagi yalpi az o t m iqdori gumus m iqdoriga
bog'liq ravishda o'z garib turadi va unchalik k o'p emas. Madaniylashgan
q o 'r iq t u p r o q l a r n i n g h a y d a l m a q a t l a m i d a 0 , 0 5 - 0 , 0 9 % , c h i m l i
qatlam ida 0 ,0 9 —0 ,25% azot bo'ladi. A zotning miqdori o ch tusli b o 'z
tuproqlardan t o 'q tusli b o ‘z tuproqlarga qarab ortib boradi. Bir gektar
maydondagi t u p r o q n in g bir metrli qatlamidagi azot zaxirasi 3,5—9,2
t ni tashkil qiladi. Shu jum ladan gidrolizlanadigan azot m iqdori 100 g
tuproqda 70— 110 m g /e k v ga tengdir.B o‘z tu p ro q lar tarkibidagi gum us
azotga boyligi bilan ajralib turadi. Buni C :N nisbatning 7—9 ga tengligi
va chuqur qatlam larga o'tgani sari kichrayib borishini yaqqol ko'rsatadi.
Tavsiflanayotgan tuproqlar tarkibidagi gumus fulvatli-gumatli, c h u n -
ki chimli q a t l a m d a gum in kislotalarining fulvo kislotalarga nisbati
birdan k a tta ro q b o 'lg a n i holda (bu m azkur qatlam ning q o 'n g 'i r tusi
va yaxshi strukturasiga egaligida ko'r inadi), pastki qatlam larda g u m in
kislotalarining m iq d o ri kamayib boradi va ularning fulvo kislotalarga
nisbati b ird an kichik.
Bu tu p ro q la r yalpi fosforga boy tuproqlar jumlasiga kiradi. Eng
ko'p fosfor (0,25% va undan ham ko'proq) tipik va t o 'q tusli b o 'z
tupro q larn in g ch irin d ili-ak k u m u lativ q atlam id a kuzatiladi. M a z k u r
qatlamda fosforning bevosita biogen yo'l bilan to'planganligini ko'rsatadi.
T uproq hosil qiluvchi ona jins-lyossning tarkibida fosfor m iqdori
0,10—0,12% d a n oshm aydi. O ch tusli b o 'z tuproqlarda fosforning
biogen yo'l b ila n to 'p la n ish i a n c h a sust ketadi. T uproqdagi fosfor
organik b irik m a la r jum lasiga nuklein kislotalar fosfatidlar, fitin, qandli
fosfatlar va fitinning temirli birikmalarini kiritish m um kin. B o'z tu p ro q
larda m inera l h o la td a g i fosfor apatitlar, karbonat apatitlar va boshqa
ftorli- kalsiyli tu zlard an iborat. B o'z tuproqlar tarkibida yalpi fosforning
miqdori k o 'p b o 'lish ig a qaram ay, o'sim liklar to m o n id a n oson o'z la s h -
tiriladigan fosfatlar bilan past darajada t a ’m inlangan. Faqatgina qo 'riq
tupro q larn in g c h im li qatlam ida 87— 117 m g/kg h a r ak atch a n fosfor
kuzatilib, lalmi b o 'z tu proqlarning haydalm a qatlam ida bu ko'rsa tk ic h
13— 15 m g /k g d a n oshm aydi.
Lyosslar tarkibida dala shpatlari va sludalar kabi kaliy tutuvchi
minerallarning ko‘p bo'lishi mazkur ona jinsda shakllangan tuproqlarni
ham yalpi kaliyga boy boiishiga sabab bo'lgan. O ch tusli bo‘z tu p
roqlar tarkibidagi yalpi kaliy miqdori
2,0—2 ,2 % ga, to'q tusli bo‘z
tu p ro q la rd a esa 2,2—2,4% ga yetadi. B o ‘z t u p r o q l a r kaliyning
harakatchan shakllariga ham a n c h a boy b o ‘lib, bir kg tuproqdagi
miqdori 240—750 mg ni tashkil etishi m um kin. O ch tusli b o ‘z tuproq
larda tipik va to ‘q tusli bo'z tuproqlardagiga qaraganda harakatchan
kaliy miqdori sezilarli darajada kam.
Bo'z tuproqlar o'z tarkibida gumus va m inerai kolloidlarni kam
tutganligi sababli singdirish sig'imining kichikligi bilan xarakterlanadi.
Tipik b o ‘z tuproqlarning chimli qatlamida singdirish sig'imi 13—15
mg/ekv ni tashkil qilsa, bu ko‘rsatkich t o ‘q tusli b o ‘z tuproqlarda
17—18 mg/ekv ga yetadi. Eng kichik singdirish sig'imi yengil va o'rta
qumoqli bo'z tuproqlarga xos bo'lib, chirindili qatlam da arang 9—10
mg/ekv ni tashkil qiladi.
Tuproq proftli bo'ylab singdirish sig'imining asta-sekin kamayib borishi
kuzatiladi. Lyosslarning singdirish kompleksi ishqoriy-er asoslari bilan
to'yinganligi sababli bo'z tuproqlarda singdirilgan kalsiy va magniy yalpi
singdirish sig'imining 90-96% ini, natriy va kaliy esa 4—10% ini tashkil
qiladi. Singdirilgan magniyning miqdori ancha ko'p bo'lib, ayrim hollarda
(tuproqning o'rta va quyi qatlamlarida) miqdor jihatidan kalsiydan ustunlik
qiladi. Tuproqning yuza qatlamlariga qarab magniyning kamayishi hisobiga
kalsiyning, natriyni kamayishi hisobiga kaliyning miqdori oshib boradi.
Serkarbonatliligi va singdirish kompleksi ishqoriy-yer va ishqoriy asoslar
bilan to'yinganligi sababli bo'z tuproqlar kuchsiz ishqoriy muhitga ega.
Tuproqning muhiti (pH) chirindili qatlamda 7,3—7,6 ga, o'tuvchi va
tuproq osti qatlamlarida 7 ,5 -8,0 ga tengdir.
Sinov savollari
1. Tuproq eritmasi, tuproq h avosi va qattiq qism ining kim yoviy tarkihini
bila sizm i ?
2. Respublikamiz tuproq tari tarkibidagi organik m oddalar miqdorini bilasizjni?
3. Gumus nim a? Tuproq unum dorligida qan a q a ah am iyatga ega?
4. Tuproqning minera! qismi o'sim liklar o ziqlan ish ida qan aqa aham iyat
kasb etadi?
5. Tuproqning singdirish qob iliya ti degan da n im a n i tu shu n asiz?
6. Tuproqning singdirish sig'im i va unga t a ’sir etu vch i om illar t o ‘g ‘risida
so 'zla b bering.
7. O'zbekistonda tarqaigan asosiy tuproq tiplarining agrokim yoviy xossa-
larin i bilasizm i?
I V b o b
.
K IM Y O V IY M EL IO R A T SIY A L A SH
U S U L L A R I
Dostları ilə paylaş: |
|
|