Nitratlarning yuvilishi.
Nitratlar oson eriydigan tuzlar hosil qilishi,
singdirish kompleksidagi kolloidlar tom onidan yutilmasligi va asosan
tuproq eritmasi tarkibida bo'lishi tufayli tuproqdan jud a oson yuviladi.
Azotning ayni yo'l bilan isrof b o ‘lishi
iqlim sharoitlari, tu p ro q n i
ishlash tizimi, paykalning ekin bilan band yoki bandmasligiga bog'liq.
M a’lumotlarning ko‘rsatishicha, shudgorlab tashlab qo'yilgan m ay d o n -
larda nitratlar ekinzorlardagiga nisbatan ko'proq yuviladi.
N itra tla rn in g yuvilishi, a y n iq sa , su g'oriladigan d e h q o n c h i l i k
sharoitida jadal ketadi (yiliga 30 kg ga). Lekin sug'orishni tashkil
etish, s u g 'o rm a suvlarni sizot suvlari sathi bilan tutashishiga yo'l
qo'ymaslik nitratlar yuvilishining oldini olish tadbirlaridan hisoblanadi.
Sug'orma suvlar bilan tuproqning quyi qatlamlariga yuvilgan n itratlar
bug'lanish jarayonida tuproq bo'ylab yuqoriga ko'tariladi va o'sim liklar
tomonidan o'zlashtiriladi. Nitratlarning yuvilishi, shuningdek, t u p r o q
ning mexanikaviy tarkibi bilan harn bog'liqdir. Qumli tu p ro q la rd a n
nitratlar ko'proq yuviladi. Gumusga boy tuproqlar o'zida suvni yaxshi
tutib turadi, demak, bu tuproqlarda erigan holatdagi nitratlar ham
nisbatan m ahkam roq tutib turiladi.
D en itrifik atsiya
— nitrat shakldagi azotning azot ( I l ) - o k s i d i
(NO)azot (I)-oksidi (N
20 ) va molekular azot (N 2) kabi gazsim on
m oddalargacha qaytarilish jara y o n id ir. Denitrifikatsiyani o 's im l ik
tanasida nitrat shakldagi azotning am m iakka qadar qaytarilishi bilan
chalkashtirib yubormaslik kerak. Denitrifikatsiyada tuproq a z o tin in g
kamayishi sodir bo'ladi. Bu jarayon denitrifikatsiyalovchilar deb
yuritiladigan Bac. denitrificans, Bac. stutzeri. Bac. flurescens va Bac.
p u o c u a n e u m kabi b a k t e r i y a l a r to m o n id a n a m a lg a os h irila d i.
D e n itr ifik a ts iy a t u p r o q d a h av o tanqis, pH ishq oriy va chirib
ulgurmagan organik m oddalar m o ‘l bo'lgan sharoitlarda jadal ketadi.
Agar 1 g tuproqda lm ln d o n a Bac. stutzeri mavjud desak, ular 1
kecha-kunduzda 0,5 mg azotni tuproqdan chiqarib yuboradi.
Nitratlarning denitrifikatsiyalovchi bakteriyalar tomonidan qaytari-
lishi bir necha bosqichda sodir bo'ladi:
HN O , - » H N 0
2 - » ( H N O )2 -> N 20 - » N 2
nitrat
nitrit
gip on itrit
a zo t ( I )
m o lek u la r
oksid
a zo t
Mikroorganizmlar denitrifikatsiya jarayonining boshidan oxirigacha
ishtirok etmasdan, azotli organik moddalarni aminokislota ammiak
va nitrat kislotaga parchalab berishi ham tadqiqotlar asosida isbotlan-
gan. Bunda hosil boMadigan moddalar o'zaro ta ’sirlashib, molekular
azotgacha qaytariladi:
H 2N C H 2CO OH + h n o
2 = OH C H 2COOH + H 20 + N 2
a m in osirk a
n itrit
oksi
m o lek u la r
k islo ta
kislota
azot
N H , + H N 0
2 -> N H 4N 0 2
N H
4N 0 2 - » N 2 + 2H20
Bundan tashqari gidroksilamin va nitrit kislotaning o ‘zaro ta ’siridan
h a m molekular azot hosil b o ‘ladi:
3 N H 2OH + H N 0
2
5 H20 + 2 N
2
Nitrit kislota ancha b eq aro r modda bo'lib, pH nordon (5 dan
kichik boMganda) nitrat kislota, azot oksidi va suvga parchalanadi:
3 H N 0
2
2N O + H N 0
3 + H20
Organik moddalarning minerallashuvi, nitrifikatsiya va denitri-
fikatsiyalar bilan bir vaqtda tuproqda azotning o ‘simlik o ‘zlashtira
olmaydigan organik birikmalar holatiga o‘tishi ham sodir bo ‘ladi. Bu
jarayo ng a azotning immobilizatsiyasi (muqimlanishi) deyiladi. Immo-
bilizatsiya t o ‘laligicha biologik xarakterda bo‘lib, mikroorganizmlarning
uglevodlar va azot ishtirokida o 'z tanasida oqsilning sintezlanishiga
asoslangan.
Turli bakteriya, aktinomiset va m og‘or zamburugMar selluloza,
pentoza ham da boshqa o'simlik ham da hayvon qoldiqlarini parchalaydi.
Ularga azotli oziqa sifatida, birinchi navbatda, tuproqdagi azotning
mineral birikmalari (yoki azotli o ‘g ‘itlar) zarur. Hosil bo'ladigan niazkur
ikki m odda mikrob hujayrasi plazmasining oqsiliga aylanadi.
M uqimlangan azot yo'qolmaydi, aksincha, mikroorganizm lar no-
bud bo'lgach, bir qismi mineral ( N H ,) hoiatga, bir qismi esa oqsilning
gumitikatsiyalanishi natijasida tuproqdagi gumus m oddalar tarkibiga
o'tadi.
Tuproqda azot nobudgarchiligining oldini olish va qishloq xo'jalik
ekinlaridan m o ‘l hosil yetishtirish uchun uning zaxirasini muttasil
t o ‘ldirib turish kerak. Tuproqdagi azot zaxirasini to'ldirishning asosiy,
tabiiy manbayi atmosfera azoti hisoblanadi.
Yer yuzasining har 1 ga m aydoni ustida 70—80 ming t ga yaqin
azot mavjud, lekin havodagi molekular azotni aksariyat o ‘simliklar
o ‘zlashtira olmaydi.
Tabiiy sharoitlarda atmosfera azotining o'simliklar o'zlashtiradigan
hoiatga o'tishi ikkitayo‘1 bilan sodir bo'ladi. Birinchisi, atmosferadagi
ftzik jarayonlar (chaqmoq, yashin), ta ’sirida azotning bogManishidir.
Ayni hodisalar ko'proq tog‘ oldi va tog‘li o ‘lkalarda kuzatiladi, 1
yilda 2—5 kg ga azot tuproqqa kelib tushadi.
Ikkinchi yo‘l, ya’ni atmosfera azotining tuproqda erkin yashovchi
va tuganak bakteriyalar kabi azot t o ‘plovchi m ikroorganizm lar tom o-
nidan bogManishidir. Bunga tuproqda erkin yashab, azot t o ‘plovchi
mikroorganizmlar va
Azotobacter chroococcum
(aerob) larni kiritish
mumkin. Ular qulay hayotiy sharoitlarda yiliga 3— 15 kg ga atrofida
azot t o ‘plashi mumkin. Mikroorganizmlar faoliyati u c h u n tuproqdagi
o ‘zlashtiriladigan uglevodlar fosfor va kalsiyning kamligi, nordon muhit,
past harorat hamda namlikning haddan tashqari kam yoki kam bo'lishi
cheklovchi omil bo‘lishi mumkin.
Atmosfera azoti Rhizobium yoki Bacterium radicicola kabi dukkakli
e k in la r bilan sim bioz hayot k e c h irad ig a n t u g a n a k b a k te r iy a la r
tom onidan ko‘p miqdorda o ‘zlashtiriladi. Tuproqda organik modda,
harakatchan fosfor, kaliy, shuningdek molibden va b o r kabi mikroe-
le m e n tla r yetarli b o ‘lgan s h a r o i tl a r d a t u g a n a k la r hosil boMishi
tezlashadi va bakteriyalarning faolligi ortadi. T uproqda t o ‘planadigan
azot miqdori dukkakli ekin turi bilan bog‘liq. Bir ga maydondagi
sebarga 150— 160, lyupin — 160— 170, beda 250—300, soya — 100—
110, loviya va rus no'xati — 70—80 kg ga yaqin azot t o ‘playdi.
10 - A g r o k i m y o
145
Dukkakli ekinlar to m o nid an bog‘lanadigan azotning taxminan
1/3 qismi ildiz va ang‘iz qoldiqlari tarkibida boMib, ular asta-sekin
m i n e r a l l a s h a d i va k e yingi e k ila d ig a n e k in l a r n i n g a z o t bilan
t a ’minlanishi yaxshilanadi.
Yuqorida ta ’kidlab o'tilganidek, tabiiy manbalardan, shuningdek,
dukkakli ekinlar tomonidan tuproqqa kelib tushadigan azot yuvilish,
denitrifikatsiya va immobilizatsiya natijasida chiqib ketadigan azotga
nisbatan ancha kamdir. Shu sababdan almashlab ekishni to ‘g‘ri tashkil
qilish, mahalliy va minerai o'gMtlardan unumli foydalanish yoMi bilan-
gina ekinlar hosildorligini oshirish mumkin.
AZOTLI 0 ‘G‘ITLAR
Tarkibida o'simliklar uch u n zanir oziq moddalarni tutuvchi va
dehqon tomonidan tuproqqa kiritiladigan moddalarga o'gMtlar deyiladi.
Ular, o 'z navbatida, minerai va mahalliy o'gMtlarga boMinadi.
Mahalliy sharoitlar (tom orqa, x o ‘jalik)da tayyorlanib, shu joyning
o'zida ishlatiladigan o ‘g‘itlar mahalliy o ‘g ‘itlar deb yuritiladi. Tarkibida
oziqa elementlari iniqdori kam bo'lganligi bois ularni olis masofalarga
tashib ishlatish maqsadga muvofiq emas.
Minerai o'gMtlar sanoat asosida tayyorlanadi va o'simliklar uchun
zarur oziq moddalarni asosan noorganik shaklda tutadi (mochevina,
kalsiy sianamid, oksamid, mochevina-fonialdegid kabilar bundan mus-
tasno). Minerai o ‘g‘itlar tarkibidagi oziq element soniga ko‘ra oddiy
va kompleks o'gMtlarga boMinadi. Oddiy o'gMtlar tarkibida faqat bitta
oziq elementini tutadi. Lekin bu shartli tushuncha hisoblanadi, chunki
k o 'p hollarda ular tarkibida Mg, Ca, S va m ikroelementlar ham
uchraydi. Kompleks o'gMtlar esa tarkibidagi ikki yoki undan ortiq
oziq elem entning bogManish tabiatiga ko'ra murakkab, murakkab —
aralash va aralashtirilgan o'g'itlarga boMinadi.
AZOTLI 0 ‘G‘ITLAR, O LIN ISH I VA XOSSALARI
Azotli o'g'it ishlab chiqarish asosida ammiak sintezi yotadi. Ammiak
a m m o n iy l i tu zla r bilan birga tu rli- tu m a n azotli o'gMtlar ishlab
chiqarishda xomashyo vazifasini ham o'taydi.
Sintetik amm iak quyidagi usulda olinadi:
N
2 + 3 H 2 = 2 N H 3
Bu jarayon maxsus moslamalarda yuqori bosim va harorat (400-
500°C) da amalga oshiriladi. Am m iak olishda ishlatiladigan azot va
vodorod turli aralashmalar (H ,S , CO va boshqalar) dan xoli bo'lishi
kerak. Azot bevosita havoni yoquvchi koks to'ldirilgan generatorlarda
yoki Linde usulida siqib, fraksiyalarga ajratish y o ‘li bilan olinadi.
Vodorod olishning bir nechta usuli mavjud: suvni elektrolizlash: suv
bug'ini c h o 'g 'lang an k o 'm ir ustidan o'tkazish: koks pechlaridagi
vodoroddan foydalanish va metanga boy tabiiy gazlardan ajratish.
Ammiakni oksidlab nitrat kislota olinadi. Zavodlarda nitrat kislota
olish uch u n sintetik a m m ia k ham d a kislorod y u q o ri h a ro ra td a
qizdirilgan katalizator ustidan o'tkaziladi va bunda quyidagi reaksiyalar
sodir bo‘ladi:
4 N H , + 5 0 2 = 4N O +
6 H 20
2 N H
3 + 3 0 2 = 2 H N 0 2 + 2 H 20
N H , +■ 2 0 , = HN O , + H,Q
4 N H , + 3 0 2 - 2 N
2 + 6 H 20
Azotning molekular holatda yo'qolishining oldini olish uchun gaz
a ra la s h m a s in in g tarkibi va reaksiya h a r o r a ti o m il k o r l ik bilan
boshqariladi. Hosil bo'lgan nitrat kislota konsentrlangan sulfat kislota
ishtirokida qayta haydalib, 96—98% li nitrat kislotaga aylantiriladi.
U ndan nitratli va ammiakli — nitratli o'g 'itlar olishda foydalaniladi.
Hozirgi kunda quyidagi turdagi azotli o ‘g‘itlar ishlab chiqarilmoqda.
1.
A m miakli—nitratli o 'g 'itla r —
ammiakli selitra, am m oniy —
sulfat—nitrat.
2.
A m m ia k lio ‘g ‘itIar—
a m m o n iy sulfat, am m oniy xlorid, ammoniy
karbonat, suyultirilgan ammiak, ammiakli suv va ammiakatlar.
3.
Nitratli o ‘g ‘itlar —
natriyli selitra, kalsiyli selitra, kaliyli selitra.
4.
Am idli o ‘g ‘itlar —
m o ch e v in a, kaisiy s ia n a m id , mochevina
formaldegidli o'g'itlar (M F O ').
Ammiakli — nitratli o ‘g ‘itlar
Ammiakli—nitratli o 'g 'itla rn in g asosiy vakili am m iakli selitra
( N H
4N 0 3) dir.
Olinishi.
Ammiakli selitra o ‘z tarkibida o 'r ta c h a 34,6% nitrat va
ammiak shakldagi azot tutadi. Uni 56—60% li nitrat kislotani gazsimon
ammiak yordamida neytrallab olish mumkin:
Aralashma bugMatilib, tarkibida 95—98% N H
4N 0 3, bo'lgan modda
olinadi. U ni qayta kristallash va quritish asosida olinadigan oq tusli,
zarrabin mahsulot 98—99% N H
4N 0 3 tutadi (qolgan 1—2% ni o ‘g‘itning
fizikaviy xususiyatlarini yaxshilash uchun qo'shiladigan qo'shimchalar
tashkil qiladi). Ammiakli selitra gigroskopik bo‘lgani bois tezda narn
tortib, mushtlashib qoladi. Bu xususiyatni yo'qotish uchun unga fosforit
yoki suyak talqoni, gips, kaolini kabi moddalar qo'shiladi. Bu q o ‘shil-
malar sarg‘ish tus beradi.
Ammiakli selitraning asosiy qismi granullangan (donadorlangan)
holatda ishlab chiqarilmoqda. Donador ammiakli selitra yaxshi fizikaviy
xossalarga ega b o ‘lib, sochiluvchanligini uzoq muddat saqlab turadi.
Ammiakli selitra tarkibidagi sof azotning miqdori 34,6% dan kam
bo'lniasligi, namligi 0,4% dan, q o ‘shilmalar miqdori 0,1% dan oshib
ketmasligi, muhiti m o ‘tadil yoki kuchsiz nordon bolishi lozim. Tayyor
o ‘g‘it nam tortmaydigan besh qavatli qog'oz yoki sellofan qoplarda
saqlanadi.
Ammiakli selitraning tuproq bilan o ‘zaro ta ’siri.
Oson eruvchan
ammiakli selitra tuproq namligi t a ’sirida t o l a eriydi. D.N. Pryanish-
nikov laboratoriyasida o ‘simliklar tomonidan ammiakli selitra eritmasi-
dan nitrat ( N 0 3) anioniga qaraganda ammoniy ( N H
4 ) kationini tezroq
o ‘zlashtirishi aniqlangan, shu sababli u fiziologik jihatdan nordon
o ‘g‘it hisoblanadi. Lekin uning fiziologik nordonligi boshqa o ‘g‘itlarga
nisbatan a n c h a kuchsiz.
Ammiakli selitra tuproqning singdirish kompleksi (TSK) bilan o ‘zaro
ta’sirlashganda, N H
4 kationi tuproq kalloidlariga yutiladi, N O 3 anioni
esa tuproq eritmasida qolib, o ‘z harakatchanligini saqlaydi.
Serkarbonat (bo‘z va qora) tuproqlar eritmasida mo'tadil tuzlar
(kalsiy va magniy nitratlar hosil bo'ladi va o ‘g‘it yuqori m e ’yorda
kiritilganda ham tuproq eritmasi nordonlashmaydi. Bunday tuproqlar
uchun amm iakli selitra eng yaxshi azotli o ‘g'itlardan biri hisoblanadi.
Tarkibida H + ionlari mavjud nordon tuproqlar (masalan, chimli
podzol tu p roq ) eritmasida esa H N 0
3 hosil bo‘ladi, natijada ularning
nordonligi y anada ortadi;
h
~
n h
;
T u p ro q + N H
4N 0 3 <-----> Tuproq + H N 0 3
Nordonlikning ortishi vaqtinchalik mavqega ega, lekin tuproqq a
muttasil ravishda yuqori me’yorda ammiakli selitra kiritilsa, nordonlik
oshib boradi va o ‘g ‘itning samaradorligi sezilarli darajada kamayadi.
Nishonlangan atomlar usuli asosida azotli o ‘g‘itlar tarkibidagi azotning
40—50% i o ‘simliklar tomonidan o'zlashtirilishi aniqlangan. Nitratlar
o'g'itlar tarkibidagi azotning
10—20% i, ammiakli o‘g‘itlar tarkibidagi
azotning 20—40% i organik holatga o'tishi va mos ravishda 20—30 va
15—20% i tuproqdan gazsimon holatda yo'qolishi aniqlangan.
Ammiakli selitraning samaradorligini oshirish y o ‘llari va q o ‘llash
usullari.
Ammiakli
selitra keng qo'llaniladigan azotli o 'g 'itla rd a n
biri hisoblanadi. U, ayniqsa, mo'tadil muhitli serkarbonat tuproqlarda
qishloq xo'jalik ekinlari hosildorligiga ijobiy t a ’sir ko'rsatadi.
D.N. Pryanishnikov o ‘g‘itlar samaradorligini oshirish uchun birin-
chidan, berilgan o ‘g ‘it tarkibidagi oziq elem entlaridan foydalanish
koeffitsenti yuqori bo'lishiga erishish, ikkinchidan, o ‘g‘itlarni o'sim lik
uchun eng zarur davrlarda qo ‘llanilishi lozimligini ta ’kidlagan edi.
Odatda, mineral o 'g ‘itlarni tuproqqa kiritishning asosiy (shudgor
ostiga) o'g'itlash, ekish oldidan va q o ‘sh im c h a oziqlantirish usullari
farqlanadi.
Ammiakli selitra tarkibidagi azotning bir qismi serharakat ( N O ,)
va bir qismi kam harakat ( N H 4) shaklda bo'lgani bois uni keng
miqyosda, tabaqalashtirilgan holda o'g'itlashning barcha m uddatlarida
qoilash mumkin.
Nam iqlimli sharoitlarda, ayniqsa, yengil mexanikaviy tarkibli t u p
roqlarda uni kuzda, asosiy o'g'itlashda qoMlash yaxshi natija berm aydi,
chunki bunda nitrat shaklidagi azot yuvilib ketadi.
Ammiakli selitrani kam dozalarda (10— 15 kg/ga) qand lavlagi va
g'alla ekinlari qato r oralig‘iga, kartoshka va sabzavot ekinlarining
uyalariga q o ‘sh im c h a beriladi. P a x tach ilikd a hozirgi k un d a h a m
ammiakli selitraning oldiga tushadigan azotli o lg‘it yo'q.
AMMIAKLI AZOTLI 0 ‘G ‘ITLAR
Ammiakli azotli o 'g ‘itlarni olish usuli b irm unch a sodda. Sintetik
ammiak olinmasdan ancha ilgari ammoniy sulfat olishda toshko'm irdan
foydalanganlar. Toshko‘mirtarkibida 0,5— 1,5% azot mavjud. K o ‘m irni
kokslash jarayonida azotning bir qismi a m m ia k holida ajralib chiqadi.
Qaynoq suvda erigan ammiakni to'la ajratib olish uchun «ohak suti»
dan foydalaniladi, so‘ngra sulfat kislota bilan bogManadi.
Qattiq va suyuq holatda ammiakli o ‘g'itlar farqlanadi. Qattiq
ammiakli o ‘g‘itlar jumlasiga ammoniy sulfat, ammoniy natriy-sulfat,
ammoniy xlorid va am m on iy karbonat kiradi. Suyultirilgan ammoniy,
ammiakli suv va amm iakatlar suyuq azotli o ‘g ‘itlarning vakillaridir.
Ammoniy su lfa t.
A m m o n iy sulfat
( N H 4) 2S 0 4
o ‘z tark ib id a
20,5—20,0% azot tutadi. Jahon miqyosida ishlab chiqariladigan azotli
0 'g‘itlarning qariyb 25% i ammoniy sulfat hissasiga to'g'ri keladi.
Ammoniy sulfat konsentrlangan sulfat kislotani gazsimon ammiak bilan
to'yintirish orqali olin adi:
H2S 0 4 + NHj = (NH4)2S 0 4
Ammoniy sulfat kuchsiz gigroskopik, sochiluvchan, tarkibida 24%
atrofida o'sim lik larning oziqlanishida o ‘ziga xos ahamiyatga ega
boMgan oltingugurt tutadi.
Ammoniy sulfatning fiziologik nordon o ‘g ‘itligini quyidagicha izoh-
lash mumkin. Birinchidan, o ‘g‘it tuproqqa tushgach nitriñkatsiya
jarayoniga uchraydi. Tarkibidagi azot nitrat shakliga o ‘tadi. Natijada
nitrat kislota hosil b o ‘ladi va sulfat kislota ajralib chiqadi:
(NH4)2S 0 4 + 4 0 2 = 2HN03 + H2SÜ4 + 2H20
Bu kislotalar tuproq eritmasidagi bikarbonatlar va tuproq kolloidlari
tomonidan neytrallanadi:
2H N 0 3 + Ca(HC03)2 = Ca(N03)2 + 2H2C 0 3:
H2S 0 4 + Ca(HC03)2 = CaSO, + 2H2C 0 3:
C a
+2
C a
f2
Tuproq
+ H N 0
3 = Tuproq + C a ( N 0 3)2;
C a
+2
2 H +
C a
" 2
C a
t2
Tuproq
+ H
2S 0 4 = Tuproq + C a S 0 4
C a
+2
2 H
1
Mineral kislotalarning neytrallanishi tu p ro q eritmasi bikarbo-
natlarining parchalanishi va TSK dagi asoslarni vodorod yordamida
siqib chiqarilishi asosida ketadi, natijada tuproqning buferlik qobiliyati
pasayadi, u, o ‘z navbatida, nordonlikning oshishiga sabab bo‘ladi.
Ikkinchidan, tuproqqa tushgan a m m o n iy sulfat tezda erib, ionlarga
ajraladi. 0 ‘simliklar SO
42 anioniga qaraganda N H 4 kationini tez va
ko‘p miqdorda o ‘zlashtiradi, natijada anionlar to ‘planib tu p ro q n in g
nordonlashishiga sabab bo‘ladi:
C a
+2
N H /
Tuproq + (N H
4)2S 0 4 = Tuproq + C a S 0 4
C a
+2
C a +:
N H 4" kationlari tuproqning singdirish kompleksi tomonidan yutiladi
va iigari yutilgan boshqa kationlarning ekvivalent miqdoriga alm ashi-
nadi. Yutilgan ammoniyni o'simliklar yaxshi o ‘zlashtiradi. T uproqdagi
harakatchanligi va yuvilib ketish xavfi kam bo'lgani bois a m m o n iy
sulfatni asosiy o ‘g‘itlash davrida, y a ’ni kuzgi shudgor ostiga kiritish
niumkin. Ba’zi hollarda N H
4 ning k o ‘p miqdorda tuproqqa yutilishi
salbiy oqibatlarga olib keladi. Q o 's h im c h a oziqlantirish paytida yoki
ekish bilan qator oralariga kiritilganda, ildiz tizimi yaxslii rivojlanmagan
yosli nihollar amm oniy sulfat tarkibidagi azotdan yaxslii foydalana
olmaydi.
Ammoniy sulfatni nordon tuproqlarga qoMlashda 1 s o ‘g‘itga 1,3 s
ohak qo'shish lozim. Asoslarga t o ‘yingan tuproqlarda am m oniy sulfat
muttasil ishlatilganda ham nordonlashish sodir bo'lmaydi. Shu sababli
b o ‘z tu proqlarda uning samaradorligi amm iakli selitradan y u q o ri
b o ‘ladi. Sug‘oriladigan ekinlarga, ayniqsa, sholiga am m oniy sulfat
qo'llash yaxshi samara beradi.
Ammoniy—natriy sulfat
— ( N H
4)2S 0 4 • N a 2S 0 4. Tarkibida 16%
azot va 2,5% atrofida organik q o ‘shilmalari mavjud bo‘lgan, sariq
tusli zarra b in m odda. K a p ro la k tan ishlab c h iqarishda c h i q i n d i
mahsulot. Tarkibida natriy tutgani u ch u n qora va chimli podzol t u p r o q
larda qand lavlagi hamda oltingugurt va natriyga talabchan butgullilar
oilasiga mansub ekinlarni yetishtirishda m uh im ahamiyatga ega.
Ammoniy xlorid
— N H
4CI. A m m oniy xlorid soda ishlab chiqarishda
oraliq mahsulot sifatida olinadi:
N H , + CO, + H ,0 + N a C l = N a H C O , + N H
4C1
3
2
2
3
4
Ammoniy xlorid suvda oson eriydigan oq zarrabin modda. Tarkibida
24—25% gacha azot tutadi. Yaxshi fizikaviy xossalarga ega.
Ammoniy xlorid tuproqqa tushgach, uning singdirish kom pleksi
(TSK) bilan almashinish reaksiyasiga kirishadi:
C a
"2
C a
+2
Tuproq + 2 N H
4C1 = Tuproq + CaCI2
C a
+2
2 N H /
U tuproqda amm oniy sulfalga nisbatan sekinroq nitrifikatsiyalanadi,
chunki tarkibidagi xlor ioni mikroorganizmlar faoliyatini biroz cheklab
qo'yadi.
Ammoniy xlorid tarkibida
66,6% gacha xlor bo'lgani uchun uni
kartoslika, tamaki, tok kabi o'simliklarxush ko'rmaydi, g'alla ekinlariga
qo'llash yaxshi samara bermaydi.
Ammoniy xlorid kuzda, sliudgor ostiga berilganda xlor ionlari
yuviladi va o'simliklar TSK ga birikkan N H
4 dan bemalol foydalanadi.
Buferlik qobiliyati kuclisiz ifodalangan tuproqlarga qo'llashda albatta
ohak qo'shish lozim.
Bu guruhga, shuningdek, ammoniy karbonat — ( N H
4)2CO, va
am m oniy bikarbonat —N H
4N C O , lar harn kiradi. Ularning tarkibida
mos ravishda 24 va 17% azot rnavjud. Ular kimyoviv jihatdan beqaror
birikmalardan bo'lganligi uchun dehqonchilikda keng qo'llanilmaydi.
Samaradorligi ammiakli selitra samaradorligiga yaqin.
Dostları ilə paylaş: |