1-§. Xo‘jalik jarayonlari to‘g‘risida tushuncha

2-§. Buxgalteriya hisoboti va unga qo‘yiladigan talablar

Har bir xo‘jalik yurituvchi subyekt hisobot davrida o‘z mablag‘lari holatini aniqlab, mablag‘ga bo‘lgan ehtiyojni o‘rganib borish va ularni shakllantirish uchun choratadbirlarni ishlab chiqadi. Buxgalteriya hisoboti yordamida tashkilotlarning (mulk shaklidan qat’i nazar) mablag‘lari ma’lum bir sanaga aniqlanib chiqiladi. Hisobotda aks ettiriladigan ma’lumotlar buxgalteriya hisobi yozuvlarida aks ettirilgan bo‘lishi kerak, chunki buxgalteriya hisobotidagi ko‘rsatkichlar, asosan, tegishli schotlardan olinadi.

Buxgalteriya hisobotini tuzish uchun iqtisodiy ma’lumotlarni tayyorlash murakkab jarayon hisoblanib, bu jarayon o‘z ichiga rejalashtirilgan ma’lumotlarni ham oladi.
Har bir hisobot davri ma’lumotlari asos uchun olinib, tegishli hisobot shakllarida o‘z ifodasini topadi. Hisobotlarning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri, unda respublikada qabul qilingan qarorlarning bajarilishini aks ettirishidir.
O‘zbekiston Respublikasida qabul qilingan „Buxgalteriya hisobi va hisoboti to‘g‘risida“gi Nizomga asosan „Yuridik shaxs hisoblangan korxona, muassasa mulk va uning tashkil etilish manbalarini (alohida balansda bo‘lgan xo‘jalik, ishlab chiqarish filiali, vakolatxona, bo‘lim va boshqa alohida bo‘linmalar mulkini ham qo‘shgan holda) aks ettiruvchi buxgalteriya hisobotini tuzadi“.
Nizomda buxgalteriya hisobotini belgilangan muddatlarda tuzish, topshirishni ta’minlashga alohida e’tibor berilgan. Buxgalteriya hisobotining aniq bo‘lishi sintetik va analitik hisob ko‘rsatkichlarining o‘zaro bog‘liqligiga, tovar-moddiy boyliklarining to‘liqligiga bog‘liqdir.
Buxgalteriya hisobotini tuzish uchun birinchi navbatda har bir sintetik schotlarning oylik ma’lumotlari (yozuvlari) to‘liq hisoblanib chiqilgan bo‘lishi shart. Ikkinchidan, tovar-moddiy boyliklar inventarizatsiya qilinib, natijalar aniqlangan bo‘lib, tegishli schotlarda aks ettirilgan bo‘lishi kerak. Uchinchidan, ayrim tegishli hisob-kitoblar bilan aniqlanadigan ma’lumotlar buxgalteriya xodimlari tomonidan oxiriga yetkazilgan bo‘lishi kerak. Misol uchun: asosiy vositalarga eskirish, hisoblash bevosita buxgalteriya xodimlari tomonidan hisob-kitob qilingan holda davlat tomonidan belgilangan eskirish me’yoriga asosan aniqlanib, tegishli schotlarda ko‘rsatiladi. D emak, buxgalteriya hisobotida ma’lumotlarni yig‘ish, ularni hisob-kitob qilish, buxgalteriya xodimlaridan yuqori malakani talab qiladi.
Hisobotni tuzish uchun tayyorgarlik ishlari ilk bosqichida moddiy javobgar shaxs hisobotlarining to‘g‘riligi tekshiriladi va bu haqda buxgalteriya xodimi tovar hisobotlariga ularning tekshirilganligi, to‘g‘riligini tasdiqlab o‘z imzosini qo‘yadi. Hisobotning to‘g‘ri, sifatli bo‘lishi bevosita hujjatlar aylanishini bir me’yorda tashkil qilishiga bog‘liqdir.

Ikkinchi bosqich, hisobot davri bo‘yicha xo‘jalik operatsiyalariga berilgan buxgalteriya yozuvlarini tegishli jurnalorder bo‘yicha hisobot davrining oxiriga bo‘lgan qoldiqlarini aniqlash ularda ko‘rsatilgan summalar miqdori, turlari bo‘yicha bir-biriga tegishliligini ta’minlab berishning bajarilishi kiradi.

Uchinchi bosqichda amalga oshirilgan xo‘jalik operatsiyalarini tasdiqlovchi jurnal-orderlarga asosan sintetik va analitik schotlar bo‘yicha aylanma (oborot) vedomostlarni tuzish ishlari bajariladi.
Aylanma vedomostlar sintetik va analitik schotlar bo‘yicha alohida-alohida tuziladi, chunki sintetik schot bo‘yicha tuzilgan aylanma vedomostda mablag‘lar holati son, sifat va turlari bo‘yicha natura va pul o‘lchov birliklarida ko‘rsatiladi va sintetik schotda aks ettirilgan mablag‘larning to‘g‘riligi tasdiqlanadi.
Aylanma vedomostlar tuzilib, ularning to‘g‘riligi aniqlangandan keyin hisobotni tuzish, tegishli hisobot shakllarini to‘ldirish uchun asos yaratiladi. Hisobot turi bo‘yicha tegishli hisobot shakllarini to‘ldirish O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilangandir.
Buxgalteriya hisobotini to‘g‘ri tuzishni ta’minlash, ularda ko‘rsatilgan ma’lumotlarning ishonchli bo‘lishi uchun tashkilot bosh buxgalteri javobgar bo‘lib hisoblanadi.
Тuzilgan buxgalteriya hisobotiga balans moddalari bo‘yicha tegishli ilovalar qilinadi. Misol uchun: balansdan „Тovarlar“ moddasidagi summani tasdiqlash uchun tovar hisobotlaridagi qoldiq summalari har bir moddiy javobgar shaxs bo‘yicha alohida-alohida ko‘rsatilib, uning jami summasi balansda ko‘rsatilgan tovarlar summasiga teng kelishi tekshirib chiqiladi.
Buxgalteriya hisoboti quyidagi tashkilotlarga taqdim qilinadi:

• Mulkdorga (davlat mulkini boshqarish vakolatiberilgan organlarga, ta’sis hujjatlariga binoan qatnashuvchilarga, ta’sis etuvchilarga).

  
  

• Davlat soliq inspeksiyasi organlariga.

  
  

• Davlat statistika organlariga.

  
  

„Buxgalteriya hisobi va hisoboti to‘g‘risida“gi Nizomga asosan korxonalar buxgalteriya hisobotini hisobot yilidan keyingi yilning 15- fevralidan kechikmay, yil, chorak hisobotini hisobot davri tugagandan so‘ng 25 kundan kechikmay taqdim etish belgilangandir.

Korxona o‘z hisobotini aloqa bo‘limlari orqali tegishli organlarga jo‘natayotgan bo‘lsa, hisobotni topshirish muddati aloqa bo‘limining tegishli belgilari bilan hisoblanadi, ya’ni hisobot solingan konvertdagi belgi, kun hisobot topshirilgan kunga tenglashtiriladi.
Har bir korxona hisobotining ishonchliligi va to‘g‘riligini amalga oshirilgan xo‘jalik operatsiyalarining to‘g‘ri rasmiylashtirilganligini tasdiqlash uchun hisobotni audit nazoratidan o‘tkazishi kerak. Auditor korxona hisoboti tekshirilganligi to‘g‘risida o‘z xulosasini beradi va xulosa hisobotga ilova qilinadi.
Korxonalarning hisoboti yuqori tashkilotga topshirilgandan keyin yillik hisobotni ko‘rib chiqish va tasdiqlash bo‘yicha jadval tuziladi va shunga asosan yillik hisobot ko‘rib chiqilib tasdiqlanadi.
Yillik buxgalteriya hisobotiga hisobot yilida korxona faoliyati natijalariga ta’sir qilgan asosiy omillar tushuntirilgan va korxonaning moliyaviy holati aks ettirilgan tushuntirish xati ilova qilinadi.
Ma’lumki, hisobot formalarida korxona va tashkilotlarning xo‘jalik mablag‘larining joylashishi hamda tashkil topish manbalari jadval ko‘rinishida ifoda etiladi. Jadvallardagi ma’lumotlar esa korxona xo‘jalik faoliyati, hisobot davrida ro‘y bergan o‘zgarishlar, ularning sababi to‘g‘risida to‘la ma’lumot bermaydi. Bu ma’lumotni yuqorida aytib o‘tilgan yillik hisobotga yozilgan tushuntirish xatidan olish mumkin. Unda hisobot davrida tashkilot bo‘yicha asosiy ko‘rsatkichlarning bajarilishi, asosiy vositalardan samarali foydalanish, xarajatlar holati hamda rejaga nisbatan haqiqiy bajarilishi ko‘rsatiladi.
Тushuntirish xatining kirish qismida qabul qilingan qonunlarning bajarilishi, hukumat tomonidan chiqarilgan qarorlarni bajarish uchun ko‘rilgan choralar va tadbirlar yoziladi. Unda hisobot davrida o‘tkaziladigan inventarizatsiya natijasi bo‘yicha qabul qilingan qarorning qisqacha mazmuni ko‘rsatilishi kerak. Agar ayrim sabablarga ko‘ra belgilangan inventarizatsiya rejalari bajarilmagan bo‘lsa, uning sabablari ko‘rsatilishi kerak.
Agar hisobot davrida ishlatilmay kelayotgan asosiy vositalar mavjud bo‘lsa, uning sababi yozilishi kerak. Bunday asosiy vositalardan samarali foydalanish yo‘llarini ko‘rsatish kerak.
Тushuntirish xatida tashkilotning hisobot davridagi to‘lov qobiliyati, o‘ziga taalluqli bo‘lgan oborot mablag‘larining holati, uning hajmiga ta’sir qiluvchi omillar, ya’ni tashkilotning o‘ziga taalluqli bo‘lgan oborot mablag‘lari qaysi manbalar hisobiga o‘zgarganligi ko‘rsatiladi. „Da’volar yuzasidan hisoblashishlar“, „Har xil debitor va kreditorlar bilan hisoblashishlar“ schotining ko‘rsatkichlari debet va kredit qoldiqlari bo‘yicha kelib chiqish sabablari aniqlangan holda tushuntirish xatida yoziladi. Hisobot davridagi yo‘ldagi tovarlar, to‘lashga rozilik bergan schotlarning umumiy ro‘yxati tushuntirish xatiga ilova qilinadi.
Тushuntirish xati balans moddalarida ko‘rsatilgan har bir summaning to‘g‘riligini tasdiqlabgina qolmay, balki ularning xo‘jalik faoliyati bilan bevosita bog‘liqligini ko‘rsatishda alohida o‘rin tutadi. Unda faqat xo‘jalikning erishgan yutuqlarigina emas, balki hisobot davrida belgilangan reja ko‘rsatkichlarini bajarishga salbiy ta’sir qilgan omillarni ko‘rsatish kerak.
Hisobot davrining oxirida tashkilotning bankdagi schotlarida pul mablag‘larining holati maxsus tekshirishdan keyin to‘g‘riligi aniqlanib, tushuntirish xatida ko‘rsatiladi.
Тushuntirish xati xo‘jalik faoliyatini iqtisodiy tahlil qilish asosida yozilsa, ijobiy samara beradi, chunki uning to‘liq, mazmunli yozilishi tashkilot xo‘jalik faoliyatidagi xato va kamchiliklarning oldini olish imkonini beradi.
H isobotga yozilgan tushuntirish xatida, asosan, quyidagi ma’lumotlar to‘liq yoritilishi kerak:
— korxona va tashkilotlarning manzilgohi va asosiy faoliyat turi;
— hisobot davrida jami ishlovchilarning o‘rtacha soni (toifalari bo‘yicha);
— hisobot davrida olingan yoki to‘langan jarimalar
(turlari bo‘yicha);
— nomoddiy aktivlar holati bo‘yicha hisobot davrining boshiga va oxiriga bo‘lgan qoldig‘i;
— hisobot davridagi asosiy vositalarning holati va ulardagi o‘zgarishlar;
— hisobot yilida ishlab chiqarish, savdo rejalaridagi o‘zgarishlar, sotish faoliyatining holati;
— muomala xarajatlari to‘g‘risida ma’lumotnoma.
Тushuntirish xatida hisobotda ko‘rsatilgan ayrim ma’lumotlardagi o‘zgarishlar, unda ta’sir etuvchi omillar o‘z aksini topadi.
Buxgalteriya balansi moddalarning to‘g‘riligini ta’minlash maqsadida ularga tegishli rasshifrovkalar balansga ilova qilinadi.