18.6 – rasm
Yoyma generatoridagi arrasimon o’zgaruvchan kuchlanishni ishlab
beruvchi qurilmasini ishlashi kondensatorning zararyadlanishi va razrayadlanishiga
asoslanadi (18.6 b rasm). U - manba kuchlanishi; k-kalit. Agar kalit 1-holatga
ulansa, kondensator - C R
1
- qarshili orqali zaryadlanib, zaryad kuchlanishi
eksponensial qonun bo’yicha ko’payadi U
yoyma
→U yoki U
cz
=(1-e
1/τ
), bu yerda
C
R
zar
1
- kondensatorning zaryadlanish vaqti doimiyligi.
Agar elektron nurining to’g’ri yo’lini oxirida kalit 2-holatga ulansa,
kondensator R
2
orqali zaryadsizlanadi va kondensatorni zaryadsizlanish
kuchlanishi (yoki elektron nurini teskari yo’nalishda surilishi) quyidagicha
ifodalanadi.
C
R
Ue
U
raz
teskari
r
o
zar
2
'
,
va
teskari
ri
g
to
t
t
'
'
U
t
t
r
t
z
U
i
raz
i
zar
1
2
K
C
R
2
R
1
U
U
C
a)
b)
Noma’lum kuchlanish egri chizig’i ekranda qo’zg’almay turishi uchun,
noma’lum kuchlanish chastotasi arrasimon chastotasini maxsus sinxronlash
qurilmasi yordamida sinxronlashtiriladi.
Agar vertikal og’diruvchi plastinkaga kuchlanish berilmasa, arrasimon
kuchlanishning ta’siridan nurlanuvchi dog’ ekranda gorizontal chiziq bo’yicha t
z
vaqt oralig’ida chapdan o’nga suriladi va juda qisqa t
r
vaqt oralig’ida dog’ avvalgi
holatiga (o’ngdan chapga) qaytadi. Agar vertikal plastinkalarga sinusoidal
kuchlanish berilsa, ekranda bu kuchlanishning yoyilishi hosil bo’ladi.
Ikki kuchlanish orasidagi faza farqi quyidagi ifoda bo’yicha aniqlanadi.
(18.9 – rasm)
0
360
T
t
, bu yerda Δt va T lar 18.9 - rasmdagi grafikdan olinadi.
Lissaju shakllari usuli. Agar ikkala og’diruvchi plastinkalarga sinusoidal
bo’yicha o’zgaruvchan kuchlanish
y
U
va
x
U
lar berilgan bo’lsa, u holda bu
kuchlanishlarning amplitudasiga, fazasiga va chastotasiga qarab elektron nur
ekranda Lissaju shakllarini yozadi (18.10 - rasm). Bunda, masalan, gorizontal
og’diruvchi plastinkaga ma’lum chastotali sinusoidal kuchlanish, vertikal
og’diruvchi plastinkaga esa noma’lum tekshirilayotgan kuchlanish berib, hosil
bo’lgan Lissaju shakillari bo’yicha noma’lum kuchlanishning fazasi , chastotasi
to’g’risida fikr yuritish mumkin.(18.7 rasm)
18.7 - rasm
Lissaju shakllari usuli bilan chastota topilayotganda ossillograf ekranida
qo’zg’almas shakl hosil qilish kerak va noma’lum kuchlanish chastotasi quyidagi
formuladan topiladi.
y
x
x
n
n
f
f
0
,
bu yerda f
o
- aniq chastota (50Hz); n
x
va n
y
- hosil qilingan shakl (figura)ning
X va
Y o’qlari bo’yicha kesishgan nuqtalar soni (
18.10 – rasm).
Ikki kuchlanish orasidagi fazalar farqini ellips usuli bilan topish mumkin va
bunda quyidagi formuladan foydalaniladi. (18.11 rasm)
A
x
0
sin
yoki
B
y
0
sin
x
0
, y
0
, A, B lar ellips bo‘yicha (18.11 - rasm)
topiladi.
18.8 – rasm. 18.9 – rasm.
18.10 – rasm. 18.11 – rasm.
Nazorat sinov savollari
1. Elеktrоn оssillоgrаfi nimа mаqsаddа ishlаtilаdi?
2. Elеktrоn-nurli trubkаning tuzilishi vа ekrаnidа tа’svir qаndаy hоsil
bo‘lishini tushuntiring?
3. Elеktrоn оssillоgrаfining аlоhidа blоklаrini funksiyasi, vаzifаni
tushuntiring?
4. Аsbоb sifаtidа elеktrоn оssillоgrаfi yordаmidа qаndаy kаttаliklаrni
o‘lchаsh mumkin?
5. Аylаnmа yoymа usulini, chiziqli yoyma usulini tushuntiring?
6. Yoymа gеnеrаtоrining sxеmаsini chizing vа chiziqli o‘zgаruvchаn
kuchlаnish qаndаy hоsil bo‘lishini tushuntiring?
7. Lissаju shаkllаri (figurаlаri) ni hоsil qilish uchun оg‘diruvchi
plаstinkаlаrgа qаndаy kuchlаnish bеrilаdi vа hоsil bo‘lgаn shаkllаr bo‘yichа
nоmа’lum kuchlаnish chаstоtаsi qаndаy аniqlаnаdi?
8. Ikki kuchlаnish оrаsidаgi fаzа siljish burchаgi qаndаy аniqlаnаdi?
9.
A
X
o
sin
yoki
B
Y
o
sin
- ifоdаdаgi X
o
, A, Y
o
, B – lаr nimа? Qаyerdаn
оlinаdi?
Y
X
A
B y
x