Suyuq ammiakli o ‘g ‘itlar.
Suyuq ammiakli o'g 'itla r jumlasiga
suyultirilgan ammiak, ammiakli suv va ammiakatlar kiradi. Nitrat
yoki sulfat kislota ishlatilmasligi, quritish va bug'latish kabi tadbirlarga
hojat yo'qligi bois ularni ishlab chiqarish tannarxi ancha arzonga
tushadi; 1 t ammiakli selitra uchun sarflanadigan xarajat bilan 2,5 t
suyultirilgan ammiak olish mumkin.
Suyultirilgan ammiak
— N H V Konsentratsiyasi yuqori (82,3% azot)
ballastsiz o ‘g‘it. Ammiak gazini yuqori bosim ostida siqib, suyultirish
asosida olinadi. Rangsiz harakatchan suyuqlik. Solishtirma og'irligi
0,61 bo'lib, 34°C da qaynaydi. N H , ning uchib ketishining oldini
olish uchun maxsus metall idishlarda saqlanadi va tashiladi.
Suyultirilgan azot tuproqqa kiritilganda, tezda gaz holatga o'tadi
va tuproqning kolloid fraksiyasi tomonidan yutiladi. Fizik-kimyoviy
yutilishdan tashqari suyultirilgan ammiak nitrifikatsiya jarayoniga ham
uchraydi. Suyultirilgan ammiakning tuproqqa yutilishi undagi gumus
miqdori, mexanikaviy tarkibi, namligi va ko'milish chuqurligiga bogliq.
Amimakli suv
— N H , + N 20 yoki N H
4OH. Ammiakli suv sintetik
yoki koks — kimyoviy ammiakning suvdagi eritmasi bo'lib, ikki xil
navi ishlab chiqiladi. 0 ‘g ‘itning birinchi navi 20,5% (25% li N H
4OH),
ikkinchi navi esa 16,4% (20% li N H
4OH) azot tutadi. Bug'larining
elastikligi uncha yuqori emas — 0,15 kg kuch/sm 2, shu bois uni oddiy
uglerodli p o ‘latdan tayyorlangan idishlarda tashish m um kin.
A mmiakli suvda azot ayni paytning o 'z id a N H 4O H va N H
3
shaklida b o ‘ladi. K o‘proq qismi N H , shaklida bo'lgani u c h un tashish,
saqlash va tuproqqa kiritish jaray o n ida sezilarli m iq d o rd a azot isrof
boMadi.
Ammiakatlar
— ammiakli selitra (ammiakli va kalsiyli selitralar
yoki ammiakli selitra va mochevina) ning suyuq am m iakdagi eritmasi.
Tuzlarning suvli eritmasi quyidagi tarkibga ega bo'lishi mumkin:
N H 4N O , • n N H j- n iH ,0 ;
C a ( N 0 3)2 • n N H 4N 0 3 • m H 20 .
Ammiakatlar tarkibiy qismlariga bogliq holda 30—50% azot tutishi
mumkin. Ular maxsus moslamalarda tayyorlanadi. M arkazdan qochma
nasos bilan harakatlantirib turilgan 10—15% li suvli am m iakka qaynoq,
75—82% li ammiakli selitra eritmasi (ammiakli va kalsiyli selitra yoki
ammiakli selitra va mochevina eritmasi aralashmalari) qo'shiladi va
yaxshilab aralashtiriladi. Aralashma o 'g ‘it talabiga javob beradigan
shaklga kelgach, maxsus ballonlarga quyib saqlanadi. Ammiakatlar
qora metallarni korroziyaga uchratishi sababli b a llo n la r maxsus
po'latlardan tayyorlanadi. Shuningdek, o'g'it tarkibida ammiakli va
kalsiyli selitralar, mochevina b o ‘lgani uchun ishlab chiqarish ancha
qimmatga tushadi.
Suyuq azotli o ‘g‘itlar og‘ir mexanikaviy tarkibli tuproqlarda kamida
10— 12 sm, yengil tuproqlarda esa 14—18 sm chuqurlikda k o ‘milishi
lozim. Namligi yuqori bo'lgan tuproqlarda azot isrofgarchiligi quruq
tuproqlarga nisbatan ancha kain bo'lishi kuzatilgan. Buni n a m tuproq
larda ammiakni suvda erib, am m oniy gidrooksid hosil qilishi bilan
izohlash mumkin:
N H , + H 20 = N H 4OH
Ammoniy kationi ( N H 4+ ) tuproqning kolloid fraksiyasi tomonidan
almashinib yutiladi, shu bois kam harakat shaklga o'tad i. Ammiakatlar
kiritilgan dastlabki kunlarda tuproq muhiti ishqoriylashadi, keyinchalik
am m oniy azoti nitrifikatsiyalangani sari tuproq m uhiti m o ‘tadillashadi
va azotning harakatchanligi ortadi.
Suyuq azotli o ‘g‘itlarni barch a qishloq xo'jaligi ekinlariga asosiy
o ‘g ‘itlash (ekishdan oldin) davrida ishlatish m um kin. T o r qatorlab
ekiladigan ekinlarni suyuq azotli o ‘g‘itlar bilan o'g'itlashda soshniklar
(tuproqqa o ‘g ‘it kiritish moslamasi) 20—25 sm oraliqda o'rnatiladi.
Chopiq talab ekinlarni qo'shimcha oziqlantirish uchun suyuq azotli
o ‘g‘itlar ishlatiladi. Nihollarni kuydirib yubormaslik uchun o ‘g‘itlar qator
oralarining o'rtasiga yoki o'simlikdan
10— 12 sm uzoqlikda kiritiladi.
Suyuq azotli o 'g ‘itlar bilan ishlaganda zarur xavfsizlik qoidalariga
amal qilish lozirn, chunki am m iak bug'lari ko‘z va nafas yoMlari
shilliq pardalarini yallig'lantiradi, b o ‘g‘adi va yo‘tal qo ‘zg‘aydi. Bunday
0‘g'itlar solingan idishlarni ko‘zdan kechirish va ta ’mirlashda ham
chtiyot choralarini ko‘rish zarur, chunki ammiakning havo bilan
aralashmasi portlash xususiyatiga ega.
NITRATLI AZOTLI 0 ‘G‘ITLAR
Nitratli azotli o ‘g‘itlar jumlasiga natriyli, kalsiyli va kaliyli selitra
( N a N 0 3, C a ( N 0
3)2 va K N 0 3) lar kiradi.
K o'p yjllar davomida bu guruh o 'g ‘itlarning asosiy vakili
Chili
selitrasi
bo'lib, u Chilidagi guanoning tabiiy qatlamlari asosida olinar
edi. Sintetik airuniak olish y o ig a q o ‘yilgach, selitralar sanoat negizida
tayyorlanm oqda.
Azotli o ‘g ‘itlar assortimentida niratli o'g'itlarning hissasi juda kam
(1% atrofida). Shunday bo'lsada, tuproq xossalari va ekish turlari bilan
bog'liq ravishda ular bilan tanishib chiqish katta ahamiyatga ega.
Natriyli selitra
— N a N 0 3. Nitrat kislota ishlab chiqarishda azot
oksidlarini soda yoki ishqorga yuttirish asosida olinadi:
N a
2C 0 3 + NO + N 0 2 = N a N 0 2 + C 0 2;
N a ,C O , + 2 N 0
2 = N a N 0 3 + N a N 0 2 + C 0 2
yoki
2 N aO H + N O + N 0
2 = 2 N a N 0 2 + H 20
2 N a O H + 2 N 0
2 = N a N 0 3 + N a N 0 2 + H20
Nitritlarni nitratga aylantirish uchun aralashma kuchsiz H N O ,
bilan ishlanadi:
3 N a N 0
2 + 2H N O , = 3 N a N 0 3 + 2NO + H 20
Eritma neytrallanadi, bug'latiladi va sentrifugalangach, oq yoki
oqish tusli zarrabin tuz olinadi. Tarkibida 15—16% azot tutadi, suvda
yaxshi eriydi, gigroskopikligi yuqori bo'lgani uchun mushtlashib qoladi.
Kalsiyli selitra
— C a ( N 0 3)r Kalsiyli selitra 40—48% li nitrat
kislotani ohak yoki b o ‘r bilan neytrallab olinadi:
C a C 0
3 + 2 H N 0 3 = C a ( N 0 3)2 + H 20 + C 0 2
U o ‘ta gigroskopik bo'lgani sababli odatdagi sharoitda gidrat
holatiga o'tib qoladi C a ( N 0
3)2 • 4 H 20 . M azkur xususiyatni hisobga
olib C a ( N 0
3)2 alohida tarkibli m odda shimdirilgan nam tortm as
qoplarda saqlanadi.
Shuningdek, gigroskopikligini kamaytirish uchun gidrofob m o d -
dalar, inasalan parafinlangan mazut qo'shiladi.
Kalsiyli selitra birinchi sintetik azotli o ‘g ‘it bo'lib, 1905-yiIda N o r -
vegiyada olingan (shu bois Norvegiya selitrasi deb yuritiladi). Olish
texnologiyasi birm uncha murakkabligi va tarkibidagi azot m iqdorining
kamligi kalsiyli selitrani uzoq masofalarga olib borib qoMlash iqtisodiy
jihatdan o'zini oqlamaydi.
Natriyli va kalsiyli selitralar — fiziologik ishqoriy o ‘g ‘itlar. 0 ‘sim -
liklar bu o ‘g‘itlar tarkibidagi N 0
3 anionini o ‘zlashtiradi va Ca h am da
N a kationlari tuproqda qolib, uni ishqoriylashtiradi;
C a
+2
2 N a +
T uproq + 2 N a N 0
3 = Tuproq + C a ( N 0 3)2
C a
"2
C a
+2
H~
C a
+2
Tuproq + C a ( N 0
3)2 = T uproq + 2 H N 0 3
H J
'
H"
K ationlar t u p ro q q a y u t i I a d i ,N 0 3~ a n io n la ri esa o ‘z h a r a k a t-
chanligini saqlagan holda tuproq eritmasida qoladi. Shuning u c h u n
nam iqlimli sharoitlarda yoki iydirib sug‘orilganda nitrat shaklidagi
azot tuproqdan ko ‘plab yuviladi.
Natriyli selitrani turli tuproqlarda barcha ekinlarga qoMlash m um kin.
Ayrim ekinlar (masalan, ildizmevalilar) tarkibida natriy bo'lgan azotli
o ‘g‘itlarga o 'ta talabchan bo‘lib, hosildorlik bilan bir qatorda m ahsulot
sifatini ham yaxshilaydi. Tadqiqotlarning k o ‘rsatishicha, o 'g 'it tarkib i
dagi natriy qand moddalarni bargdan ildizga tom on ko‘proq oqib
o ‘tishiga imkon beradi.
Kalsiyli selitra nordon tuproqlarga kiritilganda, nordonlik kamayishi
bilan birga tuproqning fizikaviy xossalari ham yaxshilanadi, ch u n k i
kalsiy tuproq kolloidlarini koagulatsiyalaydi.
AM IDLI AZOTLI 0 ‘G‘ITLAR
M ochevina (karbamid)
— C O (N H 2)r Sintetik mochevina oq tusli
zarrabin modda bo'lib, tarkibida 46% azot tutadi. Mochevina C 0
2
va ammiakni yuqori bosim ostida ta’sirlashishi asosida olinadi:
ONH
4
n h
2
CO, + 2NH , =
CO/
=
C o (
+ H ,0
2
3
\
\
2
NH,
N H
2
Mochevina suvda yaxshi eriydi, gigroskopikligi kam, lekin harorat-
ning oshishiga mos ravishda ortib boradi. Uzoq saqlanganda yopishib,
mushtlashib qoladi. Fizikaviy xossalarini yaxshilash uclmn granulalanadi
(0,2-1,0 yoki 1-1,25 mm kattalikda) yoki yog'li moddalar qo'shiladi.
Granulalash jarayonida o ‘simliklarga zaharli ta ’sir ko‘rsatuvchi
modda- biuret hosil bo'ladi;
2CO ( N H
2)2 -> ( C O N H 2)HN + N H 3
Biuret
Zarrab in m o c h e v i n a d a
biuret m iqdori 0,8% dan, d o n a d o r
mochevinada esa 1,0% dan oshmasligi kerak. Uning miqdori 3,0%
dan oshib ketsa, nihollar nobud boladi. Tuproqda biuret 10— 15 kun
ichida parchalanadi, shu bois mochevina urug'larni ekishdan 20—30
kun oldin tuproqqa kiritilsa, ekinlarga salbiy ta ’sir ko'rsatmavdi.
Mochevina tup ro q d a t o ‘la eriydi va urobakteriyalar tomonidan
ajratiladigan ureaza fermenti ta ’sirida ammonifikatsiyalanadi:
C O ( N H j
)2 + 2H 20 = (]SIH4)2C 0 3
Bu jarayon g u musga boy tuproqlarda 2—3 kun ichida tugallansa,
qumli va botqoq tuproqlarda nisbatan sekin kechadi. Hosil bo'ladigan
amm oniy karbonat — beqaror birikma. Havo t a ’sirida u ammoniy
bikarbonat va amrniakka aylanadi:
( N H
4)2C 0 3 -> N H 4H C 0 3 + N H 3
Demak, mochevina yuza ko‘milsa yoki tuproqning betiga tushsa,
azotning ammiak sifatida isrof bo'lishi sodir b o ‘ladi.
T u p r o q d a a m m o n i y k a rb o n a t gidrolizga u c h r a b , a m m o n iy
bikarbonat va a m m on iy gidrooksidni hosil qiladi:
( N H
4)2C O , + H 20 = N H 4H C 0 3 + N H 4OH
Am m oniy ionlarining bir qismi tuproq kolloidlari tomonidan,
qolgan qismi esa bevosita o'simliklarning ildizi va bargi orqali yutiladi.
M a ’lum davrdan keyin ammiak nitrifikatsiyalanadi:
2 N H , + 3 0 2 = 2 H N 0
2 + 2 H 20
2 H N 0
2 + 0 2 = 2 H N 0 3
Mochevina tuproqqa kiritilgan dastlabki kunlarda gidrolitik isliqoriy
tu z —( N H
4)2C 0 3 hosil bo'lishi tufayli tuproqda muvaqqat ishqoriy
muhit yuzaga keladi. Ammoniy karbonat nitrifikatsiyalanib borgan
sari tuproqning ishqoriyligi kamayadi.
Mochevina — eng yaxshi azotli o ‘g‘itlardan biri b o iib , aksariyat
ekinlar uchun samaradorligi b o ‘yicha selitraga, sholi uchun ammoniy
sulfatga teng keladi.
Mochevinani asosiy o'g'it sifatida ishlatish yoki barcha ekinlarga
qo'shim cha oziqlantirishda, sabzavotlar va mevali daraxtlarga ildizdan
tashqari oziqlantirishda qoMlash mumkin. Donli ekinlar mochevina
bilan kech muddatlarda oziqlantirilsa, oqsil m iqdori sezilarli darajada
oshadi. Mochevina boshqa azotli o ‘g ‘itlardan farqli o la r o q , yuqori
konsentratsiyasi ham (5% dan ortiq) barglarni kuydirmaydi. Yem —
xashakka q o ‘shib berilgan m o c h e v in a c h o r v a m o llarin in g jadal
rivojlanishiga yordam beradi.
Kalsiy sianamid
— C a C N r Toza C a C N
2 34,98% azot tutadi.
0 ‘g‘it tarkibida 58—60% C a C N 2, 20—28% C a O , 9— 12% ko'mir,
kam miqdorda kremniy, ternir va aluminiy oksidlari mavjud.
Kalsiy sianamid yengil, qora yoki to'q kulrang tusli u nsi mon modda.
Yuklash va tashish paytida changib, ko'z h a m d a nafas yoilari shilliq
pardalarini yalligiantiradi.
Tuproqda kalsiy sianamid gidrolizlanib, tuproq kolloidlari bilan
t a ’sirlashadi:
2 C a C N
2 + 2 H20 = Ca ( C N N H )2 + C a ( O H )2
H +
C a
+2
Tuproq + Ca ( C N N H
)2 = Tuproq + 2 H 2C N 2
H +
Hosil bo‘ladigan sianid kislota ( H
2C N 2) urug' va nihollar uchun
zararli. Lekin u tuproqda tez mochevinaga aylanadi:
H
2C N 2 + H 20 = C O ( N H 2)2
Bu ja ra y o n la rn in g barchasi mikroorganizmlarning ishtirokisiz,
kuchsiz no rd o n m uhitda kechadi va uning tezligi tuproq minerai
moddalarining katalizatorlik ta’siriga bog'liq. Keyingi o ‘zgarishlarning
barchasi mochevinadagi kabi sodir bo'ladi.
Kalsiy s ia n a m i d — ishqoriy o 'g 'i t b o 'lg a n i u c h u n n o rd o n
tuproqlarda yaxshi samara beradi. Tannarxi yuqori bo'lgani bois undan
défoliant sifatida fovdalanish rnaqsadga muvofiqdir.
Sinov sa vo lla ri
1. Am inlanish va qayta aminlanish jarayon i deganda nimani tushunasiz?
2. O 'sim liklar tanasida to'planadigan am m iak va nitratlar ularning o'ziga
va insonlarga qan day ta'sir ko'rsatadi?
3. O 'sim liklarda azotli m oddalar almashinuvi haqkla nim alarni bilasiz?
4. Tuproqda a zo t qan day shakllarda u ch ra yd i?
5. A m m on iflkatsiya va nitriflkatsiya ja ra yo n la ri deb nimaga a yü la d i?
6. A zot tuproqdan qan day yo ‘llar bilan yo ‘qotiladi ?
7. A m m iakli selitraning olinishi, xossalari va tuproq bilan o 'zaro la ’siri
q a n d a y ?
8. A m m iakli a zo tli o'g'itlar guruhiga kiruvchi qaysi o ‘g ‘itlarni b ila s iz ?
9. S u y u q a z o tli o 'g 'itla r qo'llash n in g o 'zig a xos tom on lari n im adan
ib o ra t?
10. N im a uchun n atriyli va k a lsiyli se /itra la r fizio lo g ik nordon o'g'it
h iso b la n a d i ?
11. M ochevin a tuproq bilan qan day t a ’sirlashadi?
VI bob.
F O S F O R L I 0 ‘G ‘IT L A R
0 ‘SIMLIKLAR HAYOTIDA FO SFO R NING
AHAMIYATI
Fosforning oksidlangan birikmalari so'zsiz hamina tirik organizmJar
uchun zaair. Fosfat kislotasiz bironta tirik hujayra mavjud boMolmaydi.
Nukleoproteidlar hujayra yadrolarining eng asosiy moddalari bo'lib
o ‘z tarkibida fosfat kislota tutadi. N ukleoproteidlar oqsillarning nuklein
kislotalari bilan hosil qilgan birikmalaridir. Nuklein kislotalar tarkibida
albatta fosfat kislota boMadi. Oqsillar kabi nuklein kislotalari ham
kolloid tavsifga ega bo'lgan yuqori m olekular moddalar hisoblanadi.
M a ’lumki, nuklein kislotalar ribonuklein (R N K ) va dezoksiribonuklein
( D N K ) kislotala rga b o ‘linadi. U l a r b o r - y o 'g 'i t o ' r t xil asosiy
kom ponentlar — nukleotidlardan tashkil topgan boMsa-da ularning
tuzilmasi o ‘ta murakkab. Nuklein kislotasining tuzilmasiga organizm -
ning irsiy xususiyati «yozilgan», chunki ular asosida bo'lajak avlodning
oqsil molekulalarini tuzilmasi, sintezi boshqariladi va aniqlanadi.
0 ‘z
navbatida oqsillar ham, xususan, ferm entlar ham, R N K va D N K
sinteziga t a ’sir qiladi.
Nuklein kislotalari tarkibida fosforning miqdori 20% ( P
20 5 ga
hisoblanganda) ni tashkil qiladi. N uk lein kislotalari har bir o'simlik
hujayrasida, ham m a to‘qima va organlarda uchraydi. Ularning miqdori
quruq massa hisobida barg va novdada
0,1 — 1 % ni tashJcil qiladi hamda,
yosh barglar va poyaning o'sish nuqtalarida, eski barg va poyalarga
nisbatan ko'proq bo'ladi. Nuklein kislotalarining miqdori, ayniqsa,
o'simliklarning murtagida, changida, ildizlarining uchida ko ‘p bo'ladi.
Fosfor, shuningdek, o'simliklarning boshqa organik m oddalari,
xususan, fitin, lesitin, shakarfosfatlar va boshqalar tarkibida uchraydi.
Fitin (inozit fosfat kislotaning kalsiyli- magniyli-kaliyli tuzi) olti atomli
spirt inozitning efirga o'xshash birikmasi bo'lib, unga olti molekula
fosfat kislota birikadi va tarkibida 27,5% P , 0
5 bo'ladi. Qishloq xo'jalik
ekinlarining generativ organlarida vegetativ organlariga n isb atan
fosforning miqdori ko‘proq bo'ladi.
Ayniqsa, fitin urug‘larda k o ‘p m iqdorda, u nd a n biroz kam roq
miqdorda o ‘simlikning yosli organlari va to'qim alarida b o ‘ladi. Fitin-
nirig miqdori dukkakli va moyli ekinlarningurug'larida ularning vazniga
nisbatan 1—2%, g‘allasimonlar urug‘ida, esa 0,5— 1% ni tashkil etadi.
Fitin urug'larda zaxira m odda sifatida uchraydi va uning tarkibidagi
fosfat kislota o'sish jarayonida ishlatiladi.
Litsitin
—
0‘simlikning ham m a tirik hujayralarini sitoplazmasida
uchrovchi fosfotidlar, yog'simon moddalarguruhining vakili hisoblanib,
u asosan urug'larda to'planadi. Litsitin tarkibida 1,37% P
20 5 bo'ladi
va digliserid fosfat kislotaning hosilasi hisoblanadi, uning magniyli va
kalsiyli tuzlari bargda uchraydi. Fosfotidlar muhim biologik ahamiyatga
ega, chunki ular hujayra membranalari va plazmolemmalar orqali har
xil moddalarni o'tuvchanligini boshqaradigan, fosfolipid membra-
nalarning tarkibiga kiradi.
Fosforli efirlar yoki shakarfosfatlar o'simliklarning barcha to'qima-
larida doim o mavjud b o 'lgan , fosforli birikmalar hisoblanadi. Bu
birikmalar nafas olishda, murakkab uglevodlar saxaroza, kraxmal va
boshqalarning ancha oddiyroq shakildagilarining sintezlanishida, foto-
sintez jarayonida, uglevodlarning o'zaro almashinuvida va h.k. da
m uhim ahamiyatga ega.
Shakarfosfatlar boshqa shakarlarga nisbatan ancha labillikka, yuqori
darajadagi reaksion xususiyatga ega, chunki ularning tarkibida fosfat
kislota qoldig'i bo'ladi. Shakar fosfatlarning miqdori o'simlik yoshiga
oziqlanish sharoiti va h.k. ga qarab, ko'zga tashlanarli darajada, quruq
vazni hisobida
0, 1 % dan 1 % gacha bo'lgan chegarada o'zgarib boradi.
Shunday qilib, fosfor o'sim lik uchun eng zarur bo'lgan juda ko'p
organik moddalarning tarkibiga kiradi, ularsiz organizmning hayotiy
jarayonlari amalga oshmaydi. Lekin fosforning ahamiyati bu bilan
chegaralanmaydi. Sintetik jarayonlaming sodir bo'lishi, masalan, oqsil,
y o g ', uglevodlarning sin tezlan ish i uchun ancha m iqdor erergiya
sarflanishi lozim bo'ladi. U makroergik birikmalar deb nomlangan
birikmalar orqali yetkaziladi. Ularning gidrolizi natijasida ajralib chiqa-
digan energiya har mol ga 25—67 kJ bo'ladi, u murakkab efirli
bog'larning gidrolizidan hosil bo'lgan (har mol ga 8— 12 kJ) energiya-
dan ancha ko'pdir.
Hozirgi kunda juda k o'p sonli makroergik bog'li birikmalarning
mavjudligi aniqlangan, ulardan ko'plarining tarkibiga fosfor kiradi va
makroergik bog'lar fosfat kislota ishtirokida hosil bo'ladi.
Tirik organizmlarda makroergik birikmalarning soni ko'p bo'lishiga
q aram ay ular orasida asosiysi adenazintrifosfat (ATF) hisoblanadi. U
hujayrada organik birikmalarning parchalanishi tufayli hosil bo'lgan
energiyaning asosiy akseptori b o 'lib , sintetik jarayonlarni am alga
oshirish uch u n energiyaning ko'chiruvchisi ham da tashuvchisi hisob-
lanadi.
ATF — azotli asos adenin qoldig‘ining uglevod riboza bilan h a m d a
fosfat kislotaning uchta qoldig'i bilan qo'shilishidan hosil b o'lad i.
Tarkibida ikkita mikroergik bog‘lar mavjud. A T F oqsillar, yog'lar,
kraxmal, saxaroza, asparagin, glutam in hamda qator am inikislotalar
va ko‘pgina boshqa birikmalarning sintezida energiya ko‘chiruvchi
m odda sifatidagi vazifani bajaradi.
Yosh va tez o ‘sadigan o ‘sim lik lard a fosfor asosan m e r is te m a
to'qim asida konsentrlanadi. U o'sim lik ichida oson harakatlanadi va
qari to'qimalardan yosh to‘qimalarga ko'chadi, ya’ni reutilizatsiyalanadi
(qaytadan ishlatiladi). Ekinlaming pishib yetila boshlagani sari o ‘simlik
tarkibidagi fosforning bir qismi u ru g ‘ va mevalarda (g‘allasim onlar
urug'ida 50% gacha) yig'ila boradi. O'simlikning fosforli oziqlanishi
m e ’yor chegarasida bo'lganda, fosfat kislotaning m ineral tu zla ri
vegetativ organlarda, ayniqsa urug'larda ko'p miqdorda to'p la n m ay d i.
Lekin tuproqda o ‘zlashtiriladigan fosforning boMishi yoki fosforli
o'g'itlarning kechiktirib solinishi h a m d a azot va boshqa oziqa m o d -
dalarning tanqisligi, o'sim liklarda m ineral shakldagi fosfatlarning
miqdorini oshishiga olib keladi, chunki tarkibida fosfor bo'lgan bu
moddalar fosfor tutuvchi birikmalarning sintezi jarayonida ishlatilmay
qoladi.
0 ‘simIiklarda fosforning organik birikma tarzidagi birikmalari
va ular orasida fitinning miqdori keskin oshib ketadi (33- jadval).
3 3 -ja d v a l
Dostları ilə paylaş: |