1-amaliy mashg‘ulot

Rang 
Ravshanlik Qizil Yashil Ko‘k 
Qora 
0 
0 
0 
0 
Ko‘k 
0 
0 
0 
1 
Yashil 
0 
0 
1 
0 
Havo 
rang 
0 
0 
1 
1 
Qizil 
0 
1 
0 
0 
… 
Oq 
0 
1 
1 
1 
Kulrang 
1 
0 
0 
0 
… 
Sariq 
1 
1 
1 
0 
Oppoq 
1 
1 
1 
1 
Ovozni ham shu tariqa kodlash mumkin. Musiqaga yozilgan notalar ovozni 
kodlashning bir turidir. Masalan, nota belgilariga raqamlar mos keltirilib, ovozni 
bitlar orqali ifodalash ham mumkin.
 
Kompyuterning arifmetik asosi. 
Ma’lumki. harflardan iborat alifboni qo‘llashda bir qancha qonun va 
qoidaiarga amal qilinadi. Sonli alifbodagi belgilardan foydalanishda ham o‘ziga 
xos qoidalardan foydalaniladi. Bu qoidalar turli alifbolar uchun turlicha bo‘Iib, 
mazkur alifboning kelib chiqish tarixi bilan bog‘liq. O‘z ichiga o‘nta raqamni 
olganligi uchun bu alifbo o‘zining barcha qoidalari bilan birgalikda o‘n raqamli 
sanoq sistemasi yoki qisqacha o‘nlik sanoq sistemasi deb ataladi. Sonlar 
sistemasidagi raqamlar soni shu sistemaning asosi deb yuritiladi. 

---

Sonlar alifbosiga kiritilgan (bir xonali) belgilar raqamlar va ular yordamida 
hosil qilingan boshqa (ko‘p xonali) belgilar sonlar deb yuritiladi. Masalan, o‘nlik 
sanoq sistemasida 5, 6, 8 – bular raqamlardir, ammo 568 – bu sondir. 
Sanoq sistemalari ikkiga bo‘linadi: raqamlarining pozitsiyasiga bog‘liq 
bo‘lgan sanoq sistemasi (qisqacha pozitsiyali sanoq sistemasi) va raqamlarining 
pozitsiyasiga bog‘liq bo‘lmagan sanoq sistemasi (qisqacha nopozitsiyali sanoq 
sistemasi). 
Nopozitsiyali sanoq sistemasia Rim sanoq sistemasi misol bo‘la oladi, 
pozitsiyali sanoq sistemasiga esa biz foydalanib turgan o‘nlik sanoq sistemasi 
misol bo‘ladi. 
Pozitsiyali sanoq sistemalarida qo‘llaniladigan qoidalar turlicha bo‘lsa-da, 
ammo ular bir xil tamoyil asosida qurilgan. Mazkur tamoyilga ko‘ra, ixtiyoriy 
manfiy bo‘lmagan N butun sonini p asosli sanoq sistemada quyidagicha ifodalash 
mumkin: 
1
1
0
1
1
0
...
k
k
k
k
N
a p
a
p
a p
a p




 

. 
Bu yerda: a
k
, a
k-1
, ..., a
0
– berilgan sonni tashkil etuvchi raqamlar (ularning 
qiymati p dan kichik); k – sondagi raqamlar sonidan bitta kam miqdor (chunki 
birinchi razryad 0 (nol) dan boshlangan). 
Masalan, o‘nlik sanoq sistemasidagi 98327 sonida 7 raqami birlikni, 2 
raqami o‘nlikni. 3 raqami yuzlikni, 8 raqami minglikni, 9 raqami o‘n minglikni 
ifodalaydi. 
Yuqoridagi ifodaga ko‘ra a
0
 = 7; a
1
 = 2; a
2
 = 3; a
3
 = 8; a
4
= 9 va p = 10, k = 
4 = (5 – 1) bo‘lib, berilgan son quyidagi shaklda bo‘ladi: 
98327=9·10
4
+ 8·10
3
+ 3·10
2
+2·10
1
+ 7·10
0
Pozitsiyali sanoq sistemasining yana bir qulayligi shundaki, unda katta 
sonlarni kam miqdordagi raqamlar bilan ifodalash mumkin. 
Pozitsiyali sanoq sistemalariga ikkilik, sakkizlik va o‘n oltilik sanoq 
sistemalari ham kiradi. Ikkilik sanoq sistemasida 2 ta raqam mavjud: 0 va 1. 
Sakkizlik sanoq sistemasida 8 ta raqam bor: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7. Sonlarni o‘n 
oltilik sanoq sistemasida ifodalash uchun o‘n oltita raqam: 0, 1,2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 
A, B, C, D, E. F dan foydalaniladi. Bu yerda А, В, С, D, E, F raqamlarining 
qiymati mos ravishda o‘nlik sanoq sistemasidagi 10, 11, 12, 13, 14. 15 sor.larining 
qiymatiga tengdir. Ular sonlardan farqlanishi uchun lotin harflari bilan belgilangan. 
Sakkizlik sanoq sistemasida 8 soni, o‘n oltilik sanoq sistemasida 16 soni 10 
ko‘rinishda yoziladi. 
Raqamni surish deganda uni sonlar alifbosida o‘zidan keyin kelgan raqamga 
almashtirish tushuniladi. Masalan, 1 ni surishda 2 ga, 2 ni surishda 3 ga va hokazo 
almashtiriladi. 
Eng katta raqamni surish (masalan, o‘nlik sanoq sistemasidagi 9 ni) deganda 
0 ga almashtirish tushuniladi, bunda butun sonning oldiga yozilgan 0 uning 
qiymatiga ta’sir etmasligi e’tiborga olinadi. Ikkilik sanoq sistemasida 0 ni surishda 
1 ga, 1 ni surishda 0 ga almashtiriladi. 
Kompyuterlar ishlab chiqarila boshlanganda kompyuterlarning ishlash 
prinsipi bilan bog‘liq bo‘lgan axborotlarni ikkilik sanoq sistemasida kodlash va 
amallar bajarish masalasi yuzaga keldi. Chunki, kompyuteiga biror amalni 

---

bajanshni o‘rgatish uchun inson shu amalni qanday bajarilishini tasavvur qilishi 
zarurdir. Demak, kompyuterlarni ishlash prinsipini o‘rganish uchun ikkilik sanoq 
sistemasida amallar qanday bajarilishini bilish muhimdir.