1 -m a V z u : o n t o L o g I y a V a g n o s e o L o g I y a h a q id a m a u m o t. B IL is h V a u n in g a h a m iy a t I reja

Nazariy bilishning o‘ziga xosligi va uning shakllari. 
Ilmiy bilishning nazariy bosqichi ratsional jihatning ustu- 
vorligi bilan xarakterlanadi. U tushunchalar, nazariyalar, 
qonunlar va boshqa tafakkur shakllari bilan ish ko‘radi. 
Shu bilan birga jonli kuzatish, hissiy bilish uning tarki- 
bidan soqit qilinmaydi, balki u bilish jarayonida ikkinchi 
planga o‘tadi, ikkinchi darajali ahamiyat kasb etadi.
Nazariy bilim amaliy bilim bergan malumotlarni qayta 
ishlash, ular o'rtasidagi ichki aloqa va munosabatlarni 
ochish, sezgi a’zolarimiz ta’siriga berilmaydigan mohiyatni 
aniqlash orqali qolga kiritiladi.

Nazariy bilishning eng muhim vazifasi obyektiv haqiqat- 

ga erishishdir. Buning uchun mavhumlashtirish, ideallash- 
tirish, sintez, deduksiya singari bilish vosita va usullari 
keng qollaniladi.
Ilmiy bilish jarayonida mavhumlashtirish narsalarning 
bir qator xossalari va munosabatlaridan uzish, ideallashti- 
rish esa sof fikriy predmetlarni yaratish, sintez analiz yor­
damida olingan elementlarni sistema tarkibiga birlashti- 
rish, deduksiya bilish harakatining umumiydan xususiyga, 
mavhumlikdan konkretlikka qarab yo‘nalishi orqali amal­
ga oshiriladi.
Nazariy bilishning xarakterli xususiyati uning o‘ziga 
qarab y o ‘nalishi, y a ’ni bilish jarayonining o ‘zini uning 
shakllarini, usul va metodlarini, tushunchalar apparatini 
tadqiq qilish hisoblanadi. Bu orqali ilmiy izohlash va aniq- 
langan qonunlarga tayanib, ilmiy bashorat qilish, kelajak- 
ni oldindan ko'rishga erishiladi.
Nazariy bosqichda tafakkur orqali aniq o ‘z ifodasini top­
gan ratsional bilish yetakchilik qiladi. Shuning uchun ham 
nazariy bilish bosqichida tafakkurning o‘rni beqiyosdir.
Inson tafakkuri nutq bilan uzviy aloqada maydonga kela­
di. Uning natijasi tilda belgilar sistemasi orqali o‘z ifodasini 
topadi.
M.Born ilmiy bilishda tafakkurning muhim o‘rni haqida 
fikr yuritar ekan, inson ongi tafakkur yordamida tabiat va 
tafakkur qonunlari o'rtasidagi garmoniya natijasida tabiat 
sirlariga y o l topishi mumkinligini taTcidlaydi.
Ilmiy bilishda o‘rganilayotgan obyektni mavhumlashti- 
rishda tafakkur shakllari - tushuncha, hukm, xulosalarga 
tayaniladi.