1 A. X. O‘roqov
Avtomobil yo‘llarini ko‘kalamzorlashtirish va unga qo‘yilgan
Yüklə 10,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
5.3. Avtomobil yo‘llarini ko‘kalamzorlashtirish va unga qo‘yilgan
talabalar Joylarni ko‘kalamzorlashtirish uchun tayyorlash. Har bir hududni ko‘kalamzorlashtirishga kirishishdan oldin, bu erda joyning muhandislik tayyorgarligi ishlari olib boriladi. Muhandislik tayyorgarligi ishlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: vertikal reja tuzish va yuza oqimni tashkil etish, hududni qisman yoki butunlay quritib olish, er osti komunikastiyalarini o‘tkazish va hududni suv toshishidan himoyalash, suv havzalarining nishabliklari va qirg’oqlarini mustahkamlash. Shuningdek, tayyorgarlik ishlari hududni tozalash bo‘yicha sanitar-gigienik tadbirlarni va barcha joyni qisman tekislab chiqishni ham o‘z ichiga oladi. Ushbu tadbirlarning asosiy vazifasi darxtlar yaxshi o‘sib-rivojlanishi uchun qulay sharoitlar yaratishdan iborat. Muhandislik tayyorgarlikning barcha masalalari loyihalar bilan mutanosib holda ishlab chiqiladi, hamda ko‘kalamzorlashtirish ob’ektining umumiy rejasi bilan muvofiqlashtiriladi. Bu ishlarni yo‘l-qurilish tashkilotlari amalga oshiradilar. Tayyorgarlik ishlarining turlari va hajmlari asosan ob’ekt joylashgan erga, hudud maydoniga, relefiga, shuningdek, ahlat va qurilish chiqindilari bor-yo‘qligiga qarab belgilanadi. Tayyorgarlik ishlari qanchalik puxta va sifatli bajarilsa, ko‘kalamzorlashtirish ishlarini tashkil etish uchun shunchalik yaxshi sharoit yaratiladi. Avtomobil yo‘llarini ko‘kalamzorlashtirish ob’ektlari relefi birmuncha notekis va noqulay joylar sharoitida ham amalga oshiriladi. Noqulay joylar jumlasiga: keskin nishablikka (150 dan yuqori) ega maydonlar, jarliklar, daryo yoqasidagi kuz va bahorda suv bosadigan adir va botqoqli erlar, daryo bo‘yidagi o‘pirilishga moyil joylar va boshqalar kiradi. Hududni ko‘kalamzorlashtirish ishlarini boshlashdan oldin, er maydoni tozalanadi: toshlar, to‘nkalar, yog’ochlar olib tashlanadi; eski qurilmalar buziladi, eski fundament qoldiqlari va boshqalar olib tashlanadi. Bu ish qanchalik mashaqqatli bo‘lmasin, uni bajarish muhim tadbir hisoblanadi. 149 Tozalash ishlarini bajarib bo‘lgandan keyin, maydonning unumdor tuproqli qatorini saqlab qolish choralari ko‘riladi. Tuproqning yuza qatlamini yig’ib olib, bir joyda to‘planadi, yoki buldozer bilan surib qo‘yiladi. O‘tlari oldindan o‘rilgan chimlarni chim kesadigan uskuna bilan eni 25-30 sm, uzunligi 40-50 sm va qalinligi 3-8 sm bo‘lgan bo‘laklarga kesib, soya joyga taxlab qo‘yiladi (bir necha qavat qilib). Ularni doimiy maydonga terilgunga qadar vaqti bilan suv berib turiladi. Keyinchalik yig’ilgan tuproq va chim bo‘laklari ko‘kalamzorlashtiriladigan maydonga joylashtiriladi. Agar bu ish bajarilmagan bo‘lsa, qurilish chiqitlari qolgan maydon tuprog’i unumli tuproq qavati bilan almashtiriladi. Daraxt va butalar ekiladigan joydagi chuqurchalar tuprog’i butunlay yangilanishi lozim. Hududni birlamchi rejalashtirish ishlari vertikal rejalashtirish loyihasiga to‘liq mutonosib holda bajariladi. Ko‘kalamzorlashtirish ob’ektlaridagi er osti inshootlariga: drenaj, er osti suv quvurlari, ochiq va yopiq sug’orish tizimlari, elektr va telefon kabellari kiradi. Er osti inshootlarini qurish ishlari kichik arxitektura shakllarini hamda ko‘kalamzorlashtirish ishlarini boshlashdan oldin bajarilishi kerak. Ushbu muhandislik inshootlari barcha maxsus loyihalar asosida bajariladi hamda bir qancha mablag’ sarflashni talab etadi. Yopiq sug’orish tarmog’i kichik va muhim joylarda barpo etiladi. Keskin nishabliklarni eroziyadan saqlash hamda suv havzalari qirg’oqlarini mustahkamlash maqsadida bir qancha tadbirlar amalga oshiriladi. Bu ishlar hududni muhandislik tayyorlash bo‘yicha amalga oshiriladigan tadbirlarning bir qismi bo‘lib, quyidagilarni o‘z ichiga oladi: o‘t o‘sadigan chim qoplamasini barpo etish; yuza oqimini to‘xtatib turadigan daraxt va butalarni ekish ishlari. Nishablikning past qismida yo‘nalish bo‘yicha suvni yig’ib, oqizishga mo‘ljallangan ariqchalar o‘tkaziladi. Ko‘kalamzorlashtirish hududini agrotexnik tayyorlash tadbirlari. Ko‘kalamzorlashtirish ob’ektlari hududini agrotexnik jihatdan tayyorlash mavjud qimmatli ekinzorlar (daraxtlar, butalar, o‘tsimon o‘simliklar)ni saqlab qolish, ularni parvarishlash, tuproqni tayyorlashga oid tadbirlarni ishlab chiqish va 150 amalga oshirishdan iborat. Ushbu tadbirlar tayyorgarlik ishlarining umumiy majmuasiga kiradi hamda muhandislik ishlari bilan mutanosib ravishda bajarilishi lozim. Hududda ekinzorlar mavjud bo‘lib loyihaga asosan ular saqlanib qolinadigan bo‘lsa, avvalo, ularni parvarishlashga oid ishlar bajarilmog’i lozim. Ko‘kalamzorlashtiriladigan hududdagi ekinzorlarni tahlil qilib chiqish ishlari odatda, loyiha bo‘yicha bajariladigan boshqa kuzatuv ishlari (er tuzish, tuproqni tekshirish va hakozo) bilan bir vaqtda o‘tkaziladi. Mavjud ekinzorlar va o‘tzorlarni saqlab qolish tadbirlari. Ko‘kalamzorlashtirish hududida avvalo daraxt va butalar ekilgan maydonlar o‘rganib chiqiladi, kesib tashlash mumkin bo‘lgan daraxtlar (zararkunanda va kasalliklar bilan zararlanganlari, shox-shabbalari singan, qurib qolayotganlari, manzarabopligini qisman yoki butunlay yo‘qotganlari) belgilab chiqiladi. Ularning tomirlari qazib olinadi, daraxtlari kesiladi va yoqib tashlanadi. Vertikal loyihalash ishlari olib boriladigan, er osti inshootlari o‘tkaziladigan, yo‘lak-xiyobon tarmoqlari o‘tadigan joylardagi daraxt va butalar ekiladigan maydonchalar hamda alohida daraxtlar joylashgan erlar belgilab chiqiladi. Shundan so‘ng bevosita daraxt va butalarni himoyalash va saqlab qolish ishlarini amalga oshirishga kirishiladi. O‘sib turgan daraxtlar yonida (1,5-2,0 m yaqinida) er osti kommunikastiya ishlari yoki yo‘laklar barpo etiladigan bo‘lsa, o‘simliklarning er osti qismini himoyalash zarurati tug’iladi. Er qazish ishlarida o‘simliklar ildizlari tizimi zararlanadigan bo‘lsa, unda ularning saqlanib qolishi izdan chiqadi. Bunday zararni kamaytirish uchun, daraxtning ildizi shikastlangan tomonidagi shox- shabbasi maxsus ish qurollari yordamida kesib tashlanadi. Shoxlar va novdalarning kesilgan joyiga yog’li bo‘yoq suriladi. Daraxt ekish uchun loyihalashtirilgan joy qiyalikda bo‘lsa, unda uning atrofidagi aylana bo‘ylab (aylana radiusi taxminan daraxt shox-shabbasi radiusiga teng holda) toshdan tirgovuch devori yasalib, chim tuproq bilan mahkamlanadi. 151 Ko‘kalamzorlashtirish ob’ektlarida tuproqni tayyorlash. Tuproq – manzarali o‘simliklar hayoti faoliyatining asosiy muhiti hisoblanadi. Daraxtlar, butalar, gazon o‘tlari va o‘tsimon gulli o‘simliklarning o‘sib rivojlanishi tuproq unumdorligiga bog’liq. O‘simliklar va ekinzorlarning yashil holatda o‘sishi hududning badiiy qiyofasini hamda muhitning sog’lomlashtiruvchi, sanitar-gigienik ahamiyatini belgilaydi. Ko‘klamzorlashtirishga mo‘ljallangan hududning joylashishiga qarab, bu erning tuproqlari, turi va mexanik tarkibi, unumdorligi, sho‘rlanish darajasi va begona o‘tlar bilan zararlanganligi bo‘yicha farqlanadi. Insonning xo‘jalik faoliyati natijasida ko‘pincha, shaharlarda va aholi turar joylarida tuproqning tabiiy holati saqlanmaydi. Ko‘p hollarda ko‘kalamzorlashtirish hududlaridagi tuproq asosan chetdan olib kelinadi. Vertikal loyihalashni amalga oshirishda bunday ko‘chma tuproq aralashmalari hududning ko‘p qismini egallaydi. Shuni inobatga olib, loyihalash va ko‘kalamzorlashtirish ishlarini boshlashdan oldin, tuproqni o‘rganish zarur. Tuproqning yaroqli darajasini quyidagi ko‘rsatkichlar bo‘yicha aniqlash lozim: oldindan yaxshilash ishlarini olib bormasdan ko‘kalamzorlashtirish mumkin bo‘lgan tuproqlar; ko‘kalamzorlashtirish uchun yaroqli qilish maqsadida melorativ tadbirlarni o‘tkazishga muhtoj tuproqlar; ko‘kalamzorlashtirish uchun yaroqsiz erlar, ya’ni daraxtsimon o‘simliklarning o‘sishi uchun sun’iy sharoitlar yaratiladigan tuproqlar. Agarda ko‘kalamzorlashtiriladigan hududlardagi tuproqlar loyqa strukturali, kam unumdor, yaxshi drenajlanmaydigan bo‘lsa, avvalo bunday tuproqqa qum bilan mineral o‘g’itlar aralashmasi solinadi. Kam unumdor, qumloq erlarda esa avvalo loyqa aralashmali kampost solinadi, undan so‘ng mineral o‘g’itlar ishlatiladi. Botqoqli tuproqlar hududida bir yo‘la quritish ishlari o‘tkazilib, keyin butun maydon chuqur haydab chiqiladi, ohak solinadi, organik va mineral o‘g’itlar beriladi. Og’ir strukturali sho‘rlangan tuproqlar gipslanadi. Gips tarkibida kalstiy bo‘lib, u tuproqdagi natriyni siqib 152 chiqaradi. Gipslashda tuproq chuqur haydaladi (60 sm gacha), keyin gips solinib, undan so‘ng organik va mineral o‘g’itlar qo‘llaniladi. Tabiiy tuproqlarni tayyorlashda barcha maydon haydalib, mineral o‘g’itlar solinadi (faqat ekinzor bo‘ladigan joyga emas, balki butun maydonga ishlov beriladi). Shuni nazarda tutish kerakki, daraxtlarning ildizlari o‘sib, tarmoqlanadi va ekilgan joyidan uzoqroqqa tarqalib ketadi. O‘g’itlarni qo‘llash me’yorlari turlicha bo‘lib, ular tuproq turiga va muayyan sharoitlarga qarab o‘zgaradi. Tuproqning ozuqa moddalari bilan ta’minalanish darajasini maydondagi o‘simliklarning tashqi ko‘rinishiga qarab aniqlash mumkin. Tuproqda azot moddasi etishmasa, daraxt va butalar barglari kam rivojlangan bo‘lib, ranglari och – yashil va sarg’imtir tusda bo‘ladi. Fosfor etishmasligida barglar kulrang qiyofada bo‘lib, ularning pastki qismi ko‘kimtir – binafsharang bo‘lib qoladi. Kaliy tanqisligida – barglarda sarg’imtir – jigarrang dog’lar paydo bo‘ladi va ular tez to‘kilib ketadi, kalstiy miqdori kamligida – barglar nuqtasimon sarg’ayadi va jigarrang dog’lar paydo bo‘ladi, temir moddasi etishmasligida – barglar sarg’ayadi, magniy tanqisligida –barglar yashimtir – sariq rangga kiradi, marmarsimon tusli bo‘lib qoladi. Mineral o‘g’itlarni kerakli miqdorda ishlatish uchun, qo‘llash me’yori tegishli o‘g’it tarkibidagi oziq moddasiga ko‘paytiriladi. Mineral o‘g’itlar tarkibidagi ta’sir etuvchi moddaning foizidagi miqdori, hamda o‘g’itni qo‘llash me’yorini aniq bilib, har bir muayyan holatda qancha mineral o‘g’it ishlatilishi kerakligini hisoblab chiqish mumkin. Masalan, 20% ammoniy sulfat o‘g’it bor tuproqqa 80 kg azot solinishi kerak. Ammoniy sulfat va fosforli o‘g’itlarni (superfosfat, fosfor uni va boshqalar) kuzgi shudgorlash paytida solish lozim, selitra va kaliyli o‘g’itlar bahorda boronalash oldidan solinadi. Sekin ta’sir etuvchi o‘g’itlarni fosfor uni, sulfofosfat, kaliyli o‘g’itlarni ko‘proq me’yorlarda ishlatiladi. O‘g’itlarni qo‘llash ikki bosqichda amalga oshiriladi: oldin tuproqni tayyorlash vaqtida, uning mexanik tarkibini yaxshilash, sho‘rlanishini kamaytirish bo‘yicha tadbirlarni o‘tkazish mahalida organik o‘g’itlarning asosiy qismi, shuningdek sekin ta’sir etuvchi fosforli va kaliyli mineral o‘g’itlar sepiladi. Shudan so‘ng tuproq 153 haydaladi, boronalanadi va maydon bir qancha muddatga dam oldiriladi. Ko‘p hollarda er maydoni ekish oldidan haydaladi. Ko‘kalamzorlashtirish ishlari oldidan tuproqqa o‘g’itlar ko‘rsatilgan (ya’ni, daraxt va butalar, gullar va gazonlar ekiladigan joylar) erga solinadi. Buni ekish oldidan tuproqni o‘g’itlash tadbiri deyiladi. Tuproqni oldindan tayyorlash ishlarida organik o‘g’itlar o‘rta unumdor, qumloq va qumoq tuproqlarda gektariga 40-50 tonna, engil qumoq, kam unumdor tuproqlarda esa gektoriga 60-80 tonna miqdorida solish tavsiya etiladi. Toshli tuproqlar ham ozuqa moddalar bilan ta’minlanmagan, hamda, o‘simliklar ildizlari tizimining rivojlanishi va tuproqqa yoyilib o‘sishini, shuningdek, ko‘kalamzorlashtiriladigan erga ishlov berishni qiyinlashtiradi. Bunday sharoitda o‘simliklar o‘sib-rivojlanishi uchun er maydonidagi tuproq qisman almashtiriladi. Kuchuvchi qumliklar sharoitida ko‘kalamzorlashtirish ishlarini boshlashdan oldin qumni mahkamlash tadbirlari o‘tkazilishi kerak (o‘tlar ekish: saksovul, cherkez, qandim va b.). Qumlar mustahkamlangandan keyin uzun bargli tol va kaspiy toli, turang’il ekib bo‘lgandan keyin shu joyga mos yirikroq daraxtlar ekishga kirishiladi. Tuproqlarni yaxshilash yoki madaniylashtirish jarayonida deyarli barcha holatlarda organik o‘g’itlarga ehtiyoj tug’iladi. Bularning biri kompost bo‘lib, hisoblanadi. Kompost quyidagicha olinadi: Baland joyda quruq ochiq maydon tanlanib, loy bilan qoplanadi. Uning ustidan barglar, o‘simliklar poyalari, chim, somonni 15-20 sm qalinlikda taxlanadi. Kompost yaratuvchi materiallar orasiga 10-15 sm oralab chim tuproq yoki tuproq solib chiqiladi. Ustki va chetki tomonlaridan 15-20 sm tuproq yopiladi. Kompost tayyorlash shtabellarda balandligi 1-1,5 m bo‘ladi. Shtabel uzunligi xo‘jalik imkoniyatlari, er maydonining hajmi, shuningdek, kompost qilinadigan materiallar miqdoriga bog’liq. Misol uchun shtabel uzunligi 10 metr bo‘lib, ko‘ndalang kesimi yuzasi 4,5 m 2 bo‘lganida, 45 m 3 kompost (50 tonnaga yaqin) olish mumkin. Kompost tayyorlash jarayoni 1 yilgacha davom etadi. Bu jarayonni tezlashtirish uchun shtabel ustidan suv yoki go‘ng “sharbati” qo‘yish tavsiya etiladi. Kompost qilinadigan materiallarga fosfor 154 uni va maydalangan ohak (umumiy massaga nisbatan 2-3 %) qo‘shish yaxshi natija beradi. Havo yaxshi o‘tishini ta’minlash hamda nordonlashishning oldini olish maqsadida har 3-4 oyda kompost to‘plamlari ag’darib chiqiladi. Tarkibidagi tashkil etuvchi qismlarini ajratish mumkin bo‘lgan davrda kompost tayyor bo‘lgan hisoblanadi. Tuproqni tayyorlash bilan bog’liq tadbirlar nihoyasiga etganidan so‘ng, daraxt va butalarni ekish joylari tayyorlanadi hamda ekish materiali hozirlab qo‘yiladi. Daraxt va butalarni ekish. Daraxt va butalarni ekish-asosiy ishlab chiqarish jarayoni bo‘lib, uning qanchalik to‘g’ri va bekamu-ko‘st bajarilishi ko‘kalamzorlashtirish muvaffaqiyatini belgilaydi. Daraxtlar va butalarni qisqa muddatlarda ekishda mashina va mexanizmlardan foydalanish ko‘zga ko‘rinarli manzarani vujudga keltirish va shahar qiyofasini yanada ko‘rkamlashtirishga yordam beradi. Ekish materialining asosiy turlari va manbalari. Shaharni ko‘kalamzorlashtirishda qo‘llaniladigan ekish materialining asosiy manbasi quyidagilar hisoblanadi: – manzarali o‘simliklar ko‘chatxonalari, botanika bog’lari. Ikkilamchi manbalari: – shahar atrofidagi o‘rmon o‘simliklari, istirohat va boshqa turdagi ekinzorlar bo‘lib, bu joylardan ekish materiali bir xil daraxtlar ekilgan joylardan va massivlardan ularni siyraklashtirish yo‘li bilan olinadi; - qurilish ishlarini o‘tkazishga mo‘ljalangan hududlardagi mavjud tabiiy va sun’iy ekinzorlar; - har xil turdagi ko‘chatxonalar. Manzarali o‘simliklarni etishtiradigan ko‘chatxonalar quyidagi ekish materiallarini tayyorlaydi: - 3-5 yoshli butalarning standart ko‘chatlari (guruhli ekinlar va yashil devorlar uchun); 6-10 yoshli ko‘chatlar (alohida yoki belgilangan joylarga guruhlab ekish uchun); 14 yoshgacha bo‘lgan daraxtlar alohida, ommaviy va 155 guruhli ekinzorlar uchun; 5-11 yoshgacha bo‘lgan ko‘chatlar (3-5 yoshli-tez o‘sadigan ekinlar, 6-11 yoshli – sekin o‘sadigan ekinlar); - barg tashlaydigan daraxt turlarining nihollari ko‘chatxonalardan ildizi ochiq holda olinadi va maydonga bahorgi va kuzgi mavsumda ekiladi. Qayin daraxt turlari, eman va ninabarglilar – ildiz atrofidagi tuprog’i bilan birga (o‘ralgan holda) olinadi, bu daraxtlar turlaridan o‘rmon parklari, bog’lar va istirohat bog’larida ommaviy ekinzorlar barpo etish uchun va cheklangan tartibda – xiyobonlarda ekish uchun foydalaniladi; - 12-16 yoshli daraxtlar (12-14 yoshdagi – tez o‘suvchi ekinlar, 15-16 yoshdagi – sekin o‘suvchi ekinlar). Bu ko‘chatlar maxsus agrotexnik talablarga rioya qilingan holda ildizini tuprog’i bilan birga o‘rab, ko‘chatxonalardan olinadi, hiyobonlarda qatorlab va alohida ekish uchun qo‘llaniladi; - 25 yoshgacha bo‘lgan, uzoq muddat o‘stiriladigan yirik daraxtlar. Faqatgina ildiz atrofi turpog’i bilan birga, maxsus agrotexnik talablarga binoan ko‘chirib ekiladi, ko‘chirib ekish ishlarini yil davomida amalga oshirish mumkin. Tez samara olish uchun, ko‘chalarni, istirohat bog’lari, xiyobonlarni ko‘kalamzorlashtirishda keng foydalaniladi; - har xil turdagi va shakldagi noyob daraxt va butalar, manzarabopligi bo‘yicha yuqori qimmatga ega ekzotik o‘simliklar faqatgina ildiz atrofi tuprog’i bilan birga hamda agrotexnik talabalarga yuksak darajada rioya qilingan holda ko‘chirib ekiladi. Maxsus muhim ob’ektlarni ko‘kalamzorlashtirishda alohida va guruhli ekinlar qo‘llaniladi. Mahalliy ko‘chatxonalar sharoitida o‘stirilgan ekish materiallari tabiiy sharoitlarga chidamli bo‘ladi. Joylarda ko‘chatxonalar bo‘lmagan taqdirda, urug’ko‘chatlar va ekish materiallari boshqa joylardan olib kelinadi. Bunda ko‘chatlar kelib chiqishini inobatga olish zarur. Ekish materialini o‘ta janubiy va o‘ta namligi yuqori bo‘lgan hududlardan olib kelish maqsadga muvofiq emas, chunki bunda ular qishga chidamsiz va havoning nisbiy namligi past, quruq havoga tez moslasha olmaydi. 156 Urug’ko‘chatlar deb urug’dan o‘stiriladigan va bevosita ko‘kalamzorlashtirish maydoniga yoki ko‘chat tayyorlash uchun ko‘chirib o‘tkaziladigan o‘simliklarga aytiladi. Ko‘chirib o‘tkaziladigan va yana parvarishlab o‘stiriladigan material ko‘chatlar deb ataladi. Ko‘kalamzorlashtirish ishlarida foydalaniladigan ko‘chatlar obodonlashtirish boshqarmalari tomonidan tasdiqlangan daraxt – buta o‘simliklarining ekish materialiga qo‘yiladigan texnik talablarga javob berishi kerak. Ko‘chatlarni tashish va ishlarni olib borish muddatlari. Daraxt va butalarni ko‘chatxonalardan ko‘kalamzorlashtirish hududlariga ko‘chirib o‘tkazish nihoyatda murakkab jarayon va o‘simliklar uchun noxush va qiyin kechadi. Ularni qazib olish, tashish va doimiy joyiga ko‘chirib ekish keyingi yillar davomida ularning o‘sib rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Daraxt va butalarni qazib olishda ularning ildiz tizimiga shikast etadi, bunda eng faol bo‘lgan mayda ildizchalar nobud bo‘ladi. Shu sababdan, o‘simliklarni qazib olishda nihoyatda ehtiyotkorlik bilan yondoshish, ularni tashishda esa qurib qolishidan, ildizlarining zararlanishidan hamda er ustki qismini shikastlanishidan asrash zarur. O‘simliklarni ildiz qismini ochiq holda tashish ta’qiqlanadi. Ko‘chatlarni ko‘chatxonalardan ko‘kalamzorlashtirish joyiga tashishda quyidagi qoidalarga rioya etish zarur: - ko‘chatlarni yuklash oldidan mashina kuzovi tubiga brezent, yumshoq materiallar (somon, qipiq va b.) to‘shaladi; daraxt va butalarni alohida yoki guruhlab yuklanadi; daraxt tanasining mashina chetlariga qadalib turgan joyiga yumshoq matolar, somon to‘shamasi va boshqalar qo‘yiladi; o‘simliklar yuklanganidan keyin, ularning ildizlari brezent bilan o‘raladi; ko‘chat ustidan o‘tish yoki uning tepasidan yuk solinishi qat’iy man qilinadi. Ekish joyiga olib kelingan daraxtlar, agar ular shu kunning o‘zida ekiladigan bo‘lsa, soya joyga olinib, brezent bilan yopib qo‘yiladi. Ekish kechiktiriladigan bo‘lsa, o‘simliklar ariqqa ko‘mib qo‘yiladi. Ariqning bir tomoni 45 gradus nishablikda qiyalatib qaziladi. O‘simliklarni ariqqa joylab, yumshoq tuproq bilan 157 ildiz bo‘yinidan yuqoriroqqa yopib qo‘yiladi. Ustidan tuproq bostiriladi, agar er quruq bo‘lsa, unga suv quyiladi. O‘zbekistonda olib borilgan ko‘kalamzorlashtirish ishlari tajribasi shuni ko‘rsatadiki, shahar sharoitlarida 6-10 yoshli yirik hajmli manzarabop daraxtlarning ko‘chatlari kamroq shikastlanadi, tez o‘sib moslashadi va yaxshi ko‘karadi. Bizning sharoitda daraxt va butalarning kuz va bahorda, qish yumshoq kelganida esa oktyabr oyidan aprel oyigacha ko‘chirib o‘tkazish mumkin. Ninabargli daraxt ekinlari, ildiz tuprog’i bilan birga ekilganida, erta kuzda (sentyabr oxiri - noyabr) yoki erta bahorda (fevral–mart) ildizlarning kuzgi va bahorgi o‘sish davrida ko‘chirilsa, yaxshi o‘sib rivojlanadi. Yaproq bargli daraxt va butalarning erta bahor mavsumida (fevral – mart) ekish kuzgi muddatda ko‘chirib ekishga nisbatan yaxshi natija beradi. Kuzda ekilgan daraxtlar ildiz otmagan ko‘chatlari ko‘p hollarda iliq kelgan qishlarda bahorgi o‘suv davriga qadar qurib qolishi kuzatiladi. Lekin, O‘zbekistonda bahor erta boshlanib, jadal kechadi. O‘simliklar tez o‘sib, kurtaklar ochilib barglar o‘sadi, bu esa o‘simliklar tutib ketishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bahorgi ekishda eng asosiysi vaqtni o‘tkazib yubormaslik. Bahorgi – yozgi mavsumda ko‘chatlarni faqatgina zarur bo‘lgan mahalda va albatta tuprog’i bilan ekishga ruxsat etiladi. Bunda shoh-shabbalarning 70 % kesilishi va barglarni 50 % olib tashlash kerak bo‘ladi. Muntazam sug’orish va shoh-shabbalariga suv purkash (ertalab yoki quyosh botishi bilan) o‘simliklarning yaxshi tutib ketishini ta’minlaydi. Ekish muddatini ta’minlash o‘simliklarni sun’iy ravishda o‘sishini to‘xtatib turish yo‘li bilan ham amalga oshirilishi mumkin. Buning uchun kuzda qazib olingan o‘simliklarni ko‘milgan holda erto‘lalarda yoki sovutgichli kameralarda +5 ºS dan oshmagan haroratda saqlanadi. O‘zbekiston sharoitida kuzgi ekish davrini cho‘zish mumkin, agar qishki oylarning ob-havo sharoitlari bunga imkon bersa. Daraxt va butalarni ekish. Ko‘kalamzorlashtirish ob’ektlaridagi yangi ko‘chirib ekilayotgan daraxt – buta ekinlarining yuqori darajada tutib ketishi agrotexnik talablarga qanchalik amal qilinishiga hamda ekinlarni qazib olish bilan 158 ekish vaqti oralig’ini qisqartirishga bog’liq. Daraxt va butalarni ekish usullari, bunda kerakli uskunalar va asboblarni tanlashda ekish materialining hajmi (yoshi), o‘simlik turi va ekish maqsadlari inobatga olinadi. Loyihada ko‘rsatilagan daraxt va butalarni ekish joylari qoziqchalar bilan belgilab chiqiladi, bunda ekiladigan burchaklariga qoziq qoqiladi. Yakka daraxtlar ekiladigan joylar esa – ekiladigan chuqur diametrini belgilash uchun uning markaziga qoqilgan qoziqqa ip bog’lanib, shu ip yordamida qoziq atrofiga aylana chiziladi. Tuproqsiz ildizli ko‘chatlarni ekish uchun o‘ralar aylana yoki kvadrat shaklida qaziladi. Qazib bo‘linganidan keyin, uning tubini 0-12 sm chuqurlikda yumshatib chiqish lozim. Yangi qazilgan o‘ralarga ko‘chat ekish mumkin, yaxshisi, o‘ralarni 5-7 kun oldin qazib olib, keyin ekish tavsiya etiladi. Bu o‘tgan vaqt davomida tuproqning pastki qatlamlari kislorod bilan to‘yinadi. Ekish o‘ralarining hajmi, chuqurlarning kattaligi daraxt va butalarning o‘lchamlariga bog’liq. 50-100 sm diametrdagi stilindirsimon chuqurlarni qazish uchun maxsus moslamadan foydalaniladi. Ekskavator yordamida to‘g’ri burchakli o‘ralar qaziladi, o‘ra devorlari egilgan bo‘lib, eni 0,7 m bo‘ladi. O‘ra markaziga 15-20 sm chuqurlikda maxsus qoziq qoqiladi, u ekilgan ko‘chatni mahkam ushlab turish uchun o‘rnatiladi. Bu qoziq balandligi 2 m, yuqori qismining diametri 3 sm. Ekish oldidan, o‘raning to‘rtdan bir qismiga unumdor tuproq tashlanadi, va unga oyoq bilan ozgina bostiriladi. Tuproqda katta bo‘laklar bo‘lmasligi kerak. Quyoshli kunlarda o‘simliklarni ko‘chirishda, ularning ildizlarini 15 daqiqadan ortiq ochiq holda qoldirmaslik kerak. Ko‘chatlarni o‘raga joylash oldidan ko‘zdan kechiriladi, zararlangan shohlari va ildizlari kesib tashlanadi. Ildizni oldindan tayyorlab qo‘yilgan tuproq, torf va loyning suv eritmasiga botirib olinadi. Bunday qorishmaga ildizlarni botirib olinsa, ildiz tizimi yaxshi rivojlanadi, hamda ildizlar va tuproqning bir-biriga tez moslashuvini ta’minlaydi. Geteroauksin moddasining 0,001 % eritmasini qo‘shish yoki ildizlarni suvda bir sutka davomida ivitish yangi ildizlarning o‘sishini jadallashtiradi va o‘simliklar tutib ketishini tezlashtiradi. 159 Ko‘chatni chuqurga joylashda, er sathidan 2-3 sm baland qilib ildiz bo‘yni tuproq bilan to‘ldiriladi. Ko‘chat ildizlarini chuqurga oldin solingan yumshoq tuproq ustiga qo‘yib, ildizchalari sinchiklab to‘g’rilab chiqiladi, bunda qayirilib yoki buralib qolgan ildizlar bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi. So‘ngra, asta-sekinlik bilan, ildizni atrofiga tuproq tashlanadi, o‘raning markaziy qismidan yoniga, diametr bo‘ylab, tuproq mahkamlanib boriladi. Tuproq bilan ildizlar yaxshi jipslashishi uchun ko‘chat silkitib qo‘yiladi. Shundan so‘ng, tuproqni chuqur yuzasigacha solinadi va oyoqlar bilan (chuqur chetidan markaz tomonga) zichlanadi. Ko‘chatni ip bilan qoziqqa bog’lab qo‘yiladi. Ko‘chat atrofida sug’orish uchun o‘yiqcha qoldiriladi va yaxshilab sug’oriladi. Bunday tezkor sug’orish o‘simlikni suv bilan ta’minlash, ayniqsa nam tuproq joylashib, ildizlar bilan jipislashib ketishi uchun zarurdir. Yashil devorlarni barpo etish uchun xandaqlar ariq qazuvchi uskunalar va maxsus ekskavatorlar yordamida tayyorlanadi. Xandaqlarni qazishdan olingan unumdor tuproq alohida to‘planib, ko‘chatlarni ekish vaqtida ildizlarni ko‘mishda ishlatiladi. 1 ga maydonga ko‘chatlarni ekish o‘rtacha me’yori: daraxtlar – 200-400 dona; butalar –1500-2000 dona; yashil devorlar 1 km joyga –10000 donani tashkil etadi. Shuni nazarda tutish kerak-ki, daraxtlar, hatto tez o‘sadiganlari ham, manzarabop xususiyatlarini ekilganidan keyin kamida 5-6 yilda, sekin o‘suvchilari esa faqat 10-12 yildan so‘ng namoyon etadi. Gullaydigan manzarali butalar manzaraboplik xususiyatiga ekilganidan so‘ng ikkinchi va hatto, birinchi yilda ham erishishi mumkin. Avtomobil yo‘llarida manzarali daraxtlarni ekish va parvarishlash. Ko‘kalamzorlashtirish sohasida ko‘p yillar mobaynida olib borilgan tadqiqotlar asosida manzarali daraxtzorlarda ko‘chatlarni turlicha ekish sxemasi tavsiya etiladi. Shaharlarda va avtomobil yo‘llari chekkalarini ko‘kalamzorlashtirish uchun yirik shtambli ko‘chatlardan foydalaniladi. Asosan 4 metr balandlikda va diametri 5-10 sm bo‘lib, ildiz tuprog’i tana diametrini 10 barobariga teng chuqurlikda olinadi. Ildiz tuprog’i bilan ko‘chatlarni tashishda turli 160 konteynerlar mavjud. Yirik ko‘chatlarni ekishda chuqurini avvaldan tayyorlab qo‘yiladi. Manzarali daraxtlar ko‘chatlari barglar to‘kilgandan so‘ng kech kuzda yoki bahorda vegetastiya boshlanmasdan ekiladi. Bahorda ishlarni tezlatish uchun ekiladigan joylarni tayyorlash va chuqurchalarni qazish ishlari kuzda bajariladi. Ekish uchun chuqurchalarni qo‘lda yoki mashina yordamida qaziladi. Chuqurchalarning kattaligi shunday bo‘lishi kerakki, unda ildiz tarmoqlari bemalol joylashishi lozim (50×50×50 sm dan 70×70×70 sm gacha). Ko‘chatlar ikki-uch yoshli va standart bo‘lishi kerak. Ular yaxshi rivojlangan, mexanik zararlanmagan bo‘lishi zarur. Ekishdan oldin zararlangan ildizlar kesib tashlanadi, so‘ng ildiz qismini loy va go‘ng aralashmasidan iborat bo‘lgan quyuq massaga botirib olinadi. Ekishdan 6-8 kun ilgari chuqurchalarga 10 kg chirigan go‘ng yoki 300 g, superfosfat, 60 g kaliyli tuz va 60 g ammoniy sulfati solinadi. Ushbu miqdorni yarmisi chuqurchani tubiga, ikkinchi yarmisi yuqoridagi chirindili tuproq bilan aralashtiriladi va u bilan chuqurga solinadi. Ekilgandan so‘ng atrofiga aylana shaklda ariqchalar olinadi (1,0-1,2 m diametrli) va yaxshilab sug’oriladi. Ildiz bo‘g’izi ochilib qolsa uni tuproq bilan berkitib qo‘yiladi. Qurib qolgan ko‘chatlarni o‘rniga kuzda yoki keyingi yilgi bahorda yangilari ekib qo‘yiladi. Yashil daraxtzorlarning tutunga va gazga chidamliligini oshirish usullaridan biri ularga parvarishlash davrida mineral o‘g’itlarni berishdir. Sug’oriladigan erlarda ko‘chatlarini ostiga 90-120 kg dan azot va fosfor (270-360 kg ammiakli selitra yoki 45-60 kg ammoniy sulfati va 450-660 kg oddiy donador superfosfat) beriladi. Sug’oriladigan erlarda 150 kg/ga azot (450 kg ammiakli selitra yoki 750 kg ammoniy sulfati) va 120 kg/ga fosfor solinadi (600 kg/ga superfosfat). Sug’orilmaydigan joylarda 60-90 kg/ga azot (180-270 kg ammiakli selitra yoki 300-450 kg/ga ammoniy sulfati), 60 kg/ga fosfor (335 kg/ga oddiy superfosfat) va 30 kg/ga kaliy (75 kg/ga kaliy tuzi) beriladi. Sug’oriladigan erlarda mineral o‘g’itlarni berishning o‘ziga xos xususiyatlari mavjuddir. Ularni o‘g’itlash daraxtzorlarni sug’orish bilan bog’liqdir. Shuning uchun azotli va fosforli o‘g’itlarni uch marta beriladi – aprel, may va iyunda. Aprelda 50 % azot va fosfor, 161 qolganlari esa may va iyunda – ikkinchi sug’orishdan oldin beriladi. Kaliy tuzlarni 50 % yozgi oziqlantirish shaklida solinadi. Uch yil ketma-ket o‘g’itlar beriladi. Ularning ta’siri keyingi 3-4 yilda ham namoyon bo‘ladi. Daraxtzorlardagi yosh ekinlar maydonida o‘g’it solish maqsadga muvofiq emas, chunki yosh nihollar ildiz tarmog’i tarqalgan maydondagi oziq moddalardan foydalanadilar. Shu boisdan chegaralangan maydonga ya’ni ko‘chatlar atrofida 1– 1,5 m diametrda o‘g’it berish lozim. O‘g’itlarni yuqori agrotexnik fonda ayniqsa vaqtida sug’orilganda, tuproq yumshatilganda va begona o‘tlarga qarshi kurash olib borilganda berish maqsadga muvofiqdir. Manzarali daraxt ko‘chatlarini yaxshi o‘sishi va rivojlanishi uchun vegetastiya davomida tuproqqa ishlov berish, sug’orish, o‘g’itlash, daraxtlarning shox-shabbasiga shakl berish, begona o‘simliklarni olib tashlash, zararkunanda va kasalliklarga qarshi kurash tadbirlarini o‘z vaqtida olib borish lozim bo‘ladi. Yashil daraxtzorlarda tuproq yumshoq va toza holda saqlanishi kerak, begona o‘tlar bo‘lmasligi zarur. Buning uchun qatorlar ichi va qatorlar oralig’i tuprog’i yumshatiladi, yillik yong’ingarchilik miqdori 800-850 mm dan kam bo‘lgan tumanlarda ko‘chatlar sug’orib turilishi lozimdir. Birinchi yillari 6-8 marta 600- 700 m 3 /ga miqdorda suv beriladi, keyingi yillari 4-5 marta 900-1000 m 3 /ga miqdorda sug’oriladi. Novdalar to‘liq yog’ochlanishi uchun sug’orishni avgustning ikkinchi yarmida to‘xtatiladi. Yo‘l chekkasiga ekilgan daraxtlarni tejamkor, tomchilatib sug’orish usulida sug’orish mumkin. Bunda sug’orish suvi alohida moslamalar – tomizgichlar yordamida parvarishlanayotgan o‘simlik ildizlari joylashgan qismga beriladi. Shu bilan birga, suvni berish vaqtida erigan mineral o‘g’itlar ham berilsa, parvarishlanayotgan o‘simlik rivojlanishi yuqori bo‘ladi. Sug’orilmaydigan joylarda parvarish ishlari tuproqda namlikni saqlashga qaratilishi lozim. Bahorda tuproq (qatorlar orasi va qatorlar ichi) haydaladi, azotli o‘g’itlar qo‘shiladi, so‘ng 1-2 marta kultivastiyalanadi, namlikni yig’ish uchun tuproq kuzda haydaladi va fosfor – kaliy o‘g’itlar beriladi. 162 Shox-shabbasini 5-6 yil davomida shakllantiriladi, sanitariya maqsadida kesishlar o‘tkaziladi. Shtamb balandligi 70-80 sm, kuchli o‘suvchi navlarda esa 110-120 sm bo‘ladi. Kuchsiz novdalar olib tashlanadi. Faqat yaxshi rivojlanganlari qoldiriladi, ular tananing hamma tomonlarida joylashishi kerak va o‘sganida bir- biriga halaqit bermasligi lozim. Ushbu novdalarda yarim skeletli va o‘suvchi novdalar shakllantiriladi. Daraxtlarning yoshi oshib borishi bilan, qarishi boshlanadi. Bu davrda va novdalarini sovuq o‘rsa yoki qurib qolsa, unda ular ko‘proq kalta qilib kesiladi, so‘ng shox-shabbasini to‘g’rilashadi va keyinchalik odatdagi kesish ishlarini bajaradilar. Shox-shabba parvarishlanganda birinchi navbatda quriyotgan, shox-shabbasi ichiga qarab o‘sayotganlari, hamda bir-biriga tegib turganlari, kuchsiz novdalar kesib tashlanadi. Ildiz bo‘g’izidan o‘sib chiqqan novdalar kesib tashlanadi. Novdalarni bahorda, shirasi harakatga kelmasdan kesilgani yaxshiroqdir, chunki biroz kechiktirilsa kesilgan joyidan sharbatlarini oqib turishi kuzatiladi. Agar yo‘g’on novdalar kesiladigan bo‘lsa, u holda kesilgan joyga bog’ surtmasi yoki yog’li buyoq surtiladi, aks holda kesilgan joyda zararkunandalar va kasallik paydo bo‘lib shoxni chirishiga olib keladi. Shox-shabbasiga shakl berish va zichlantirib ekilgan turlarni ortiqcha shoxlarini kesishda bog’dorchilikda qabul qilingan tavsiyalarga rioya qilinadi. Daraxtni shtambini va skeletli shoxlarini quyosh nuridan saqlash uchun kuzda ularga so‘ndirilgan ohak, loy va go‘ng aralashmasi surtiladi. Ko‘chatlarni parvarishlash, o‘simliklarni kasallik va zararkunadalariga qarshi kurash. Qumdan himoya qilish uchun o‘tqazilgan yosh ko‘chatlarni shox- shabbalarining yig’inchoqligi 90 % gacha erishguncha parvarish qilinadi. Ko‘chat o‘stirish og’ir bo‘lgan sharoitlarda ihota o‘rmonlari mintaqasidagi tuproqni parvarishlash ishlari zarur bo‘lgan hollarda mintaqadagi daraxt va butalarning butun umri davomida bajarilishi lozim. Manzarali o‘simliklarni parvarishlash – tuproqni muntazam ravishda yumshatish va begona o‘tlarni olib tashlash, ko‘chatlarni yilning quruq davrlarida 163 sug’orish, o‘simliklarni o‘g’itlash va oziqlantirish, zararkunandalar va kasalliklarga qarshi kurashish ishlarini o‘z ichiga oladi. Manzarali o‘simliklarni parvarishlash ishlarining texnologiyasi mazkur hududdagi aholi yashash joylarini ko‘kalamzorlashtirish bo‘yicha qabul qilingan me’yorlarga va qoidalarga muvofiq tarzda bo‘lishi lozim. Daraxt va butalarni parvarishlash. O‘simliklar yaxshi o‘sib-rivojlanishi va yuqori manzarabop xususiyatlarga ega bo‘lishi uchun ularni kundalik, uzoq muddat yaxshi parvarishlash kerak bo‘ladi. Daraxt va butalarni parvarishlash – o‘simliklar ekilganidan keyin tutib ketishi hamda biologik jihatdan chidamli va estetik jihatdan manzarabop ekinzorlarni yaratishiga qaratilgan tadbirlar tizimidan iboratdir. Ekinlarning o‘sishi, ekinzorlar holati, hayotiy davomiyligi va manzaraboplik xususiyatlariga noqulay sharoitlar katta ta’sir ko‘rsatadi. Avtomobillardan chiqqan zararli gazlar va chang, sanoat ishlab chiqarishidan ajralib chiqqan zaharli chiqindilar, yorug’likning etishmasligi, ayniqsa binolar bilan to‘silganida, insolyastiya va issiqning oshishi, havo nisbiy namligining pastligi, ko‘chalar va maydonchalardagi tuproqning zichlanib qolishi – bularning hammasi ildiz o‘sishini cheklaydi, o‘sish jarayonlarini susaytiradi, o‘simliklar manzarabopligini kamaytiradi, hayotiy davomiyligini qisqartiradi. Daraxt va butalarni parvarishlashda agrotexnik tadbirlarni o‘tkazish jarayonida bir qancha talablarga rioya etish zarur. Bunda, bir – tomondan, o‘simliklarning kelib chiqishi, ularning bioekologik xususiyatlarini, fiziologik holatini inobatga olish zarur bo‘lsa, ikkinchi tomondan – atrof muhitning noqulay sharoitlarini ham hisobga olish kerak. Daraxt va butalarni parvarishlash ishlari ular ekilganidan so‘ng, ko‘kalamzorlashtirish ob’ektidan foydalanish jarayonida, ya’ni, o‘simliklar hayotining butun davri davomida olib boriladi. Daraxt va butalarni ekilganidan so‘ng parvarishlash. Daraxt va butalarni ekilganidan so‘ng parvarish qilish o‘simliklarning yaxshi tutib olishi va o‘sib– rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan. Ekilganidan keyin bir necha yil o‘simliklar uchun “jonlanish” davri bo‘lib hisoblanadi. 164 O‘simliklarning tutib olishi va to‘liq o‘zini tiklab olish vaqti ularning biologik xususiyatlariga, xolati va ko‘chatlar yoshiga bog’liq. Eng tez (2-3 yilda) butalar o‘zini tutib o‘sib ketadi. 6-11 yoshli daraxt–ko‘chatlarining to‘liq tutib ketish davri 3-4 yilga cho‘ziladi. Yirik daraxt va butalar uchun bu vaqt 5-6 yilgacha kuzatiladi. Ekilgandan so‘nggi parvarish ishlarini olib borishda tuproq–iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda, muntazam parvarish ishlarini butun mavsum davomida o‘tkazishga e’tibor qaratiladi. Bunda sug’orish, daraxt tanasi atrofidagi tuproqni yumshatish va mulchalash, oziqlantirish ishlari olib boriladi. Ildizlarning rivojlanishiga, o‘suv davrida stimulyatorlarni qo‘llash (geteroauksin, betaindaluksus kislota) yaxshi samara beradi. Bu stimulyatorlarni tuproqqa eritma holatida solinadi (bitta tabletka, 100 mg ta’sir etuvchi modda, 10 litr suvga) va bir vaqtning o‘zida sug’oriladi. Tadqiqotlar va tajribalar asosida stimulyatorlarni qo‘llashning quyidagi me’yorlari tavsiya etiladi: bitta o‘simlikka litr hisobida: Standart buta–ko‘chatlar (3-5 yoshli) 10 Standart daraxt–ko‘chatlar (6-11 yoshli) 20 O‘rtacha yirik daraxt va butalar ildiz tuprog’ining hajmi bo‘yicha: 0,8x0,8x0,5 m 30 1,0x1,0x0,6 m 40 1,3x1,3x0,6 m 50 1,5x1,5x0,65 m 60 O‘stirish stimulyatorlarini bahorda, ildiz tizimi qayta tiklanish paytida qo‘llash tavsiya etiladi. Stimulyatorlar eritmasini bevosita sug’orishdan so‘ng, daraxt atrofidagi sug’orish egati bo‘ylab solinadi, bunda o‘simlikning ildiz tizimi joylashgan tuproq butunligicha namlanib, to‘yinishini nazarda tutish lozim. Ildiz atrofi tuprog’i bilan ekilgan o‘simliklar uchun stimulyatorlar eritmasini ildizlar kesilgan joyini mo‘ljallab, tuproq aylanasi bo‘ylab solinadi. Keyingi ishlov berish 5-6 kundan keyingina o‘tkaziladi, ayniqsa nimjon o‘simliklar stimulyatorlar 165 qo‘llanishiga muhtojdir. Tuproqni yumshatish va muntazam sug’orish, begona o‘tlarni yo‘qotish, mineral va organik o‘g’itlarni solish, zararkunanda va kasalliklarga qarshi kurashish, daraxt tanasini tozalash, shox-shabbasini qirqish yo‘li bilan uning o‘sishini boshqarish – daraxt va butalarni parvarishlashdagi asosiy tadbirlar bo‘lib hisoblanadi. Tuproqni yumshatish va sug’orish ishlari muntazam ravishda (mavsumda 12-15 marta) olib boriladi. Sug’orish 1 metrlik tuproq qatlamining to‘la namlanishigacha amalga oshiriladi. Sug’orish me’yori 100 m 3 /ga har 15-25 kunda. Ekish oldidan tuproqqa organik va mineral o‘g’itlar solinmagan bo‘lsa, o‘suv davrida oziqlantirish kerak bo‘ladi. Ildiz tizimi hajmi katta bo‘lib, tuproqning 1,5 metrgacha chuqurlikda joylashgan daraxt va butalarni egatlar bo‘yicha to‘yintirib sug’orish, yoki teshikchali er osti sug’orish tizimi orqali sug’orish tavsiya etiladi. Tuproqning namligi etarli bo‘lganida, ildiz tizimi chuqurlikka va eniga o‘sib, rivojlanadi. Agar namlik chuqurlikka etarli borib etmasa, (yomg’irlatib yoki daraxt atrofi sug’orilganida) ko‘pgina daraxtlar uchun xos bo‘lmagan yuza ildiz tizimi vujudga keladi. Bunday ildizli daraxtlar shamollarga chidamsiz, uzoq yashamaydigan va tana zararkunadalari hujumiga bardosh bera olmaydigan bo‘lib qoladi. Agar joylarda daraxt va butalarni filtrlovchi sug’orish sharoitlari yaratilmagan bo‘lsa, bu holda samarali bo‘lgan gidrobur yordamida sug’orish usuli qo‘llaniladi. Gidrobur sug’orish-yuvish mashinasining nasosi bosimi ostida ishlaydi. Gidrobur qisqa vaqt (5-10 daqiqada) daraxtlarning ildiz tizimi joylashgan qatlamini namlatishga imkon yaratadi. Bunday sug’orishlar samarasini mineral o‘g’itlar eritmasini ham qo‘shish bilan oshirish mumkin. Daraxtlar atrofini ketmonlar yordamida yumshatish ham alohida ahamiyatga ega. Bu agrotexnik tadbir muntazam ravishda olib boriladi, natijada, begona o‘tlar yo‘qotilib, ildiz tizimining nafas olishi yaxshilanadi. Bir mavsumda 6-7 marta 4-5 sm chuqurlikda chopiq o‘tkazib, ildizlarga shikast etkazmasdan amalga oshiriladi. 166 Yoz mavsumida yosh daraxt ko‘chatlari shox-shabbalarini va butalarning er ustki qismini yomg’irlatish foydalidir. Ekilganidan keyingi ikkinchi yilida yomg’irlatish ishlari mineral o‘g’itlarning eritmasini qo‘shib barglardan oziqlantiriladi. Buning uchun 0,1 % mochevina eritmasi (1 g mochevina tuzi 1 l suvda eritiladi), 0,2 % ammakli selitra eritmasi, 0,5-1,0 % superfosfat, 0,5 % kaliyli xlor eritmalaridan foydalanish mumkin. Yoz mavsumida yosh nihollar ustidan muntazam kuzatishlar olib boriladi: daraxtlarning qoziqchalarga mahkamlanganligi tekshirilib, qiyshayib qolgani, tortib bog’lanadi. Qoziqlar qiyshaygan bo‘lsa, to‘g’rilab chiqiladi, singanlari o‘rniga boshqasi qoqiladi. O‘simliklar to‘liq tutib ketganidan so‘ng (ekilganidan 3 yil keyin), qoziqlar olib tashlanadi. Kuzda daraxtlar tanasi atrofidagi tuproq yumshatiladi (5-7 sm chuqurlikda). O‘simliklarni isitish maqsadida, bu joyga ninabarglilar qirindisi, go‘ng yoki chirindi 3-14 sm qalinikda solinadi. Birinchi yilda ildiz tizimini isitish zarur tadbir bo‘lib hisoblanadi. Bahorgi iliq kunlar boshlanganida go‘ng va chirindi solinadi va tuproq bilan birga ag’darib chiqiladi. Yosh daraxtlar va butalarni qishki qorlardan himoyalash maqsadida dekabr oyi boshlarida ularning shox-shabbalari (ayniqsa mojjevelnik va biota) ip bilan bog’lab chiqiladi, bahorda bog’ichlar olib tashlanadi. O‘zbekistonda iqlimning iliq davri uzoq davom etadigan (8 oy), havo esa kuchli changlangan sharoitda, yashil ekinzorlarni parvarish qilishning muhim tadbirlaridan biri – shox-shabbalarni yuvib chiqishdir. Daraxt barglarida va ayniqsa, ninabarglilarda shox-shabbaning katta qismida ko‘p miqdorda chang to‘planadi. 2-5 yilgacha umr ko‘radigan ninabarglarda yaproq barglardagiga nisbatan 30 baravar ko‘proq chang to‘planib qoladi. Aynan shu narsa shaharlarda ninabarglilarning kam chidamli bo‘lishining asosiy sabablaridan biri hisoblanadi. Daraxtlar tanasini oqlash shahar ko‘kalamzorlashtirish ishlaridagi agrotexnik tadbirlar majmuasiga kiradi. Bu tadbir yil bo‘yi o‘tkaziladi. Daraxtlarni oqlash, ayniqsa yosh nihollarni, ularni yozgi kuyishdan va qishki sovuq olishdan saqlaydi, shuningdek, zararkunandalar va zamburug’li kasaliklarga qarshi kurash 167 tadbirlarining asosiy vositasi bo‘lib hisoblanadi. Daraxtlarni oqlash ohakning 20 % eritmasi, tez qo‘shilib, oddiy, elkaga osiladigan purkagichlar yordamida yoki qo‘lda bo‘yoq cho‘tkasi bilan amalga oshiriladi. Katta yoshdagi daraxtlarni ko‘chirib ekish. Yirik jamoat binolari oldidagi maydonlarni ko‘kalamzorlashtishda, xiyobonlar tashkil etishda, ko‘chalarni obodonlashtirishda katta yoshdagi daraxtlarni ko‘chirib ekish eng samarali va zarur tadbirlardan bo‘lib sanaladi. Bunda qisqa vaqt ichida loyihada rejalashtirilgan to‘liq ko‘lam manzarasiga (yashil kampozistiyaga) erishish imkoni yaratiladi. Lekin katta yoshdagi daraxtlarni ko‘chirib ekish ko‘p mablag’ va ko‘p mehnat talab qiladi, shuningdek, ko‘chirib ekish ishlarini yuqori agrotexnik talablarga rioya qilgan holda bajarishni hamda ekilgandan keyin ikki va undan keyingi yillarda sinchkovlik bilan parvarish qilishni talab etadi. Shu sababli, katta yoshdagi daraxtlarni ko‘chirib ekish asosan, shaharning e’tiborga loyiq va ma’suliyatli qismida amalga oshiriladi. Ko‘pgina daraxt turlarini katta yoshida ko‘chirib o‘tkazish mumkin. Ma’lumki, ildiz tizimi tuproqning yuza qatlamlarida joylashgan daraxt turlari ildizi chuqur joylashgan ekinlarga nisbatan ko‘chirib ekilganida tezroq moslashib ketadi. Ko‘chirib ekilgan yaproqbargli daraxtlar ninabarglilarga nisbatan yaxshi moslashadi. Yaproqbargli daraxt turlaridan yog’ochi yumshoqroq bo‘lganlari, yog’ochi qattiq turlarga nisbatan yaxshiroq o‘sib ketadi. Ko‘chirib ekilganidan so‘ng yaxshi moslashadigan katta yoshdagi daraxtlar turlariga: jo‘kaning barcha xillari; o‘tkir birgli zarang, yavor, dala zarangi, aylant, chinor, ko‘pgina teraklar, sofora va boshqalar kiradi; ninabarglilardan esa – g’arb tuyasi, biota, ginkgo, kumushsimon archa, tiss va boshqalar mansubdir. Katta yoshdagi oq qayin, buk, gledichiya, katalpa, lola daraxti, tut, ryabina, eman, qarag’ay daraxtlari ko‘chirib ekilganida hamma vaqt ham yaxshi natija bera olmaydi. Qarag’aylar ichida ko‘chirib ekishda moslashadigan: veymut qarag’ayi, undan keyingi o‘rinda turadiganlari – qrim va qora qarag’aylardir. Buta turlarini ham katta yoshida ko‘chirib o‘tkazish mumkin. Butalar ichida ko‘pchiligi: spireya, shamshod, irg’ay, biryuchina, nastarin va boshqalar yaxshi 168 moslashadi. Bulardan ko‘ra qiyinroq tutadiganlari – abeliya, kizilnik, krushina, leщina, jiyda, magoniya, oblepixa, tamariks, shuningdek, do‘lana va rakitnik. Ko‘chirib o‘tkaziladigan yaproqbargli daraxtlar yoshi (eman, jo‘ka, zarang, kashtan, sofora va b.) 30-50 yoshdan oshmagan bo‘lishi, ninabarglilar yoshi esa – 20-30 yildan ortiq bo‘lmasligi lozim. Ko‘rsatilgan vaqt doirasida ko‘chiriladigan daraxtlar bo‘yi 6-8 m etadi. Ko‘chirib o‘tkazish uchun sog’lom daraxtlar tanlanishi tik va shox-shabbasi to‘g’ri shaklda bo‘lishi hamda manzarasi jihatidan bir xil bo‘lgan daraxtlarning yosh nusxalaridan tanlab olish maqsadga muvofiq. Ko‘pchilik daraxtlar turlarini ko‘chirib ekish uchun qulay vaqt – erta bahor bo‘lib hisoblanadi. Erta bahorda, kurtaklar ochilmasidan oldin, kuzda ko‘chirilganiga nisbatan, tol, terak, mognoliya, shaftoli, lola daraxti; butalardan esa – azoliya, kalikantus, do‘lana, rododendron, sumax va tamarikslar tez moslashib o‘sadi. Ninabargli daraxtlarni erta bahorda, o‘sish boshlanishidan oldin ko‘chirib o‘tkazilgani ma’qul. Ko‘pchilik yaproqbargli turlar uchun ko‘chirib o‘tkazishning qulay vaqti, shuningdek, kuzgi barg tashlash davri hamdir. Bu ishni sovuq boshlanishidan oldin, ayniqsa, mayin yomg’ir davrda, bulutli kunda bajarish maqsadga muvofiq. Sovuqqa chidamli daraxt turlarini qishda ham ko‘chirib o‘tkazish mumkin. Bunda havo harorati -12-15 o S dan past bo‘lmasligi lozim, shuningdek, daraxtlarni oldindan muzlatib, tayyorlangan ildiz tuprog’i bilan birga ko‘chirish kerak bo‘ladi. Zarur sharoitlarda, istisno tariqasida yaproqbargli daraxtlarni yoz mavsumida ham ko‘chirib o‘tkazish mumkin. Bunday hollarda barglarning aksariyat qismi olib tashlanadi, shox-shabbasi soyalatib, daraxt tanasini kichik bo‘z bilan o‘raladi. O‘zbekiston sharoitida ko‘chirib ekiladigan daraxtlarning asosiy turlari: balandligi 8-10 m va tanasi diametri 10-15 sm bo‘lgan eman, oddiy shumtol, lola daraxti, gledichiya, kanada bagryannigi, kumushsimon zarang, dala zarangi, mayda bargli qayrog’och, kashtan, chinor, yapon saforasi va boshqa yaproqbargli daraxtlardir. Ninabarglilardan – qrim qarag’ayi, mojjevelnik, biota daraxtlaridir. 169 Ko‘chirib ekiladigan daraxtlarning ildiz tuprog’ini joylashtirish uchun yog’ochdan tayyorlangan maxsus yig’ma konteynerlar ishlab chiqilgan. Ular kesilgan piramidasimon shaklda bo‘lib, yuqori va pastki satxi kesimi 2:1 nisbatda bo‘ladi. Konteynerlarning tepa qismi – metaldan tayyorlangan panjara bo‘lib uning mustahkamligini va qulayligini ta’minlaydi. Amaliyotda 3 ta standartdagi konteynerlar qo‘llaniladi: - 8-12 yoshdagi yaproqbargli daraxtlarni ko‘chirib ekish uchun: yuqori kesimida 80x80 sm, pastki qismida 55x55sm; balandligi 100 sm; - 6-8 yoshdagi 60x60 sm, pastki kesimida 45x45 sm, balandligi 60 sm, - yirik hajmli yaproqbargli va ninabargli daraxtlarni ko‘chirib o‘tkazish uchun: yuqori kesimida 110x110 sm, pastki kesimida 75x75 sm, balandligi 100 sm. Konteynerlar qo‘llanganida daraxtlarni ko‘chirib o‘tkazish ishlari engillashadi va tezlashadi, chunki o‘q ildizlarini kesish usulidan foydalanilmaydi, shuningdek, konteynerlar bir necha marta qo‘llashga yaroqlidir. Konteynerlarda ko‘chirib o‘tkazish quyidagicha bajariladi: kran yordamida daraxt ildiz tuprog’i piramidasimon konteynerlarda mahkamlanib, ko‘tarilganida o‘q ildizlari o‘zi uziladi. Bundan tashqari, daraxtni avtomobil kuzoviga solinganida hamda tashilganida daraxt tanasining mashina ortidagi bortiga tegib shikastlanishining oldi olinadi. Ko‘chirib o‘tkaziladigan daraxtning ildizlari, birinchi va uchinchi standart konteynerlarga joylashtirish uchun, ildiz tuprog’ining atrofi bo‘ylab 50 sm enlikda 120 sm chuqurlikda qazib chiqiladi. Shunday qilinganida daraxtni ildiz tuprog’i bilan konteynerlarga joylashtirishda ishchiga qulaylik yaratiladi. Joylashtirishdan avval, konteyner ikki bo‘lakka ajratiladi, har bir bo‘lagi daraxt ildiz tuprog’i atrofining qarama-qarshi tomonidan tushiriladi, bir-biriga qaragan tomonlari yaqinlashtiriladi. Shundan so‘ng, aramatura bog’ichlarining erkin holdagi uchki qismi qarama-qarshi joylashgan konteyner tomonlaridagi teshikchalarga to‘g’rilab, tortib gaykalar yordamida mahkamlanadi. Konteyner devorlari va ildiz atrofidagi bo‘shliqlar tuproq bilan to‘ldirilib, belkuraklar bilan imkon qadar zichlanadi. 170 Daraxtlar avtomobil yoki traktor kranlari yordamida yuklanadi. Bunda ishning xavsizligini ta’minlash uchun kranlar va avtomashinalarni to‘g’ri holatda joylashtirish muhim ahamiyatga ega. Konteyner maxsus po‘lat troslar yordamida shunday tortiladi-ki, ildiz tuprog’i vertikal ravishda chiqarilmasdan, yon tomonga qo‘zg’atiladi. Daraxt bir tomoniga tisarilib, yuqoriga tortiladi, bunda konteynerdan tuproq to‘kilmaydi va daraxtni beshikast avtomashinaga tik xolatda yuklash imkoniyati yaratiladi. Agar birinchi o‘rinishda daraxt qo‘porilmagan bo‘lsa, yuqoriga ko‘tarilayotgan konteyner ostidagi ildizlarni bolta bilan chopib, uni asta-sekin, ko‘tarish kerak bo‘ladi. Oldin yuklangan ikkita konteynerni imkon qadar avtomashina orqa bortiga yaqin joylashtirish kerak. Ularning oldida joylashgan konteynerlar daraxtlarning tanasiga shikast etmasligi uchun shunday qilish maqsadga muvofiq. Konteynerlarni yuklashning boshqacha usullari ham bor, lekin har qanday holatda daraxtlarni, oldin avtomashinaning orqa borti yonida, keyin esa-oldingi borti yoniga joylashtirish zarur bo‘ladi. Bunday qilinmasa, oldingi bort oldida joylashgan daraxt tanalari, keyingilarini yuklashga xalaqit beradi. Avtomashinaga daraxtlarni yuklab bo‘linganidan so‘ng, ularning shox-shabbalari tartibga keltiriladi. Katta yoshdagi daraxtlarni ko‘chirib o‘tkazishga mo‘ljallangan chuqurlar oldindan tayyorlab qo‘yiladi. Ekish chuqurlarining o‘lchamlari daraxt ildiz tuprog’i hajmiga bog’liq bo‘lib, sathida ildiz tuprog’i hajmidan 1 metrdan kam bo‘lmagan masofada kengroq, chuqurligi esa-ildiz tuprog’i balandligidan 0,5 metrdan oshgan bo‘lmog’i lozim. Chuqurlarning bunday o‘lchamlari konteynerlarni tushirib, joylashtirishda qulaylik tug’diradi hamda atrofiga unumdor tuproq solish imkoniyatini beradi. Ekish oldidan olib kelingan tuproqni kerakli miqdorda solinadi, so‘ng suv quyiladi (har bir chuqurga 2 m 3 dan kam bo‘lmagan miqdorda). Bu tadbir solingan tuproq yaxshi joylashishi uchun amalga oshiriladi, bunda ekilgandan keyingi sug’orilishlarda daraxtlar bir tomonga egilib, qolishining oldi olinadi. Chuqurlarni daraxtni o‘raga joylashdan oldin yoki chuqurdagi daraxt ildizini konteynerdan ozod etishdan oldin sug’orish kerak bo‘ladi. Bunda konteynerlarni ozod etish 171 jarayoni biroz murakkablashadi, lekin daraxtni qator bo‘ylab qoq markaz qismida joylashtirish imkonini beradi. Chuqur tubiga solingan tuproq sathi 20 sm dan ko‘proq bo‘lgan barcha holatlarda chuqurni ekish oldidan sug’orish zarur hisoblanadi. Ekib bo‘lingandan keyin ham sug’orish kerak bo‘ladi. a) b) v) g) 5.14-rasm. Katta daraxtlarni ko‘chirib ekish bosqichlari: a) daraxt atrofini kovlash; b) ildiz tuprog’ini (konteyner) ko‘chirishga tayyorlash; v) daraxtni ildiz tuprog’i bilan avtomashinaga ortish; g) ekish joyini tayyorlash. Daraxtni tushirib, ekilayotgan paytda avtokran chuqurga nisbatan yoni bilan joylashadi. Bunda avtokran ekish qatori bo‘ylab harakatlanish uchun, chuqurlar joylashgan chiziq (qatorlab ekish qo‘llanilganida) yoniga 2-3 metr uzoqlikda joylashtiriladi. Bu tadbir qator bo‘ylab ekiladigan daraxtlarni tushirishda vaqtni tejash imkonini beradi. Avtomashina yuklangan daraxtlar bilan avtokranlarga imkon qadar yaqinroq joylashadi. Bunda avtomashinaning oldi borti avtokranning orqa tomoni bilan bir sathda, bo‘ylama o‘qi esa – bo‘ylama o‘qiga nisbatan 45º burchak sathida joylashtiriladi. Bunday tartibda joylashtirish usulida daraxtlarni tezroq va bexatar o‘tqazish mumkin. Shuningdek, kranni joylashtirishda osig’lik 172 simlar, yonidagi daraxtlar va boshqa to‘siqlar bo‘lmasligini nazarda tutish lozim. Kichik hajmli ninabargli daraxtlarni vertikal holatda mashinadan tushiriladi. Daraxtlarni tushirish va ekishda qiyalatish, ular uchun xafli emas. Chuqurga daraxtni joylash vaqtida, iloji boricha uning oldingi o‘sgan joyidagi holatini saqlashga harakat qilinadi (tomonlari bo‘yicha G’arb, Shimol, Sharq, Janub). Agar daraxtlarni mexanizmlar yordamida ekish imkoni bo‘lmasa, unda qo‘lda ekish kerak bo‘ladi. Daraxtni chuqurga yaqinlashtirib, gorizontal holatda qo‘yiladi, uni taxtaga joylab, qiyalatib, chuqurga tushiriladi. Chuqurga kerakli holatda o‘rnatilganidan so‘ng, konteynerlar bo‘shatiladi. Chuqur unumdor tuproq bilan to‘ldiriladi. Ko‘chirib ekilgan daraxtlarni parvarishlash tadbirlari ularni muntazam sug’orish va daraxt tanasi atrofini yumshatishdan iborat. Bular daraxtlar tutib ketishining muhim shartlari bo‘lib hisoblanadi. Shu bilan birga, quyidagi tadbirlarni ham amalga oshirish foydalidir: - daraxtni simlar, tros yoki iplar bilan bog’lash, bunda ularning shamolda tebranib qiyshayishining oldi olinadi; bog’lash yoki uch tomondan (120º burchak ostida), yoki bo‘lmasa, ikki tomonidan qoziqqa bog’lanadi; - daraxt tanasini issiqdan va ortiqcha bug’lanishdan saqlash maqsadida bo‘z, brezent yoki chipta bilan o‘rash yoki ikki marotaba, tuz qo‘shilgan ohak surib chiqish lozim; - ertalabki va kechki vaqtlarda daraxtlar shox-shabbasiga suv purkash bug’lanish jarayonini pasaytiradi, bunda bug’lanish vaqtincha faqatgina barg yuzasidan amalga oshadi. Mulchilash bilan gidroekish, odatda, o‘simlik tuprog’i bilan to‘ldirmasdan, qumloq va loydan yon bag’irlarni mustahkamlash uchun ishlatiladi, lekin dastlabki yumshatilish bilan, shuningdek, o‘simlik tuproqlari bilan qumli va qumloq yon bag’irlarni mustaxkamlash uchun ishlatiladi. Mulchi tarkibiga quyidagi komponentlar kiradi: - bitum emulsiyasi - mineral o‘g’it - ko‘p yillik o‘tlarning urug’lari - mulchalash materiallari (qipiq, stellyuloza, mayda torf). Emulsiya, mulchalash materiallari, o‘g’itlar va 1 m 2 maydonga suvning sarfi quyidagicha: - 173 qipiq, kg - 0,4 - o‘g’itlar, kg superfosfatlar - 0,03 kaliy tuzlari - 0,02 nitratlar - 0,06 - bitum emulsiyasi va suv, l – 5,0. Gidroekish texnologiyasi. Gidroekish maxsus mashina tomonidan amalga oshiriladi. Gidroekish texnologiyasi ikkita asosiy jarayondan iborat bo‘lishi kerak: gidroekish mashinasiga yonilg’i quyish va ko‘p yillik o‘tlarni suv bilan aralashmasi bilan mashina stisternasini to‘ldirish. Ishchi aralashmani yo‘l yon bag’riga sepish. Ishchi aralashmasini yon bag’irdan oqib ketmasligi uchun yon bag’r yuzasi juda silliq bo‘lmasligi kerak, agar kerak bo‘lsa ishning boshlanishida o‘simlik tuprog’ini to‘kish va yon bag’irlarni yumshatish kerak. Uzunligi bo‘ylab yo‘l poyi yon bag’rlari bo‘laklarga bo‘linadi. Bir bo‘lakning maydoni gidroekish mashinasi uchun stisterna hajmiga bog’liq. Bir marta to‘ldirish uchun material sarfi 5.2-jadvalda keltirilgan. 5.2-jadval Ishchi aralashma tarkibi O‘lchov birligi Qiymati Urug’ % 0,6 O‘g’it % 1,7 Qipiq % 6,8 Bitum emulsiyasi % 90,9 Gidroekish yo‘l poyini yon bag’rini ozroq namlangan xolda bajarish kerak. Manzarali daraxt-buta ko‘chatlariga shakl berish. Parvarishlash ishlarining asosiylaridan biri – o‘simliklar shox-shabbasiga manzaraboplik sifatini oshirish uchun ayrim shoxlari va novdalari qisman kesib chiqiladi. Kesish ishlari o‘simliklarni biologik xususiyatlarini inobatga olgan holda bajariladi. Daraxtlar kesilgan bo‘lsa, uning umumiy o‘sishi va rivojlanishi yaxshilanadi. Bunda shox- shabbaga kerakli shakl beriladi, qurigan, kasallangan va haddan tashqari qalinlashib ketgan shoxlari olib tashlanadi. Kesish natijasida daraxt shox- shabbalari va ildizlari umumiy hajmining o‘zaro nisbati o‘zgaradi, so‘ruvchi ildizlari ko‘payadi, natijada o‘simlikning suv va mineral moddalar bilan ta’milanish darajasi yaxshilanadi. 174 Daraxtning yosh, jadal o‘sish davrida, shox-shabbalarning parvarishi “tezkor” bo‘lishi lozim. O‘simliklarning etuklik davrida esa uning qurigan shoxlarini olib tashlash ishlari amalga oshiriladi. Daraxtlarni kesish ishlarini malakali va tajribali bog’ ishchilari bajaradi. Shox-shabbalarni parvarish qilish uchun daraxtlarni kesishning uchta xilidan foydalaniladi: shakl berish, sanitar va yoshartiruvchi. Shakl berish uchun kesishning maqsadi – asosiy shoxlarni to‘g’ri taqsimlanishini ta’minlash, daraxtga chiroyli, xushmanzara qiyofa berish, umumiy balandligini to‘g’rilash, tabiiy va sun’iy shox-shabbasini saqlab qolishdan iborat. Daraxtni kesishda ularning tabiiy shox-shabbasi shakli inobatga olinadi: stilindirsimon, piramidasimon ovalsimon, majnuntolsimon va boshqalar. Har bir daraxt o‘ziga xos balandlik va shaklga ega, uni kesib o‘zgartirishga yo‘l qo‘yilmaydi. Shakl berish uchun novdalarni chiltish va qisqartirish, shox-shabbasini kamaytirishdan iborat bo‘ladi. Bu ishni amalga oshirish ko‘chatzorlarda boshlanadi. O‘zbekistonda novdalarning yillik o‘sishi jadal kechadi, shu sababdan, barcha yaproqbargli daraxtlar (kashtandan tashqari), har yili shakl berish uchun kesishni talab qiladi. Bu tadbirni qish mavsumida, daraxtlarning qishki tinim davrida o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. Shox-shabba orasidagi novdalar muntazam ravishda va kerak bo‘lgan vaqtda kesib tashlanadi. Kashtan daraxtini faqat yoshligida (10-12 yosh) kesish tavsiya etiladi ushbu yoshdan o‘tganda keyin kesish bu daraxtga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Sekin o‘sadigan ekinlarda joriy yilda o‘sgan novdalarni 20-50 %, tez o‘suvchi daraxtlarning esa – 60-70 % novdalari qisqartiriladi. Novdalar 4-5 ta kurtakkacha shilib tashlanadi. Bu ishni bajarishdan maqsad – yirik va kuchli novdalarning o‘sishini to‘xtatib, kichiklarini o‘sishiga imkon yaratish, shuningdek yosh daraxtlarning shox-shabbasini qalinlashtirish natijasida bir me’yorda shakllantirish vujudga keladi. Daraxtning o‘sgan novdalarini qisqartirish natijasida hamda ixcham yoki yoyilgan shox-shabbaning yuqori qismidagi novdalar qisqartirilganida, uning kesilgan qismidan kuchli novdalar rivojlanadi. 175 Daraxtlarni kesish ishlarining muntazamligi turlicha bo‘ladi: tez o‘suvchi turlar (terak; momiq) har yili kesiladi; sekin o‘sadigan daraxtlar shox-shabbasi har 2-3 yilda bir marotaba kesiladi. Bir qatorda joylashgan xiyobonlardagi va ko‘chalardagi daraxtlarga shakl berishda, ularning balandligi va shox- shabbalarining diametri bir xil bo‘lishiga alohida e’tibor qaratiladi. Keskin kesishdan keyin qolgan shakllar shunday joylashgan bo‘lishi kerak-ki, shox- shabbalari butunligicha barglar bilan qoplangan bo‘lmog’i lozim. Shox- shabbalarning qalinlik darajasi pastdan tepaga hamda yon tomonga nazar solib aniqlanadi. Faqatgina bir-birini to‘sgan shoxlar yoki ularning qismi kesib tashlanadi. Sanitar kesishning maqsadi – qarigan, bir-biriga qalashib o‘sgan novdalarni kesib, daraxtlar shox-shabbasining shamolatilishi va yorug’lik o‘tishini yaxshilashdan iborat. Bunday kesish tadbirlari butun o‘suv davri davomida o‘tkaziladi. Yaxshi parvarishga qaramasdan, daraxtlar o‘sishdan to‘xtab yoki ichki qismidan quriy boshlasa, quriyotgan shoxlarini yangi novdalar chiqadigan joyga qadar kesish yo‘li bilan yoshartiriladi. Qariyotgan daraxtlarni to‘liq yoshartirish ishlari bosqichma-bosqich, 2-3 yil davomida amalga oshiriladi. Birinchi yili eng qari, quriyotgan shoxlari, keyinchalik skelet shoxlarning qolgan qismi kesiladi. Daraxtlarni kesishda quyidagilarni yodda tutish lozim: - novdalarni bevosita novda ichki yoki tashqi tomondan o‘tkir tok qaychi yoki shoxqirqich yordamida kesish kerak, katta bo‘lmagan shox-shabbalari va bachkilar daraxt tanasi bilan bir satxda bo‘lsa shikast etkazmasdan kesiladi va kesilgan joyi bog’ pichog’i bilan tozalanadi; - yirik shox-shabbalari uch bosqichda kesiladi: avvalo ikkita kesish bilan (yuqoridan va pastdan), butoq daraxt tanasidan bir qadar uzoqlikda olib tashlanadi; keyinchalik esa, shoxning daraxt tanasiga tutashgan joyiga qadar bir satxda butunlay kesiladi; - daraxt tanasidagi to‘nkalarni qoldirish maqsadga muvofiq emas, chunki ularda kovakchalar paydo bo‘lib, o‘sib ketadi, daraxt tanasini xunuk bo‘lib qolishiga sabab bo‘ladi; 176 - kesish joylari o‘tkir bog’ pichog’i bilan tozalanib, yog’li bo‘yoq surtib qo‘yiladi, kesilgandan keyingi ikkinchi yilida o‘sib chiqqan novdalar to‘plami ichidan yangi shox-shabba uchun skelet shoxlari sifatida o‘stiriladiganlari ajratilib, parallel bo‘lgan va qalinlashtiruvchi novdalar kesib tashlanadi. Ninabarglilarni (mojjevelnik, tuya, qarag’ay, biota) ham kesish kerak bo‘ladi: qarag’ayni – faqat sanitar kesish; qolganlarini – shakl berish uchun; mojjevelnik, tuya va biotani muntazam ravishda kaltalatib boriladi, bunda ularning shox-shabbasiga sun’iy shakl beriladi. Barcha buta turlari xar yili kesiladi ularni to‘g’ri kesishda biologik xususiyatlarini bilish zarur. Erta gullaydigan butalar (forzistiya, nastarin, kalina, buldonej, spireya turlari)ni gullab bo‘lganidan keyin darhol kesish tavsiya etiladi. Kech gullaydigan butalar (budleya, sorbariya, deystiya, jasmin Bumalda va Margarita spireyalari)ni kuzda yoki erta bahorda kesish kerak. Bu ularda gul novdalari paydo bo‘ladigan muddat bilan bog’liqdir. Birinchi guruhdagi butalarni kesish kuz va qishdan kechiktirilsa, ularning kelgusi yilda gullashi cheklanadi, chunki erta gullaydigan buta turlarida gul novdalari o‘tgan yilgi novdalarda, kech gullaydigan turlarida esa joriy yildagi novdalarda hosil bo‘ladi. Butalarni kesish darajasi ularning yoshi va holatiga bog’liq: yosh butalarning shox-shabbasiga shakl berib, ozgina siyraklashtiriladi; yoshi o‘tgan butalar kesib tashlanadi, faqatgina yangi chiqqan novdalari qoldiriladi. Atirgullar har yili gullab bo‘lganidan keyin kesiladi, bunda zararlangan va qariyotgan novdalari butunlay olib tashlanadi. Har 3-4 yilda yoshartiruvchi kesish tadbirlari bajariladi: eski novdalar tubigacha yoki yangi shoxcha novdalari paydo bo‘lgan joyigacha kesiladi. Atirgullarni O‘zbekiston sharoitida o‘sish davri davomida muntazam kesib turiladi. Asosiy shoxlarida 3-4 tadan novda qoldirib, eski shoxlari ketma-ket kesib tashlanadi. O‘zbekistonda “poliant” atirgullar may oyidan oktyabr oyigacha uzluksiz gullab turadi. Agar atirgullar noto‘g’ri va malakasiz kesilgan bo‘lsa, ular ikki bosqichda – may va sentyabr oylarida gullaydi. Qolgan davrda atirgullar mayda bo‘lgan ikkinchi va undan keyingi tartib shoxlarida takroriy gullaydi va kerakli manzara yarata olmaydi. Gullashni yaxshilash maqsadida, poliant atirgullarni may oxiri – iyun oyining boshida hamda 177 avgust oyi oxirida kesiladi. Bunda bo‘g’in oraliqlari uzun bo‘lgan, kuchli o‘sgan yangi novdalar tashqi tomondan joylashgan 3-5-bargi bo‘g’ini ustidan kesiladi. Qisqa bo‘g’in po‘sti dag’allashgan kurtak zaxirasi bo‘lmagan eski, zaif, o‘tgan yilgi novdalari tubigacha kesib tashlanadi. Kesilgan shoxchalar va begona o‘tlar olib tashlanganidan keyin, egat qatori oralariga ikki chelakdan go‘ng va 100 g (NRK) mineral o‘g’itlari 1 pogonometr hisobiga solinadi. Tuproqni esa ag’darib chiqib, o‘simliklar bo‘g’ziga tuproq tortiladi va to‘yintirib sug’oriladi. Bunday parvarishdan keyin bir oy o‘tgach, atirgullarning qiyg’os gullash yangi davri boshlanadi. Uchinchi bor kesish tadbirlari oktyabr oyi oxirida, qishki ko‘mish oldidan bajariladi. Erkin o‘sayotgan butalar majmuasidan tashkil topgan yashil devorlarni, ular tarkibidagi o‘simliklar turiga va biologik guruhiga qarab kesish kerak bo‘ladi. Bular ichidan o‘sib chiqqan – yashil devor sathidan uzayib o‘sib ketgan novdalar tekislab kesib chiqiladi. Shakl beriladigan yashil devorlarni bir mavsumda bir necha marta kesiladi, bu tadbir yashil devorning kerakli shakl-shamoyilini belgilab beradi. Doimiy yashil barbaris, yapon behisi kesishni talab qilmaydi. Ular kesilmagan holatida gullari va mevalari bilan chiroyli ko‘rinish beradi. Bular gamamelis, irg’ay, magnoliya, dub, skumpii va boshqa shu turdagi daraxtlarga tegishli. Agar qandaydir daraxt yoki buta juda zich o‘sayotgan bo‘lsa yoki mavjud sharoit uchun belgilangan o‘lchamdan o‘tib ketsa ularni radikal kesish tavsiya etiladi. Bu qari navdalarni kesib tashlashni bildiradi. Butalarni bunday hollarda erdan yangi buta balandligiga teng holatda kesiladi. Guruh shaklida ekilgan bargli daraxt turlari oralaridan havo va quyosh nurlari o‘tmaydigan qilib kesiladi. Har yili kesish talab qilinadigan daraxtlar gullash vaqtiga va qaysi mavsumda gullashiga bog’liq holda uch guruhga bo‘linadi. Birinchi guruhga qari va o‘tgan yildagi navdalari bahorda gullaydigan o‘simliklar kiradi. Bundan tashqari ularni qish oylarida nimjon, qariyotgan va gullamaydigan shohlari kesiladi hamda juda uzun shohlari qisqartiriladi. Asosiy kesish esa gullashdan keyin, to kuzgacha yangi shohlari o‘sib chiqqishi uchun kesiladi. Bunday daraxtlar turiga forzistiya, spireyning ayrim turlari, bodom, olxo‘ri, irg’ay va boshqlar kiradi. 178 Ikkinchi guruhga qari va o‘tgan yilgi shohlari yoz oyining boshlarida gullovchi o‘simliklar kiradi. Ularni odatda 1/3 yo‘g’onlikdagi navdalari yonidan yosh navdalar o‘sib chiqishi uchun qisqartiriladi. Bu guruhga manzarali olmalar – ekilgandan bir yildan so‘ng, barbarisning ayrim turalari, mo‘rtosh, yulg’unlar, do‘lana va boshqalar kiradi. Uchinchi guruhga shu yilgi shohlari yoz va kuz oylarida gullovchi o‘simliklar kiradi. Ularni o‘simlik xarakteriga bog’liq holda qari va nimjon shohlarini olib tashlagan holda bahorda kalta qilib kesiladi. Manzarali ninabargli va yaproqbargli daraxt turlarini tanlashda ularning shox-shabbasini tuzilishi katta ahamiyatga ega. Joy kam bo‘lgan ob’ektlarda ustunsimon daraxtlarni joylashtirish yoki maysazorda yakka o‘zini ekish mumkin. Joy keng bo‘lgan erlarda ovalsimon, tarvaqaylagan, piramidasimon va shoxlari osilib o‘suvchi daraxtlarni joylashtirish chiroyli manzara hosil qiladi. 5.15-rasmda manzarali o‘simliklarni kesish, daraxtlar tabiiy shox- shabbasining tuzilishi keltirilgan. 5.15-rasm. Manzarali o‘simliklarni kesish: a) tabiiy shox-shabbani shakllantirish; b) to‘g’ri geometrik shakldagi shox-shabbani shakllantirish. 179 5.16-rasm. Kolonnasimon shakl berilgan virgin archasi 5.17-rasm. Daraxtlar tabiiy shox-shabbasining tuzilishi 180 Manzarali daraxt-buta o‘simliklarni kesish va shakl berish uskunalari: Gul qaychi – 1-2 sm li shox-shabbalarni kesishda ishlatiladi. Manzarasini yo‘qotgan, qarigan, qurigan shox-shabbalar gul qaychi yordamida kesib tashlanadi. Bog’ qaychisi – jonli devor, bordyur shaklida ekilgan o‘simliklar va topiar qilishda ishlatiladi. Qo‘lqoplar – kesishda archa va butalarning tikanlaridan qo‘lni himoya qiladi. Mustahkam va elastik materialdan ishlangan bo‘lishi kerak. Uzun dastali bog’ qaychisi –1-3,5 sm li shox- shabbalar va butalarni tagidan kesish va siyraklatish maqsadlarida ishlatiladi. Bog’ arrasi – 1,5 sm dan qalin shoxlarni kesishga mo‘ljallangan. Motoqaychi – jonli devorlarga shakl berishda va topiar qilishda ishlatiladigan avtomatik uskuna. Benzinli yoki elektr toki bilan ishlaydigan turlari mavjud. Bog’ pichog’i – ingichka shoxlarni kesishda yoki tekis kesilmagan joylarni to‘g’irlashda ishlatiladi. Kesib shakl berishda, odatda manzarali daraxt va butalarning o‘sish nuqtasi olib tashlanadi. Bu ularning pastki va oraliq kurtaklarini rivojlanishiga imkoniyat yaratadi. Doimiy kesish natijasida shox-shabbalar orasi zichlashib boradi. Shox- shabbalarni zichlashtirish maqsadida kesishning ikki xil turi bor: 181 1) trimming – ya’ni oddiy qaychi yoki motoqaychi yordamida manzarali daraxt yoki butaning barcha qismidagi o‘suvchi shoxlarining uchki qismi uncha katta bo‘lmagan o‘lchamda kesib chiqiladi. Bu usul jonli devorlar va figurali shakl berilgan daraxt va butalarda qo‘llaniladi. 2) chimdib uzish – kichik o‘lchamdagi manzarali o‘simliklarning shox- shabbasini qalinlashtirish maqsadida qo‘l yordamida ularning o‘suvchi kurtaklari chimdib uzib tashlanadi. a) b) 5.18-rasm. Shox-shabbalarni zichlashtirish maqsadida kesish usullari: a) trimming; b) chimdib uzish. Siyraklashtirish maqsadida kesish – bunda daraxt yoki buta shoxlari asosiy tanaga ulangan joyigacha kesib tashlanadi. Qolgan shoxlar qo‘shimcha oziq moddalarga ega bo‘ladi va yaxshi rivojlanadi. Doimiy o‘z vaqtida siyraklashtirilib turiladigan daraxt va butalar kesilmaganlariga qaraganda baland va keng rivojlangan bo‘ladi. Yüklə 10,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|