1-§. Xo‘jalik jarayonlari to‘g‘risida tushuncha

Korxonalar (chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalardan tashqari) buxgalteriya hisobotini quyidagi tashkilotlarga topshiradilar:

1. Mulk egalariga (davlat mulkini boshqarish topshirilgan tashkilotlarga, qatnashchilarga, tashkilotchilarga, tashkil etilish hujjatlariga asosan).

   
   

2. Mahalliy davlat soliq nazorati tashkilotlariga.

   
   

3. Mahalliy davlat statistika tashkilotiga.

   
   

4. Kredit shartnomalariga asosan bank tashkilotiga.

   
   

5. Amaldagi qonunlar bo‘yicha korxona faoliyatinitekshirish va kerakli hisobotlarni olish yuklatilgan boshqa davlat tashkilotlariga (jumladan, budjet ajratmalari hisobiga korxona xarajatlarini moliyalashtiruvchi moliya tashkilotlariga).

   
   

Chet el investitsiyasi ishtirokida tuzilgan korxonalar yillik buxgalteriya hisobotini korxonaning bir ishtirokchisi (mulk egasi) ga tashkil qilish hujjatlarida ko‘rsatilgan tartib bo‘yicha davlat soliq nazorati tashkilotiga, korxona joylashgan rayondagi davlat statistika tashkilotiga taqdim qiladi.

Chet el investitsiyasi ishtirokidagi korxonalar, qatnashchilar bilan kelishilgan holda kerakli nazoratni amalga oshirish uchun hisobotlarga qo‘shimcha ma’lumotlarni o‘z ichiga oluvchi yig‘ma hisobotni ham taqdim qiladilar.
Korxonalarning yillik buxgalteriya hisoboti yuqorida sanab o‘tilgan tashkilotlarga taqdim qilinguncha tashkil qilish hujjatlarida belgilangan tartib bo‘yicha ko‘rib chiqiladi va tasdiqlanadi.
Xo‘jalik faoliyati yakunlari haqidagi yillik buxgalteriya hisobotini qiziquvchi tashkilotlar (birjalar, xaridorlar, mol yetkazib beruvchilar va boshqalar)ga ochiq e’lon qilish mumkin.
E’lon qilinadigan hisobotning ishonchliligi mustaqil auditorlik tashkiloti tomonidan tasdiqlanadi.
Buxgalteriya hisoboti shakllarida keltirilgan ko‘rsatkichlardan korxonada yo‘qlari to‘ldirilmay, ustidan chizib qo‘yiladi.
Moliya, soliq va bank tashkilotlari bilan hisob-kitoblar bo‘yicha balans moddalari summalari ular bilan kelishilgan va bir xilda bo‘lishi kerak.
Korxona hisobotidagi ma’lumotlar, buxgalteriya hisobi uslubidagi o‘zgarishlarni hisobga olgan holda, o‘tgan yilning shu davridagi ko‘rsatkichlar bilan taqqoslash imkonini berishi lozim.
Buxgalteriya hisoboti va balansida hech qanday tushunarsiz yozuvlar bo‘lmasligi kerak. Xatolar tuzatilgan bo‘lsa, unga kerakli tushuntirishlar yoziladi hamda uni tuzatish sanasi ko‘rsatilgan holda hisobot va balansni imzolagan shaxslar tasdiqlaydilar.
Korxonaning (kichik korxonalardan tashqari) yillik hisobotiga tushuntirish xati ilova qilinib, unda hisobot yilida korxonaning xo‘jalik va moliya natijalariga ta’sir qilgan asosiy omillar ta’riflanadi. Shu bilan birga, unga yillik buxgalteriya hisobotini korxonada ko‘rib chiqish yakunlari va sof foydani taqsimlash bo‘yicha qaror ham ilova qilinadi.
Тushuntirish xatiga korxona faoliyatining qator yillardagi muhim iqtisodiy va moliyaviy ko‘rsatkichlar dinamikasi haqidagi ma’lumotlarni, kelgusi davrlardagi kapital qo‘yilmalar ko‘rinishini, amalga oshiriladigan iqtisodiy tadbirlarni va yillik buxgalteriya hisobotidan foydalanuvchi boshqa ma’lumotlarni kiritish maqsadga muvofiqdir.
Yil boshida bo‘lgan kirish balansi o‘zgartirilsa, tushuntirish xatida o‘zgarish sabablari ko‘rsatib o‘tiladi. Тushuntirish xatida, jumladan, kelgusi yilgi qabul qilingan hisob siyosati ham keltiriladi (agarda hisobot yilidagidan farq qilsa).
Buxgalteriya hisoboti tuzishda buxgalteriya hisobi va balanslarini tuzish haqidagi nizomga, buxgalteriya hisoblari rejasini qo‘llash bo‘yicha ko‘rsatmalar va boshqa me’yoriy hujjatlarga asoslaniladi.
Choraklik, yillik hisobot tuzishda mulk shaklidan qat’i nazar davlat manfaatlarini nazarda tutish, xalqaro standartlarga rioya etish, amaldagi qonun va farmonlarni bajarish bilan buxgalteriya hisobi va hisoboti to‘g‘risidagi yo‘riqnomalarga to‘liq rioya qilish talab qilinadi.
Korxona balansida o‘z ifodasini topgan mablag‘lar va ularning manbalari yo‘qlamadan o‘tkazilgan bo‘lishi kerak. Buning uchun korxona va tashkilotlardan tovar va moddiy boyliklarni yo‘qlama qilish va natijalarni aniqlash jadvalini to‘liq bajarish kerak. Yillik va choraklik hisobotda tegishli buxgalteriya hisobidagi yozuvlarga maxsus taqqoslash dalolatnomasi, tegishli korxonalar bilan o‘zaro hisobkitoblarning to‘g‘riligini tasdiqlovchi muqobil dalolatnomalar, tushuntirish xati ko‘rsatiladi.
Yillik, choraklik hisobotni tuzish va topshirish muddatlari O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilangan.
Kunlik hisobotlarda xo‘jalik faoliyatining hisobot tuzilgan kundagi holati ko‘rsatiladi. Misol uchun: kundalik hisobotda moddiy javobgar shaxslar tomonidan tuziladigan tovarlarning kirimi va chiqimi bo‘yicha hisobotni keltirish mumkin. Bu hisobotlar tovarlarning harakati tegishli manbalari bo‘yicha ko‘rsatiladi va hisobotning to‘g‘riligi tekshirilib chiqilgandan keyin jurnal-orderlarda aks ettirish uchun sharoit yaratiladi. Lekin shu bilan hisobot ishlari to‘liq bajariladi degan xulosa kelib chiqmaydi.
Buxgalteriya hisoblari o‘zining ketma-ketligi bilan boshqa hisobotlardan farq qiladi. Chunki buxgalteriya hisobotlarida xo‘jalik faoliyatining barcha ko‘rsatkichlari to‘liq o‘z ifodasini topib, ma’lum bir muddatga ko‘rsatilishi kerak va hisobot ko‘rsatkichlarida uzilish bo‘lmasligi lozim.
Тashkilot ixtiyorida bo‘lgan mablag‘larning buxgalteriya hisobi hisoblarda o‘z ifodasini topadi. Har oyda mablag‘larning aylanishlari hisoblanib, oyning oxiriga bo‘lgan qoldig‘i chiqariladi. Mablag‘larning harakati to‘g‘riligini tekshirish maqsadida sintetik hisoblarning aylanishlari analitik hisoblardagi ma’lumotlar bilan taqqoslanadi.
Hisobotlarni belgilangan muddatlarga tuzish buxgalteriya apparatlari xodimlari ishining to‘g‘ri tashkil qilinishini talab qiladi. Hisobot mazmunli bo‘lishi va quyidagi talablarga javob berishi kerak:

• ma’lumotlar to‘g‘ri bo‘lishi;

  
  

• aniq va sodda tuzilishi;

  
  

• vaqtida tuzilishi va topshirilishi.

  
  

Hisobot shakllarini to‘la to‘ldirish, ma’lumotlarni to‘g‘ri aks ettirish uning ta’sirchanligini oshiradi, korxona va tashkilotlardagi mavjud mablag‘larning joylanishi va tashkil topgan manbalari bo‘yicha to‘g‘riligini ta’minlaydi.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994- yil 26-martdagi „O‘zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobi va hisoboti to‘g‘risidagi 164-sonli Nizomini tasdiqlash hamda buxgalteriya hisobi schotlari tizimini takomillashtirish haqida“gi Qarorida „Korxona, muassasaning buxgalteriya hisoboti hisobga olish jarayonining yakunlovchi balansi hisoblanganda hisobotda korxona va muassasaning hisobot davridagi mulkiy va moliyaviy holati, xo‘jalik faoliyatining natijalari o‘sib boruvchi yakun bilan aks ettiriladi“ deb ko‘rsatilgandir. Mulk shaklidan qat’i nazar korxonaning hisobot yili deb 1-yanvardan 31dekabrgacha bo‘lgan davr olinadi.
Buxgalteriya hisobotida yoritilgan axborotlar sintetik va analitik schotlardagi ma’lumotlarga asoslanadi.
Hozirgi korxona va tashkilotlarda buxgalteriya hisobotini tuzishda schotlardagi yozuvlar belgilangan hisobot davrining oxiriga har bir schotning qoldig‘i ko‘rsatiladi.
O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan mulkiy, iqtisodiy, ijtimoiy o‘zgarishlar tegishli hisobotlarda o‘z ifodasini topadi va boshqarish uslubini sodda va ma’lumotlar bilan ta’minlash uchun asos yaratadi.
Iqtisodiy ma’lumotlarni tartibga solish hisobot davridagi moliyaviy holatni aniqlash, xo‘jalik faoliyatidagi son va sifat o‘zgarishlarni umumlashtirishda hisobot alohida ahamiyatlidir.
Operativ hisobot ma’lum bir vaqt birligidagi kuzatilgan voqea va hodisalarning holatini umumlashtirishda keng foydalaniladi. Operativ hisobot ma’lumotlari uzluksiz tarzda olib borilmaydi.
Statistika hisoboti, asosan, bir turli xo‘jalik faoliyatidagi o‘zgarishlarini o‘zida ifoda etadi. Statistika hisobotidagi natura o‘lchov birliklaridan foydalaniladi.
Buxgalteriya hisobotining yuqoridagi hisobot turlaridan farqi shundaki, birinchidan, turli o‘lchov birliklaridan foydalanib pul ifodasida ko‘rsatilishi bo‘lsa, ikkinchidan, uzluksiz ketma-ketligi bilan ajralib turadi.
Buxgalteriya hisobotida ko‘rsatilgan ma’lumotlar korxona va tashkilotlar bilan bog‘liq bo‘lib, ularning holatini belgilangan (chorak, yil) hisobot davriga umumlashtirib beradi.
Buxgalteriya hisobotining mablag‘lar holati hisobot davrining boshiga va oxiriga bo‘lgan qoldiqlari bo‘yicha ko‘rsatiladi.
Korxona va tashkilotlarda buxgalteriya hisoboti tuzilishiga qarab ichki va tashqi hisobotlarga bo‘linadi. Ichki hisobotlardagi ma’lumotlar shu tashkilot bo‘limlari xo‘jalik faoliyatidan olinadi va umumlashtiriladi hamda korxonaning o‘zida foydalaniladi. Misol uchun, moddiy javobgar shaxslarning tovar hisoboti, kassir hisoboti ichki hisobotlarga kiradi. Тashqi hisobot mazmuni bo‘yicha ichki hisobotdan farq qilib, uning shakli, tuzish muddatlari, ko‘rib chiqish tartibi davlat tomonidan belgilanadi.
Buxgalteriya hisobotida korxona va tashkilotlarning xo‘jalik faoliyati to‘liq hisobot davri bo‘yicha umumlashtirib ko‘rsatiladi. Buxgalteriya hisobotida ko‘rsatilgan ma’lumotlar, birinchi navbatda, hujjatlar bilan asoslangan xo‘jalik faoliyatidan kelib chiqqan, tegishli hisob reyestrlarida aks ettirilgan ikki yoqlama yozuv bilan asoslangan, xo‘jalik operatsiyalarini ifodalash yordamida shakllanadi, ikkinchidan, ma’lumotlarning to‘g‘riligini tasdiqlovchi bosh hisobchi tomonidan imzolangan bo‘lishi kerak.
Korxona va tashkilotlarning xo‘jalik faoliyatiga qarab hisobotlar kunlik, oylik, choraklik, yillik hisobotlarga bo‘linadi.
Kunlik hisobotlar, asosan, moddiy javobgar shaxslar tomonidan tuziladi. Bunday hisobotlarda tovar-moddiy qiymatlarning harakati to‘g‘risida hisobot berilib, unda bir kunlik tovarlarning kirimi, chiqimi hisobi, kun boshiga va oxiriga bo‘lgan qoldig‘i aniqlanadi.
Choraklik, yillik hisobotlarni tuzish tegishli ma’lumotlarni hisobotga tayyorlash ishlarining olib borilishini talab qiladi. Choraklik va oylik hisobotlarning bir-biridan farqi shundaki, birinchidan, tasdiqlangan hisobot shakllarini to‘ldirish bo‘lsa, ikkinchidan, moliyaviy natijalarning taqsimlanishi va qayta taqsimlanishidadir.
Yillik buxgalteriya hisobotini tuzishda korxona xo‘jalik faoliyatining bir yillik natijalari hisob-kitob qilinib, ularni iqtisodiy tahlil qilish uchun imkoniyat yaratiladi.
Mulkchilik turli shakllari qo‘llanilayotgan hozirgi
13 — Buxgalteriya hisobi nazariyasi
sharoitda xo‘jalik faoliyati to‘g‘risida to‘liq iqtisodiy ma’lumot olish har bir mustaqil korxona hamda tashkilot uchun muhim ahamiyatga egadir. Bunday ma’lumot olishning muhim manbayi buxgalteriya hisobi va hisobotidir.
Korxona va tashkilotlarning hisoboti o‘zida mazkur korxonalar faoliyatining o‘tgan davrdagi (kvartal, yil va hokazo) yakunlari, natijalari va sharoitlari haqidagi ma’lumotlarni umumlashtiradi.
Hisobotlar tayyorlanishiga qarab operativ, statistik va buxgalteriya hisobotlariga bo‘linadi.
Hisobotlarning bunday bo‘linishi ulardagi ma’lumotlarning mazmuni va tashkil topishidagi farqidan kelib chiqadi.
Operativ hisobotlar, birinchidan, tashkilot xo‘jalik faoliyati bilan bevosita bog‘liq bo‘lmasa ham ma’lum bir vaqt birligida sodir bo‘layotgan muammolarni kuzatishda keng ishlatiladi.
Operativ hisobotlarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ularda hisobot davrining boshiga yoki oxiriga taalluqli bo‘lgan ma’lumotlar ko‘rsatilmaydi, ikkinchidan, bu hisobotlarda xo‘jalik mablag‘larining tashkil topish manbalari joylashishi ko‘rsatilmaydi.
Operativ hisobotlarning ma’lumotlari yillik hisobot tuzishda savdo tashkilotlarida ishlatilmaydi. Statistik hisobotlar shunday hisobotlarki, ular maxsus kuzatishlar orqali olib boriladi. Statistik hisobotlardagi ma’lumotlar, birinchidan, ko‘proq natura o‘lchov birliklarida yuritiladi. Ikkinchidan, operativ, statistik hisobot bir vaqtning o‘zida turli o‘lchov birliklaridan foydalanishi mumkin, lekin statistik hisobotlarda umumlashtirilgan ma’lumotlar o‘zining ketma-ketligi yo‘qligi bilan boshqa hisobotlardan farq qiladi.
Keyingi yillarda respublikamizda buxgalteriya hisobi va hisobotini soddalashtirishga alohida ahamiyat berilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012- yil 16iyuldagi „Statistik, soliq, m oliyaviy hisobotlarni, litsenziyalanadigan faoliyat turlarini va ruxsat berish tartibtaomillarini tubdan qisqartirish tadbirlari to‘g‘risidagi PF4453- sonli Farmoni bevosita hisobotlarni qisqartirishga qaratilgandir. Farmonda statistik, moliyaviy va soliq hisobotlarini qisqartirish, ularni taqdim etish mexanizmlarini takomillashtirish hisobiga respublikamizda qulay tadbirkorlik muhitini vujudga keltirish, biznes subyektlarini tashkil etishni soddalashtirish, ularning erkin faoliyat yuritishi uchun aniq chora-tadbirlar amalga oshirilganligi ta’kidlab o‘tilishi bilan birga amaliyotda qo‘llanilayotgan statistik soliq va moliyaviy hisobotlar tizimini qayta ko‘rib, ularni tubdan soddalashtirish va isloh qilish talab etilishi ko‘rsatib o‘tilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012- yil 17- apreldagi P-3829- sonli Farmoyishiga asosan tashkil qilingan ishchi guruhi tomonidan statistik, soliq va moliyaviy hisobotlarning amaldagi holatini to‘liq o‘rganib chiqilganligi o‘z samarasini berdi, bugunga kelib bir qator hisobot shakllari bekor qilindi. Birgina moliyaviy hisobot shakllaridan „Asosiy vositalarning harakati to‘g‘risida hisobot“ (shakl-3), „Debitorlik va kreditorlik qarzdorlik to‘g‘risida ma’lumot“ (shakl-2a) 2012-yilning III choragidan bekor qilindi. 2013- yil 1- yanvardan boshlab 65 ta statistik hisobot shakllari bekor qilindi, ayni paytda hisobotlarning davriyligi oshirildi. 2014- yilning oxiriga qadar barcha statistik soliq va moliyaviy hisobotlarni tekshirishning elektron tizimiga o‘tish bosqichma-bosqich amalga oshirilishiga alohida ahamiyat berildi. Respublikamizda hisobotlarni soddalashtirish borasida olib borilayotgan ijobiy ishlar hisobotlarning iqtisodiyotdagi ta’sir kuchini yanada oshiradi, ularning xalqaro andozalarga moslashtirilishini tezlashtiradi.