1- mavzu: O`zbek leksikografiyasi va terminologiyasining shakllanish bosqichlari O`zbek tili òz boyligida sohaviy terminlar va ularning til xususiyatlari

Qadimgi turkiy tillar — turli turkiy xalqlar yozma yodgorliklarida saqlangan, lekin hozirgi kunda aloqaaralashuv vazifasini yoʻqotgan tillarni bildiruvchi shartli atama. Bu tillar amal qilgan vaqt chegarasi ancha katta davrni qamrab oladi. Qadimgi turkiy tillart.ning eng qadimiysi urxunenisey (turkrunik) yodgorliklari tili boʻlib, uning adabiy varianti 7—9-asrlarga toʻgʻri keladi.
Runik bitiklar Sharqda Lena daryosidan Gʻarbda Dunay daryosigacha boʻlgan ulkan hududdan topilgan. Eng yirik bitiklar Urxun va Yenisey daryolari havzalarida aniqlangan. Urxun bitiklari dastlab 1893-yilda V.Tomsen va V.V.Radlovshr tomonidan oʻqilgan (qarang Urxunenisey yezuvi). Umumiy runik tilning shakllanishiga oʻgʻuz qabilalarining tili asos boʻlgan. Adabiy til sifatida runik tildan turli qabilaurugʻlar va ijtimoiy tabaqalar foydalangani tufayli maʼlum darajada vazifaviyuslubiy va mintaqaviy variantdorlikka, muayyan ishlanganlik, meʼyoriylikka ega boʻlgan. Uygʻurlar 9-asrda Turfon (Sharqiy Turkiston) hududiga koʻchib kelganlaridan keyin oʻz adabiy tilini yaratganlar. Uning asosini barcha turkiy qabilalar uchun umumiy boʻlgan va uygʻurlar ham foydalanib kelgan runik til tashkil etadi. Unga hozirgi uygʻur tiliga yaqin boʻlgan Turfon shahri shevasi elementlari qoʻshilib, uygʻur yozma manbalarida "turk uygʻur tili" deb ataladigan strukturaralash til paydo boʻlgan. Uygʻurlar runik alifbodan tashqari, sugʻd va shu asosda yaratilgan uygʻur yozuvidan, moniy (manixey) va brahmi yozuvlaridan foydalanganlar. V.V.Radlov qadimiy uygʻur adabiy tili 8— 9-asrlar oraligʻida toʻliq shakllangan va keyinchalik ibodatxonalarda oʻzgarishsiz qoʻllanib kelgan, deb hisoblaydi. S.Ye. Malovning topilmalari esa uygʻur yozuvi 19-asr boshlarigacha Ganchjou uygʻurlari orasida ishlatib kelinganini tasdiqlaydi. Qad. turkiyzabon elatlarga yaxshi maʼlum boʻlgan qadimgi uygʻur tili bir qancha adabiy tillarni shakllantirishda asos vazifasini oʻtagan. Mas, 11 —12-asrlarda uning taʼsiri ostida qoraxoniylarning musulmon davlatida (markazi Qashgʻar shahri) shu davlatning "qoraxoniyuygʻur tili" deb ataluvchi oʻz adabiy tili shakllangan. Ushbu tilning uygʻur asosi yana shunda koʻrinadiki, baʼzi asarlarni yaratishda arab alifbosi bilan bir qatorda uygʻur alifbosidan ham foydalanilgan. "Qoraxoniyuygʻur" atamasi unchalik toʻgʻri emas; oʻrta asr mualliflari boshqacha nomlardan foydalanganlar: Yusuf Xos Hojib uni "Bugʻro xon tili", Mahmud Koshgʻariy "xoqoniy tili", Ahmad Yugnakiy esa "koshgʻariy til" deb atagan. 13—14-asrlarda Sirdaryoning quyi oqimida joylashgan hududda (Xorazm bilan birga) va Oltin Oʻrda hududida Sharq manbalarida xorazmiyturk i y deb ataluvchi adabiy til paydo boʻladi. Xorazmning 11 —12-asrlardagi adabiy va ilmiy hayotida faol qatnashgan oʻgʻuz va qipchoq qabilalarining tillari mazkur adabiy tilning asosini tashkil etadi. Ushbu davrdagi asarlarning anʼanaviy oʻgʻuzuygʻur qismi qoraxoniylar davridagi tilning barcha unsurlarini toʻliq aks ettira olmaydi. Unga qipchoq tillariga xos koʻplab yangi unsurlar qoʻshilgan. Garchi bunda uygʻur tilining hissasi katta boʻlmasa ham, oʻsha davr yodgorliklarida uning taʼsiri grafikada saqlanib qolgan: bir qancha yodgorliklar uygʻur alifbosida yozilgan edi. Oʻrta asr turkiy adabiy tillari tarixidagi eng katta va ahamiyatli davr eski oʻzbek tili (baʼzi adabiyotlarda, manbalarda "chigʻatoy tili" deb notoʻgʻri ataladi) davridir.Yuqorida sanab oʻtilganlardan tashqari boshqa geografik mintaqalar: Kavkazorti, Gʻarbiy Osiyo, Volgaboʻyi, Misrda tarqalgan Qadimgi turkiy tillart. ham maʼlum. Ushbu tillar oʻzaro bironbir yagona anʼana bilan bogʻlanmagan va ularning taʼsir doirasi ham Markaziy va Oʻrta Osiyodagi til guruhlariniki singari keng emas. Bular quyidagilardir: Gʻarbiy Osiyo va Kavkazortida 13—14-asrlarda arab grafikasida yaratilgan saljuq yodgorliklari tili (jan. oʻgʻuz guruhiga mansub hozirgi tillarga yaqin); Misr va Suriyada 13—14-asrlarda arab grafikasida yaratilgan qipchoq yodgorliklari tili ("mamlukqipchoq" deb ham ataluvchi bu til shim.
8 Mavzu : ,,Bado' ul -luģat " ning umumiy xususiyatlari.
Musulmon Sharqi adabiyotida asarlarni muqaddima bilan boshlash an’ana hisoblangan. Bu haqda professor N.Mallayev o‘zining “An’anaviy muqaddimot haqida” nomli maqolasida alohida ta’kidlab o‘tgan edi 9 . Adabiyot tarixida yaratilgan turli janrdagi asarlarning kirish qismi an’anaga muvofiq hamdu na’t bilan boshlangan, asar bag‘ishlangan shaxs va uning madhiga keng o‘rin berilgan, asarning yozilish sabablari hamda asarda qo‘yilgan masalalar bayon etilgan. O‘zbek adabiyotining ilk namunalari hisoblangan “Devonu lug‘otit turk” (Mahmud Koshg‘ariy), “Qutadg‘u bilig” (Yusuf Xos Hojib), “Qisasi Rabg‘uziy” (Rabg‘uziy), “Muhabbatnoma” (Xorazmiy), “Tazkirat ush-shuaro” (Davlatshoh Samarqandiy) kabi asarlarda shu xarakterdagi an’anaviy muqaddimalar mavjud. O‘zbek mumtoz adabiyotining cho‘qqisi hisoblanmish Alisher Navoiy asarlari ham an’anaviy muqaddima bilan boshlangan bo‘lib, ularning xarakteri turlicha. Bunga “Xamsa” dostonlari, “Nazm ul-javohir”, “Arba’in”, “Majolis unnafois”, “Mezon ul-avzon”, “Munshaot”, “Mahbub ul-qulub” kabi asarlarining muqaddimalarini keltirish mumkin. Dastlab mumtoz adabiyotda “debocha” so‘ziga berilgan ta’riflarga to‘xtalib o‘tsak. Muhammad G‘iyosiddinning “G‘iyos ul-lug‘at” asarida debocha podshohlarning bezakdor ustki kiyimi, kitobning ziynat berilgan birinchi varag‘i ma’nolarini ifodalashi haqida aytib o‘tilib, “kitob xutbasini (boshlanish qismini) bezash munosabati bilan aytilgan kirish qismiga ham debocha deyilishi” ta’kidlanadi.
Yuqoridagi ta’riflardan ma’lum bo‘ladiki, mumtoz adabiyotda barcha kitoblarning kirish qismlari “debocha” deb atalgan. Debocha istilohi keng ma’noda umuman muqaddimani, tor ma’noda esa devonlarga yoziladigan kirish so‘zlarini anglatgan. Bizning bitiruv malakaviy ishimizda debochaning ana shu tor ma’nodagi ifodasi nazarda tutiladi, zero bitiruv ishimizning maqsadi Alisher Navoiy devonlariga bitilgan debochalarni o‘rganishdir. Ma’lumki, devonlarga bitilgan debochalar boshqa asarlardan masalalarning qo‘yilishi va mazmuni, kompozitsiyasi, bayon uslubi kabi ko‘pgina jihatlari bilan tubdan farq qiladi. Ayniqsa, debochalar shoirning tarjimai holiga oid ma’lumotlar, adabiy faoliyati, asarlarning yaratilish tarixi, adabiy-estetik qarashlarini ifoda etishi jihatidan muhim ahamiyat kasb etadi12 . Alisher Navoiy debochalari shoirning ilk rasmiy devoni «Badoye’ ulbidoya” va she’riyatining gultoji bo‘lmish “Xazoyin ul-maoniy” kulliyotiga bitilgan bo‘lib, mazkur debochalar shoirona uslubning betakror namunasi hisoblanadi. Aslida Alisher Navoiy o‘zining ikkinchi rasmiy devoni “Navodir un-nihoya” uchun ham debocha bitgan. Bu haqda “Xazoyin ul-maoniy”ga bitgan debochasida shunday yozadi: “...Andin so‘ngra dag‘i ul jam’u tartibdin boshqa yana har taqrib bila har nav’ abyotkim, aytilib erdiyu har nav’ g‘azaliyotkim, yig‘ilib erdi, ul xayol shabistonining duraxshon axtarlarinu ul ko‘ngul maxzanining duraxshon gavharlarin dag‘i ikkinchi devonimdakim, “Navodir un-nihoya”g‘a mashhurdur, rabtu tartib berib, debochasinda (ta’kid bizniki – S.Q.) sharh bila aizzayi ashobu ajillayi ahbob xidmatlarida arz qilib erdim”.
Ushbu qaydlardan ma’lum bo‘lyaptiki, shoirning ikkinchi rasmiy devoni uchun ham debocha bitilgan va unga turli nav’ – janrlardagi she’rlar kiritilgan. Lekin afsuski, bu debocha shoirning mazkur devoni qo‘lyozmalari tarkibida uchramaydi 13 . Ma’lumki, Alisher Navoiy Husayn Boyqaro taxtga chiqqanidan keyin uning topshirig‘i bilan o‘zining birinchi rasmiy devoni "Badoye’ ul-bidoya" ("Badiiylikning boshlanishi")ni tartib beradi. Devonning Alisher Navoiy hayotlik davrida (1480, 1482 va 1486 yillarda) ko‘chirilgan nusxalari Parij Milliy kutubxonasida (1480 yil, inv. № 746), Britaniya muzeyida (1482 yil, inv. № 401) va Toshkent shahrida (1486 yil, inv. № 216, asos nusxa) saqlanadi 14 Devon mazkur nusxalar asosida filologiya fanlari nomzodlari Sh. Sharipov va M.Rahmatullayevalar tomonidan nashrga tayyorlangan.
9 Mavzu: Qadimgi turkiy tildagi ijtimoiy-siyosiy va sotsial-iqtisodiy terminlar.
Ma’lumki, o‘zbek tilining lug‘at tarkibi shu tilning so‘z boyligi, leksiksemantik sistemasi sifatida shakllangan, yaxlit hodisa sanaladi. Lekin shuni ham inobatga olish lozimki, tilimizning lug‘aviy tarkibi juda murakkab rivojlanish bosqichlarini boshidan kechirgan. Har qanday til leksikasining tarixiy rivojlanish va shakllanish xususiyatlarini bilish uchun o‘sha til lug‘at tarkibidagi so‘zlarni tarixiytimologik nuqtai nazardan chuqur o‘rganish, ularning etimologik jihatdan kelib chiqish manbasini aniqlash lozim bo‘ladi.. Bunday izlanishlar o‘z navbatida o‘zbek tilining o‘tmishda qaysi qardosh tillar va qardosh bo‘lmagan tillar bilan o‘zaro munosabatda bo‘lganligini aniqlash imkonini beradi, tilning lug‘at tarkibi, grammatik qurilishida sodir bo‘lgan tarixiy rivojlanish jarayonlarini ilmiy jihatdan tushunishga zamin hozirlaydi. Bu fikrlar bevosita bizning tadqiq ob`ektimiz bo‘lgan tarixiyuquqiy atama (THA)larning rivojlanish bosqichlarini aniqlashga ham aloqadordir. 
Ma’lum bir THAning o‘z qatlamga yoki o‘zlashgan qatlamga
mansubligini aniqlashda konkret sharoitdan kelib chiqib, bu THAning 
shakllanish jarayonini, qaysi tildan o‘zlashganligini aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan: THA sifatida qo‘llanuvchi “suron” so‘zi umumturkiy bo‘lib, “kuchli shovqin, hovuruvur” ma’nosini bildiradi. Bu so‘z aslida “uloq chopishdagi qiyhuv” ma’nosini ifodalagan, keyinchalik uning semantikasida o‘zgarish, kengayish yuz berdi, “jangovar xayqiriq” ma’nosida bildiruvchi harbiy ishga oid THA sifatida shakllandi. Yoki “o‘n ming” ma’nosini bildiruvchi “tuman” leksemasi qadimgi turkiy tilda ham shunday miqdorni bildirgan (O‘TEL). Keyinchalik bu leksema semantikasida kengayish sodir bo‘lib, “o‘n ming aholisi bor hudud”, “o‘n ming kishidan iborat harbiy qism”ni ifodalovchi THA sifatida qayta shakllandi. Shunga muvofiq, suron, tuman singari THAlar umumturkiy, o‘z qatlamga mansub THAlar sanaladi.
Shu bilan birga o‘zbek tilidagi THAlar tizimida shunday terminlar
ham borki, ular hozirda qardosh deb tushunilmaydigan ikki xil sistemaga mansub tillarda uchraydi. Masalan, tarxon, qurultoy, ulus, nuyon, bahodir, botir, to‘xsabo, tamg‘a kabi so‘zlar qadimgi turkiy tilda ham, mo‘g‘ul tilida ham mavjud bo‘lib, ular o‘sha tillarda bir xil yoki bir-biriga yaqin ma’nolarda qo‘llanadi. Mo‘g‘ul va turkiy (eski o‘zbek) tillari genetik jihatdan birbiriga unchalik yaqin bo‘lmagan tillar sanalgani uchun yuqorida keltirilgan so‘zlarni mo‘g‘ul tilidan eski o‘zbek tiliga yoki aksincha qadimgi turkiy tildan mo‘g‘ul tiliga qabul qilingan, degan qat`iy fikrni bildirish qiyin. Ana shunga muvofiq bu so‘zlarni turkchao‘g‘ulcha parallellar yoki o‘rtoq so‘zlar, deb hisoblashmumkin. Hozirgi kunda yuqorida keltirilgan so‘zlarning barchasi manbalarda 
THAlar sifatida qayd qilingan. Shunga ko‘ra, o‘zbek tili THAlar tizimida o‘rtoq so‘zlar qatlami yoki mo‘g‘ulchaurkcha lug‘aviy parallellar mavjud, degan qat`iy xulosaga kelish mumkin.
Ko‘p asrlar davomida turkiy va mo‘g‘ul xalqlari ajdodlarining o‘zaro 
tinch va ba’zan harbiyuquqiy aloqada bo‘lishi natijasida turkiy tillar leksikasida mo‘g‘ulcha so‘zlar va aksincha mo‘g‘ul tilida turkiy so‘zla yoki ikki til uchun umumiy hisoblangan leksik qatlam vujudga kelgan. Olimlarning izlanishlari shundan guvohlik beradiki, mo‘g‘ulcha leksik birliklar turkiy tillarga, jumladan eski o‘zbek tiliga asosan XII asrdan ya’ni Chingizxon boshliq mo‘g‘ul istilochilarining O‘rta Osiyoni zabt etish vaqtidan boshlab kirib kela boshlagan. Mo‘g‘ul tili bu davrga kelib Oltin O‘rda va Chig‘atoy ulusida ma’lum vaqt davomida turkiylashib bordi, ammo shuni ham inobatga olish lozimki, assimilyatsiyaga uchragan mo‘g‘ul tili butunlay izsiz yo‘qlib ketmadi, bu tilning ayrim leksik, morfologik elementlari turkiy tillar tomonidan o‘zlashtirildi. Yirik oltoyshunos olim V.I.Rassadinning fikricha, Chig‘ato va uning vorislari hukmronlik qilgan davrda eski o‘zbek tiliga yuzga yaqin mo‘g‘ulcha so‘zlar kirib kelgan. A.M.Shcherbak eski o‘zbek tili obidalarini tekshirar ekan, “O‘g‘uznoma”da qayd etilgan nukar jangchi, navkar, jыda nayza, qurыltay xalq yig‘ini singari bir qator so‘zlarning mo‘g‘ul tilidan o‘zlashganligini ta’kidlagan edi. Keltirilgan bu mo‘qulcha so‘zlarning nukar, jыda, qurыltay kabi shakllari keyinchalik tilimizda THAlar sifatida mustahkam o‘rin olganligini biz ishning dastlabki bobida qayd etgan edik. Bu esa eng qadimgi THAlar orasida mo‘g‘ulcha o‘zlashmalar ham ma’lum miqdorni tashkil etishini ko‘rsatadi. 

10 Mavzu: Òzbek terminologik tizimida òzlashgan qatlamning òrni.

Ma’lumki, o`zbek xalqi tarixiy davrlar mobaynida boshqa xalqlar bilan iqtisodiy, siyosiy, madaniy aloqada bo`lib kelgan. Bu aloqalar o`zaro aloqada bo`lgan xalqning tiliga ma’lum darajada o`z ta’sirini o`tkazadi. O`zaro ta’sir natijasida tilning barcha bo`limlarida: fonetika, leksika, grammatika kabilarda o`zgarishlar yuz beradi. Tildagi o`zgarish va rivojlanish tilning leksikasida kuchli bo`ladi.
O`zbek xalqi qardosh bo`lmagan tojiklar bilan qadimdan aloqada bo`ldi. SHuning tarixiy sabablar bilan bog`liq holda arab, ruslar bilan aloqada bo`ldi. Hozirgi davrga kelib bir qancha xorijiy davlatlar bilan do`stona aloqalar o`rnatgan. Bular o`zbek tili leksikasiga ko`plab so`zlarning o`zlashishiga sabab bo`lmoqda.
Hozirgi o`zbek tili leksikasi tarixiy jihatdan ikki qatlamga ajratiladi:
1. O`z qatlam.
2. O`zlashgan qatlam.
O`z qatlam. O`z qatlamga umumturkiy so`zlar va o`zbekcha so`zlar kiradi.
1. Umumturkiy so`zlar. Ko`pchilik turkum xalqlar tilida qo`llanadigan, barcha turkiy tillar uchun umumiy bo`lgan so`zlar umumturkiy so`zlar deyiladi. Bu so`zlar turkiy qabilalarning goh qo`shilishi, goh ajralishi natijasida yuzaga kelgan, hozirda turkiy xalqlar deb nomlanadigan kishilar tiliga mansub so`zlardir. Oltoy tillar oilasining turkiy guruhida (turkumida) 24 ta til: o`zbek, qozoq, uyg`ur, boshqird, qirg`iz, qoraqalpoq, turkman, ozarbayjon, no`g`oy, tatar, chuvash, yoqut, tuva, shor, qoraim, qo`miq, gagauz, xakas, balqar, oyrot, karagas, turk, qorachoy, oltoy turklari tillari mavjud.
Umumturkiy so`zlar hozirgi o`zbek tili leksikasining asosiy qismini, deyarli yarmini tashkil qiladi.
Umumturkiy so`zlar turli sohalarga oid bo`lib, ularga narsa-shaxs, belgi, miqdor, harakat, his-tuyg`u bildiradigan so`zlar kiradi: kishi, oyoq, qo`l, bosh, ko`z, qosh, qizil, ko`k, yashil, oq, bir, ikki, uch, to`rt, o`n, kel, tur, yot, o`tir, ol, ur, yaxshi, yomon, sen, u, biz, siz, ular, asta, sekin, tez kabi.
2. O`zbekcha so`zlar. O`zbek tili sharoitida o`zbek tili va boshqa til elementlari asosida yaratilgan so`zlar o`zbekcha so`zlar deyiladi. O`zbekcha so`zlar o`zbek tilining o`z ichki imkoniyatlari asosida, o`z qonuniyatlari asosida yaratiladi. Bunda quyidagi holatlar kuzatiladi:
1. Asli o`zbekcha so`zlarga shu tildagi so`z yasovchi qo`shimchalar yordamida hosil qilingan so`zlar: ter+im+chi, bir+lash+ma, qo`l+lan+ma, o`t+kaz+gich, tur+g`un, bola+larcha.
2. Boshqa tildan o`zlashgan so`zlarga o`zbek tilidagi yasovchi qo`shimchalarni qo`shish bilan yasalgan so`zlar: a) tojikcha so`zlardan yasalgan so`zlar: mard+lik, jang+chi, do`st+lik, pul+siz; b) arabcha so`zlardan yasalgan so`zlar: rahbar+lik, qimmat+li, shifo+la+moq, nifoq+chi, nomus+li; v) ruscha-internotsional so`zlardan yasalgan so`zlar: sport+chi, razvedka+chi, beton+la+moq, ekskavator+chi.
3. Boshqa tillardan kirgan yasovchi qo`shimchalar yordamida o`z va o`zlashma so`zlardan hosil qilingan so`zlar: til+shunos, mehnat+kash, chizma+kash, kitob+xon, ilm+iy, vagon+soz va boshqalar.
O`zlashgan qatlam. Hozirgi o`zbek tilining lug`at tarkibiga tarixiy sabablarga ko`ra boshqa tillardan ko`plab so`zlar kirib kelgan. O`zbek tiliga boshqa tillardan kirib kelgan so`zlar o`zlashgan so`zlar (olinma so`zlar) deb yuritiladi. O`zlashgan so`zlar uyg`ur, tojik, arab, rus, nemis, frantsuz, ispan, ingliz va boshqa tillarga oid.
O`zbek tiliga boshqa tillardan kirib kelgan so`zlarni quyidagi qatlamlarga bo`lish mumkin:
Tojikcha so`zlar: osmon, oftob, bahor, baho, barg, daraxt, mirob, dasta, bemor, g`isht, dasht, xonadon, shogird, xaridor, mard, kam, chala, balki, agar, ham kabi.

11 Mavzu: Qadimgi turkiy til harbiy terminologiyasi

Muayyan adabiy tilning so‘z boyligi o‘z tarkibida maxsus tushunchalarni ifodalovchi terminologik leksikani u yoki bu darajada qamrab olishi lingvistikada e’tirof etilgan voqelik hisoblanadi. O‘zbek terminologiyasi tizimi ham bundan mustasno emas. Umumiste’mol so‘zlardan farqli ravishda doim maxsus tushunchalarni anglatish, ifodalash uchun xizmat qilishga yo‘naltirilgan terminlar o‘zbek adabiy tilining shakllanish va taraqqiy etish bosqichlari zaminida tarkib topdi va takomillashdi.
O‘zbek adabiy tili leksikasi qonuniyatlari negizida shakllangan terminologik leksika tarixini qadimgi turkiy til (VII-X) terminologiyasi, eski turkiy til (ХI-ХIV) terminologiyasi, eski o‘zbek adabiy tili (ХV-ХХ asr boshi) terminlogiyasi, sho‘rolar davri o‘zbek tili terminologiyasi va istiqlol davri o‘zbek tili terminologiyasi tarzida davrlashtirish salkam o‘n to‘rt asrlik vaqt mobaynida terminlogik leksika tizimida ekstralingvistik va intralingvistik omillar negizida sodir bo‘lgan jarayonlarni anglab yetish imkonini beradi.
Hozirgi qardosh turkiy tillar, jumladan, o‘zbek tili leksik xazinasida muayyan darajada qo‘llanishda davom etayotgan yoki bugun iste’moldan butunlay chiqib ketgan qadimgi turkiy tilga taalluqli leksik birliklar tarkibida terminologik leksika ham sezilarli o‘rinni egallaganligi bilan xarakterlidir. Qadimgi turkiy til manbalarida qayd etilgan turfa soha terminologiyasi asosan sof turkiycha tub hamda yasamalardan hamda buddizm va moniyzm ta’sirida so‘g‘d, sanskrit, xitoy tillaridan kirib kelgan o‘zlashmalardan tashkil topgan edi. Jumladan, barg‘u “o‘lja”, qarg‘u “soqchi, dozor”, tamg‘a “muhr”, ko‘rug “ayg‘oqchi”, elchi “elchi; hukmdor, yurtboshi”, yo‘lchi “sardor”, chig‘ay “yo‘qsil, kambag‘al”, qishlag‘(q)” qo‘shinning qishki qarorgohi”, ayg‘uchi “davlat maslahatchisi” singari asl turkcha, cherig/cherik “qo‘shin, armiya”, sart “tojir, savdogar” kabi sanskritcha, xatun/qatun “malika”, kent “qishloq; shahar” singari so‘g‘dcha, qag‘an “hukmdor”, xan “hokim”, tegin “xonzoda, shahzoda”, yabg‘u “xoqondan keyingi oliy lavozim egasi”, sengun “xitoy generali”, tarqan “tarxon”, tutug‘ “tuman hokimi” kabi xitoycha, shad “Turk xoqonligida oliy lavozim”, shadapit singari eroncha terminlar faol qo‘llanishda bo‘lganligini manbalar so‘z boyligi yaqqol ko‘rsatadi.
Ayni chog‘da e’tirof etish joizki, sanskrit, eron, xitoy tillarida bitilgan asarlarning turkiy tilga qilingan tarjimalarida qayd etilgan ijtimoiy-siyosiy, harbiy, iqtisodiy, sotsial, hayvonot dunyosi-fauna, o‘simlik dunyosi-flora, ilmi nujum-astoronimiya va h.k. sohalarga xos terminlar keyinchalik deyarli qo‘llanmadi, turkiy tillar, chunonchi, o‘zbek tili ularni qabul qilmadi.
Sakkizinchi asrdan e’tiboran arab tili, arab xati va islom mafkurasining Turonzaminda qaror topishi, bir qator mahalliy sulolar (qorxoniylar, g‘aznaviylar, saljuqiylar)ning birin-ketin siyosat sahnasiga chiqishi singari obyektiv jarayonlar ostida o‘zligini yo‘qotmagan eski turkiy til (X1-X1V)da terminologik leksika ko‘lamining bir qadar kengayganini kuzatish mumkin. Eski turkiy til terminologiyasi mavjud lisoniy qonun-qoidalar doirasida shakllandi va rivojlandi. Uning qadimgi turkiy til davriga nisbatan yanada taraqqqiy etishida jonli so‘zlashuv tili, turfa sheva materiallari qatori so‘z yasash andozalari – modellari asosida yuzaga chiqqan istilohlar muhim ahamiyat kasb etadi. Qadimgi turkiy tildan farqli o‘laroq eski turkiy tilda sanskrit, so‘g‘d, xitoy tiliga oid o‘zlashmalarning ishlatilish sur’ati pasaydi, aksincha, arabcha va forscha-tojikcha o‘zlashmalarning qo‘llanish chastotasi va ko‘lami ancha kengaydi. Biroq eski turkiy til terminologiyasining o‘zagini asl turkiy qatlam tashkil qilishda davom edi. 
Eski o‘zbek adabiy tili terminologiyasining takomillashuvida, uning yanada yuqoriroq bosqichga ko‘tarilishida tilning ichki qonuniyatlari qatori tashqi ta’sirning, ya’ni ekstralingvistik omillarning roli salmoqli bo‘lgan.
12 Mavzu : Mustaqillik davri òzbek terminologiyasi
Globalllashuv, internet va kompyuterlashtirish asrida 0 ‘zbekiston Respublikasining jahon hamjamiyati safidan o‘rin olishi davlatlararo iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, madaniy va sh.k. aloqalamingqizg‘in, jadalsur’atIar bilan rivojlanishiga olib keldi. Bunday munosabatlaming ijobiy natijalari nafaqat ijtimoiy-siyosiy, madaniy-iqtisodiy hayotda, shuningdek, tilda ham o ‘z ifodasini topmoqda. So‘nggi yillarda o ‘zbek terminologiyasi tayyor xorijiy leksik birliklar hamda ular anglatuvchi akademik litsey, kollej, magistr, magistratura, bakalavr, tender, preferensiva, investitsiya, litsenziya, diler, megapolis, ekologiya, ekspert, demping, inflyatsiya, kliring, supermarket, minimarket, giper market, chat, paynet, elektorat, narkobiznes, milliy aviakompaniya, klasster, robot-taksi, drayver, elektron viza, tranzit biznes, trend, brend, logistika, vatsapp, rouming, instagram, telegram, mikrozaym, investor, onlayn, oflayn, onlayn-broker, onlayn rejim, keys-stadi, innovatsion tex48 nopark singari mutlaqo yangi tushunchalar va realiyalar hisobiga boyib bormoqda. 0 ‘zbekiston Respublikasi olimlarining dunyoning rivojlangan mamlakatlari yetakchi muassasalari ilm ahli bilan o ‘matgan ilmiy-texnik munosabatlarining jadallashuvi, hamkorlikda dolzarb ilmiy masalalar ustida izlanishlar olib borishning yo‘lga qo‘yilishi, yosh iste’dod egalarining nufuzli chet el universitetlari va institutlarida o‘qishi yoxud malaka oshirishi terminlar sistemasining yaqinlashuvi, boyishiga ko‘mak beradi. Hozirgi o‘zbek terminologiyasi uchun G‘arb tillari, ayniqsa, ingliz tilidan ko‘plab terminlaming bevosita kirib kelishi diqqatga sazovordir. Shu bilan bir qatorda, o‘zbek tili terminlarining boshqa tillar tomonidan o ‘zlashtirilayotgani ajablanarli hoi emas) Zero, so‘z o‘zlashtirish hodisasining ikki tomonlama sodir bo‘lishi tilshunoslikda allaqachon tasdig‘ini topgan. Ta’kidlash joizki, 1999-yilning may oyida 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tashabbusiga muvofiq o‘zbek kurashi bo‘yicha jahon birinchiligi o ‘tkazildi. Keyinchalik, bu sport turining ommalashuvi va dunyo sahnasiga chiqishi natijasida kurash, yonbosh, chala, halol, g'irrom kabi terminlar xalqaro sport terminologiyasining mulkiga aylandi (Bektemirov, 2002; 10). “Sharq taronalari” (Vostochniye melodiy), “0 ‘zbek modeli” (Uzbekskaya model) singari terminlar jahonga mashhur bo‘ldi. Mahalla institutining qayta tiklanishi fuqarolar yig'ini, fuqarolar yig'ini raisi, oqsaqol va sh.k. terminlaming o ‘zga tillar so‘z boyligidan mustahkam o‘rin olishi yoki tarjima qilinishiga bois bo‘ldi. Qayd etish lozimki, o ‘zbek terminologiyasi tizimida xorijiy tillarga taalluqli tushunchalami o‘z ichki imkoniyatlar asosida ifodalash tamoyili yetakchilik qilmoqda. Bunday jarayon paytida chetdan kelayotgan o‘zlashmalaming bir qismi o‘zbekcha mutanosiblari bilan almashtiriladi yoki tarjima (kalka) qilinadi. Ushbu usul yangi tushunchalami atashda o‘ta qulayligi va mahsuldorligi bilan ajralib turadi.
0‘zbek tili terminologiyasi tizimida muayyan tushunchalaming muqobili bo‘lmaganligi bois ulami bitta so‘z bilan ifodalashning imkoniyati cheklangan. Chetdan kirib kelayotgan tushunchani bir qancha so‘zlar yordamida izohlash yoki tavsiflash terminologiya talablariga ziddir. Mana shunday holatlarda ruscha-baynalmilal terminlar donor tilda qanday shaklda bo‘lsa, o ‘zbek tiliga ayni shu shaklda tayyor tarzda qabul qilinadi. Masalan: budjet - budjet, kredit - kredit, atom - atom, gidrolokatsiya - gidrolokatsiya, deduksiya - deduksiya, gerb - gerb, auditor - auditor, repatriatsiya - repatriatsiya, pr()fitsit, integrafszya-integratsiya, diplomatiya-diplomatiya, texnologiva-texnologiya, solyari-solyari, stomatologiya-stomatologiya, timidin-timidin, gers-gers, vo//-volt, amper- amper, mentalitet-mcnXal i tet, d, ugleroduglerod va sh.k 0 ‘zbek tili terminologiyasining hozirgi holatida o ‘z hamda o ‘zlashmalaming yonma-yon qo‘llanayotganiga shohid bo‘lamiz.

13 Mavzu: Eski turkiy tildagi falakiyot terminlari tizimi

O‘zbek terminologiyasi shakllanish va rivojlanishning bir necha asrlik mahsuli hisoblanadi. O‘zbek terminologiyasi tizimi dastlab qadimgi turkiy til (VII-X) bitiklarida ko‘zga tashlanadi. U eski turkiy til (XI-XIV) va eski o‘zbek adabiy tili (XV-XX asrlar boshi) manbalarida miqdor va sifat jihatdan o‘sib bordi, hozirgi o‘zbek adabiy tilida tub o‘zgarishlarga uchradi. O‘n asrlik shakllanish va taraqqiyot tarixiga ega o‘zbek terminologiyasi oldida ajdodlar tilida qo‘llanishda bo‘lgan so‘z, istiloh, ibora, frazeologik birliklar, so‘z birikmalari, maqol, matal va h.k.larni jamlash, izohlash, keyingi avlodga qoldirish, hozirgi o‘zbek tili terminologik tizimlari, terminlarning hosil bo‘lish omillari, terminlardagi lingvistik hodisalar, terminologik lug‘atlar tuzish, terminshunoslik va lug‘atshunoslikni jahon standartlari darajasiga olib chiqishdek dolzarb vazifa kun tartibiga qo‘yilgan.
“Davlat tili haqida”gi Qonunning 7-moddasida ta’kidlanganidek, “Davlat o‘zbek tilining boyitilishi va takomillashtirilishini ta’minlaydi, shu jumladan, unga hamma e’tirof qilgan ilmiy-texnikaviy va ijtimoiy-siyosiy atamalarni joriy etish hisobiga ta’minlaydi”. Mazkur vazifa yechimi filologiya va tillarni o‘qitish yo‘nalishidagi oliy ta’lim muassasalarida ta’lim samaradorligini yana ham oshirish, pedagog kadrlarni zamonaviy bilim va amaliy ko‘nikma hamda malakalar bilan qurollatirish, xorijiy davlatlar ilg‘or tajribalarini o‘rganish va ta’lim amaliyotiga tatbiq etish masalasini hal etishda ko‘rinadi. “O‘zbek terminologiyasi” kursi aynan mana shu yo‘nalishdagi muammolarni hal qilishga qaratilgani bilan xarkterlanadi.
Mazkur kurs talabalarga tilshunoslikda terminlardan unumli foydalanish hamda o‘zbek terminologiyasi masalalri – terminologiya va terminosistema, terminlarning taraqqiyot bosqichlari, terminlarning lug‘atlardagi o‘rni kabi nazariy bilimlarni shakllantirish va o‘z yo‘nalishlari bo‘yicha amalda qo‘llashga oid ko‘nikmalarni hosil qilishni nazarda tutadi.
Shuningdek, ushbu kurs filolog talabalarda terminologiya bo‘yicha chuqur bilimlarni shakllantirish, o’zbek terminologiyasi tamoyillarini o‘zlashtirish, terminlarni to‘g‘ri qo‘llash bo‘yicha bilimlarni to‘g‘ri yo‘naltirish, sohadagi bilimlarni oqilona qo‘llash qobiliyatini rivojlantirish, yangi natijalar bilan tanishtirish, tom ma’nodagi demokratik jamiyat taraqqiyotini ta’minlash, yuksak malakali kadrlar tayyorlash borasidagi islohatlarni amalga oshirish jarayonida ilg‘or xorij tajribasini o‘rganish, ulardan samarali foydalanish fikrlashga o‘rgatish kabi vazifalarni qo‘yadi.
«O’zbek terminologiyasi» fanini o‘zlashtirishda o‘qitishning ilg‘or va zamonaviy usullaridan foydalanish, yangi informatsion-pedagogik texnologiyalarni tatbiq qilish muhim ahamiyatga egadir. Dasturda ko‘rsatilgan mavzular ma’ruza, amaliy mashg‘ulot shaklida olib boriladi. Shuningdek, fanning dolzarb masalalari talabalarga mustaqil ta’lim sifatida o‘zlashtirish uchun beriladi. Fanni o‘zlashtirishda darslik, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalar, ma’ruza matnlari, tarqatma materiallar, texnik vositalardan foydalaniladi. Ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarda zamonaviy pedagogik texnologiyaning “Klaster”, “Bumerang”, “Keys-stadi”,“Matbuot konferensiyasi” singari metodlari orqali hamda slaydlar, multimedia, kompyuter dasturlari,lingvo-kompyuter lug‘atlari, til o‘rgatish dasturlari, an’anaviy va ilg‘or ta’lim berish usullari, texnik vositalardan foydalaniladi, taqdimotlar mavjud adabiyotlar va internet ma’lumotlari asosida o‘tkaziladi. Umuman, «O’zbek terminologiyasi» fanini loyihalashtirishda quyidagi asosiy konseptual yondoshuvlardan foydalaniladi.

14 Mavzu: Lingvistik terminlarning izohli lugatida berilgan òzlashma qadam sòzlar

Lug'at ustida ishlashdan maqsad asosiy tushunchalarni tahlil qilishdir. Lingvokulturologik terminlar lug'ati tavsifi bo'lishi mumkin emas. Chunki til va leksik nazariyadagi an'anaviy yondashuvlarga tayanolmaydi, grafika, lug'atlarni tuzish amaliyotida ishlab chiqilgan usullar to'g'risida lingvistik atamalardan foydalanadi (J. Maruso 1960; O.S. Axmanova 1966; boshqalar);
"Lingvistik ensiklopedik lug'at" da (1990), " Sotsiolingvistik atamalar lug'at" ida"(T.B. Kryuchkova, V.Yu. Mixalchenko va va boshq. 2006), "Kognitiv atamalarning qisqacha lug'ati" da (E.S. Kubryakova, V.Z. Demyankov, Yu.G. Pankratlar, L.G. Luzin 1996), "Eksperimental nom uslubiy atamalarning tizimli izohli lug'ati "(1996), yilda "Ruscha assotsiativ lug'at" (Yu.N. Karaulov, Yu.A. Sorokin, E.F. Tarasov, N.V. Ufimtseva, G.A. Cherkasov 1994-2012) da materiallar namuna olish usullari rus tilining milliy korpusidagi so'zlardan foydalanish hisobga olindgan.
Lug'at tuzishda qo'llaniladigan yondashuvlarga filologik ensiklopedik lug'atlarni tadqiq qilishga alohida e'tibor berildi. "Miflar, dunyo xalqlari: Entsiklopediyasi" (V.N. Toporov, M.V. Meilax 1980; 1988), "Slavyan antikvarlari" (N.I. Tolstoy 1995), "Slavyan mifologiyasi. Entsiklopedik lug'at "(N.I. Tolstoy 1995), "Rus madaniyatining o'zgarishi "(Yu.S. Stepanov 1997)," rus madaniyati bo'sh joy. Lingvokultural lug'at "(D.B. Gudkov, I.V. Zaxarenko, V.V. Krasnyx va boshq. 2004). Yangi loyihani ishlab chiqishda asosiy yo'nalish lug'at, bu nazariy va uslubiy asoslashning kombinatsiyasi edi madaniy tilshunoslik tamoyillari, "Katta ruscha frazeologik lug'ati. Ushbu sohadagi lug'atga kirish sxemasini quyidagicha ta'riflaymiz, belgilaymiz va tavsiflaymiz. Keling, uning umumiy shaklini ko'rib chiqamiz va misol sifatida shunday kalitni keltiramiz,
May, 2022madaniy tilshunoslik uchun bu atama madaniyatni o'rnatishga o'xshaydi . 1. Vokabular zona (audio lug'at)- lug'atda aniqlangan atama (so'z yoki ibora). Lug'atdagi atama (va uning semantik o'xshashlari) matnda qalin shriftda va birinchi bo'lib ta'kidlangan, u so'z katta harf bilan yoziladi. Masalan, Madaniyat.
Bu lug'at atama va terminlar haqida ma'lumot beradi. Qabul qilingan qisqartmalar bilan atamaning so'z yasovchi qatorini berish mumkin. Unda so'zlarning birlik yoki ko'pligi, atamadan olingan qator qabul qilingan qisqartmalar bilan berilishi mumkin. Terminning variantlari qavs ichida asosiy atamadan so'ng beriladi. Lug'atda ushbu variantlar alifbo tartibida asosiy atamaga havola qilingan holda, izohsiz berilgan. Unda terminning etimologiyasi berilishi; boshqa tilda atamaning ekvivalenti ko'rsatilishi ham mumkin. Masalan, Madaniyatga munosabat, (madaniy munosabat; asosiy madaniy yangiliklar).
Definitsion zona. terminning qo'shimcha izohi bo'lib, so'z birikmasining bosh harfi bilan quyidagi ko'rinishda beriladi. Masalan: Madaniy turg'unliklar - M.t. (so'zning birinchi harfi katta, ikkinchi so'z boshi kichik harfda beriladi va ular orasi nuqta bilan ajratiladi) definitsion qism lingvokulturologik xarakterdagi terminlarning birinchi tajribalardan biri hisoblanadi. Definitsiyaning asosiy talablaridan biri tilshunoslikning milliy-madaniy tushunchalarini ifodalovchi terminlarni shakli jihatdan qisqa va mazmun jihatdan ilmiyligini aniqlashga qaratilgan. Terminning mazmuni aniqlangandan so'ng mazkur terminning alohida tavsifi keltirilishi mumkin. Madaniy turg'unlik terminiga quyidagi definitsiya va qo'shimcha tavsifni berishi mumkin: Madaniyat - bu insonning ijtimoiy va ma'naviy turmush tarzining barcha sohalarini qamrab oluvchi ahloqiy jihatlarini qamrab oladi. M.t. insonning qaysi madaniyatga tegishliligini anglashiga asoslangan. M.t. xulq—atvor, bilim, amaliy va ijodiy harakatlar, turmush tarzi va hayot falsafasida namoyon bo'ladi.

15 mavzu: Iqtisodiyotga oid sòzlarning atamalar luģatining òrganish

Malumki har qanday jamiyatda iqtisodiyot muhim rol o'ynaydi. Shu sababli iqtisodiyotga tegishli so'z va terminlar aniq, lo'nda va mantiqan asoslangan bolmog'i lozim. Fan va texnikaning shiddat bilan rivojlanishi iqtisodiyot sohasiga ham oz tasirini otkazmasdan qolmaydi, buning natijasida yana bir qancha iqtisodiyot sohasida yangi neologizmlarni yuzaga kelishiga olib keladi . Umuman baynalmilal iqtisodiy so'zlarni o'zbek tiliga qabul qilishda ko'p jihatlarni e'tiborga olmoq lozim. Iqtisodiy termin o'zbek tiliga kirib kelayotganda uning quyidagi jihatlariga e'tibor berish kerak bo'ladi: terminning o'zbe k tilini tovush tizimiga mosligiga; uning o'zbekcha muqobili bor -yo'qligiga; kalka yoki tarjima qilish zaruriyatiga; iqtisodiy terminning mazmuniga; uning sodda va ravonligiga; mohiyatiga va o'ng'ayligiga. Boshqa tillardan o'zbek tiliga kirib kelayotgan iqtisodiy terminlar dastlab mutaxassislar va atamaqo'm muhokamasidan o'tmog'i, so'ngra Oliy Majlisning tegishli qo'mitasidan tasdiqlanmog'i lozim. Ana shundagina bunday iqtisodiy terminlar qonuniy kuchga kiradi va ularni bemalol qo'llash mumkin. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan keyin bosqichma- bosqich bozor iqtisodiyotiga o'tib bormoqda. Jamiyatda bozor iqtisodiyoti qonuniyatlari joriy qilinmoqda. Bozor iqtisodiyotiga xizmat qiluvchi neologizmlar yanada ko'paymoqda. Bularning muayyan qismi ona tilimiz imkoniyatlari asosida o'zbekchalashtirib berilmoqda, ma'lum qismi esa baynalmilal o'zlashma sifatida ishlatilmoqda. Iqtisodiyot terminlarining o'zbek tilida qo'llanilishida quyidagi holatlarni kuzatish mumkin: 1. Ko'plab terminlar tilimiz imkoniyatlari asosida o'zbekchalashtirilgan. Bunda bir guruh terminlar o'zbek tilidagi tayyor muqobillari bilan berilmoqda, ma'lum qismi esa tarjima qilinib ishlatilmoqda, bir qismi esa o'zbek tili qonun-qoidalari asosida yasalmoqda. Masalan: auktsion-kimoshdi, makler-dallol, kommersant-tijoratchi, komissionnie voznagrajdeniya-vositachilik haqi, ekonomika-iqtisodiyot, chek na pred'yavitelya-oq chek, shaxssiz chek, aktsioner-aktsiyador, biznesmen-bizneschi va hokazolar.
2. Yana bir usul dunyoning ko'pchilik mamlakatlarida ishlatilib kelinayotgan baynalmilal terminlarning o'zbek tiliga ham o'z holicha o'zlashtirilishidir. Bu o'rinda shuni ta'kidlamoq zarurki, yangidan kirib kelayotgan terminlarning hammasiga ham o'zbekcha muqobilini topish qiyin. Shuning uchun ularning asosiy qismi dunyoning ko'pchilik mamlakatlari tillarida bir shaklda o'z asl holicha ishlatiladi va bu qo'llanish dunyo bizneschilari axborot.
BANK - yuridik va jismoniy shaxslarning vaqtiga qarab pul mablag'larini bir davolash yig'uvchi va uzluksiz aylanib turushini ta'minlovchi, korxonalarga va umuman pulga tekshirishga kredit, suda qilingan, tomonlar ishlash to'lovi va boshqa hisob-kitob ishlarida vositachilik qilib turuvchi, oltin vachet el valyutasi bilan bog'liq operatsiyalarni bajaruvchi kredit-moliya muassasi. B. pul qo'yuvchilarga ma'lumot foizini to'lash, qarz olganlardan davomiy foiz stavkasini undiradi va ana shu foizlar bo'yicha farq qiladigan bank foydasi mavjud.
BIZNES- (inglizcha business-ish, faoliyat, mashg'ulot ) boylik, foyda orttirishga yo'naltirilgan ish, faoliyat. Biznes xo'jalik yuritish ko'lamiga qarab yirik, o'rta va mayda turlarga bo'linadi. Xodimlarning o'rtacha soni va mahsulot hajmiga qarab ajratiladi.
BIZNESMEN - (inglizcha business-ish, man-odam)- biznes bilan shug'ullanuvchi shaxs, korchalon.
BIRJA - (goll.beurs, nem. Borse-hamyon)- 1) mahsulot, valyuta va qimmatbaho qog'ozlarni ayirboshlashda, hisob va ma'lumot xizmatlarini amalga oshirishda faol qatnashuvchi tashkilot. Xizmat ko'rsatgani uchun vositachilik yig'imini oladi; 2) birja savdo-sotig'i bo'ladigan joy.
BOJ- (arab.-o'lpon, soliq) - bojxona nazorati ostida davlat tomonidan mamlakat chegarasidan olib o'tiladigan tovarlar, mol-mulk va qimmatbaho qog'ozlardan undiriladigan pul yig'imlari.
16 mavzu: Terminalogiyaning leksik genetik tavsifi
Terminning o'ziga xos xususiyatlariga uning shakli va mazmuniga e'tibor qaratgan, shuningdek terminologiyaga buyurtma berish masalalariga to'xtaladigan birinchi nashrlarning mualliflari D.Lotte, E.Dresen, A.Lesoxin, S.Chapliqin, G.Vinokur, A.Reformatskiy. Ularning fundamental asarlari umumiy xarakterga ega bo'lib, atama nazariyasi, tilning leksik tizimidagi o'rni, shuningdek, ilmiy bilimlarning verbalizatsiyalangan birligi sifatida atamaga qo'yiladigan talablarga bag'ishlangan edi.
"Termin" maqolasini u 1922 yilda yozgan, lekin faqat 1994 yilda nashr etilgan. Olim bu atamani falsafiy nuqtai nazardan ko'rib chiqqan va bilish jarayonida terminlarning ulkan rolini ko'rsatgan. Muallifning so'zlariga ko'ra, «fan va falsafa -bir tilli organizmning ikki qo'li» va bu atama - ilmiy bilimlarni jamlashga qodir bo'lgan fikrning cho'qqisi, "pishgan so'z", "etuk so'z".1 Muallif atama va "kundalik so'z"o'rtasidagi farqni asoslab berdi. Aytishimiz mumkinki, ushbu maqola terminologik birlikning murakkab mohiyatini tushunishga zamin yaratdi. Mahalliy terminologiyaning shakllanishi D.Lotte nomi bilan bog'liq. Aynan u terminologiyani o'rganish zarurligini asoslagan, shuningdek terminologiyani o'rganishning tasniflash (statik) yondashuvining asoschisi bo'lgan. O'zbek terminologiyasining asoschilaridan biri A.Reformatskiy atamaning "ikki tomonlama tabiati"ni, uning ikkita tizimga - "leksis" (til tizimi) va "logos" (tushunchalar tizimi) mansubligini ko'rsatdi va alohida ajratib ko'rsatdi. atamani tushuncha bilan bog'laydigan funksiY. Olim umumiy so'zlarning atamalarga o'tishini va bu jarayon natijasida so'zlarning monosemantizatsiyasini, ularning o'ziga xosligini egallashini va ekspressivlik va emotsionallikni yo'qotishni ko'rib chiqadi. Asrning ikkinchi yarmida atama va terminologiyani o'rganish bo'yicha ko'plab asarlar nashr etildi. Bu vaqtda terminologiyaning bir qator sohalari rivojlandi, u mustaqil fan sifatida tan olindi, bu atama uning semantikasi, morfologiyasi, so'z yasalishining o'ziga xos xususiyatlari nuqtai nazaridan ko'rib chiqildi. Nazariy terminologiya kontseptual, rasmiy va fularni o'rganadi. atamalarning asosiy jihatlari; amaliy terminologik lug'atlar va terminologik ma'lumotlar banklarini yaratish, atamalarni birlashtirish bilan shug'ullanadi. Agar terminologiyaning shakllanishi davrida asosiy e'tibor umumiy nazariy muammolarga qaratilsa, 70-90-yillarda terminologiyani o'rganishda ilmiy yondashuvlarning differentsiatsiyasi mavjud. Terminologiya - bilimning turli sohalarida terminologiyaning shakllanishi, rivojlanishi va ishlashining xususiyatlari va qonuniyatlarini o'rganadigan fan. Terminologiya - "tegishli bilimlar sohasidagi (bitta fan yoki bir yo'nalish) atamalar majmui, tegishli tushunchalar to'plamini aks ettiradi". Bizningcha ushbu ta'rifdan kelib chiqib, terminologiya tartiblangan tizimli shakllanish deb xulosa qilish o'rinlidir. Bugungi kunda terminologiyaning turli yo'nalishlari va aspektlari ajratilgan: masalan, S.Grinev umumiy (maxsus lug'atdagi umumiy xususiyatlar va jarayonlarni o'rganadi), semasiologik (atamalar semantikasini o'rganadi), tarixiy (terminologiyalar tarixini o'rganadi. ularni tartiblash bo'yicha tavsiyalar berish), kognitiv (ilmiy bilish va tafakkurda atamaning rolini o'rganadi)3, V.Tatarinov terminologik tadqiqotning metodologik kelib chiqishi, atama nazariyasi, filologik tadqiqotlar, funksional va stilistik tadqiqotlar, diaxronik tadqiqotlar, terminologiyani tartibga solish va standartlashtirish, terminologiya, ilmiy -texnik tarjimaning terminologik jihatlari, professional lingvodidaktika, sanoat terminologik tadqiqotlari kabi sohalarni belgilaydi.
17mavzu: Tibbiy terminlarning izohli lugatining oziga xos xususiyati
0‘zbek terminologik lug‘atlari, ta’bir joiz boTsa, fan sohalarining deyarli barchasini qamrab olgan deyish mumkin. Aniq fan sohalari kabi ijtimoiy-gumanitar fan sohalari doirasida qo‘llanuvchi terminlarning ma’no-mohiyatini ifodalashga yo‘naltirilgan lug‘atnavislik (terminografiya) ishlari respublika ilmiy-tadqiqot institutilari yetakchi olimlari, oliy o‘quv yurtlari professor-o‘qituvchilari tomonidan tuzilgan. Terminologik lug‘atlaming aksariyati rus tilidan o‘zlashgan terminlarning o‘zbek tilida ifodalanish masalasiga bag‘ishlangan. Albatta, o‘zbek terminografiyasida mavjud asarlaming ko‘lamini hisobga olib, ayrim fan sohalari, chunonchi, tibbiyot, huquqshunoslik, tarix, tilshunoslik, harbiy ish doirasida yaratilgan ba’zi terminologik lug‘atlarga to‘xtalamiz. Masalan: Anemiya, gipoxromik - Qizil qon hujayralarida gemoglobin kontsentratsiyasining pasayishi bilan tavsiflangan anemiyalarning har qanday katta guruhi. Anemiya, gipoplastik - Qizil qon hujayralarining suyak iligi ishlab chiqarishining pasayishi bilan tavsiflangan anemiya. Anemiya, idiopatik orttirilgan gemolitik - Qizil qon hujayralarining umrining qisqarishi bilan tavsiflangan anemiya. Sababi noma'lum, ammo irsiy emas. Anemiya, temir tanqisligi - Aylanadigan qizil qon tanachalari sonining kamayishi yoki hujayralardagi gemoglobinning etishmasligi. Dazmolning etarli miqdorda etkazib berilmaganligi sababli. Anemiya, makrositik - Katta, nozik qizil qon hujayralarining g'ayritabiiy mavjudligi bilan tavsiflangan qon buzilishi. O'rtacha korpuskulyar gemoglobin (MCH) va o'rtacha korpuskulyar hajm (MCV) oshiriladi. Ko'pincha foliy kislotasi va vitamin-B12 etishmasligining natijasi. Anemiya, megaloblastik (foliy kislotasining etishmasligi) - Folat kislotasi etishmasligidan kelib chiqqan anemiya. Ko'pincha temir tanqisligi anemiyasi bilan birga keladi.