1-amaliyot mashg‘ulot O‘lchov xatoliklari. Absolyut va nisbiy xatoliklarni aniqlash

Sistematik – deb paydo bo‘lishi yaxshi ma’lum bo‘lgan xatoliklarga aytiladi.
Tasodifiy – xatoliklar qandaydir ma’lum bo‘lgan u yoki bu qonuniyatlarga bo‘ysunmaydilar.
Qo‘pol xatoliklarga ega o‘lchovlar natijalari noaniq o‘lchov deb qabul qilinadi.
Tasodifiy xatoliklar o‘zining tabiati va katta-kichikligi bo‘yicha avvaldan ma’lum bo‘lmagan bo‘ladi. Takroriy o‘tkazilgan o‘lchovlarda ular doimiy bo‘lmaydilar, chunki ular o‘lchov jarayoniga turli sabablarning birgalikda ta’siri natijasida paydo bo‘lib, bu sabablarning har biri o‘zini har hil tutadi va bir-biriga bog‘liq emas.
Bir hil o‘lchovlardagi tasodifiy xatoliklarni hisobga olib bo‘lmaydi, ammo aynan bir doimiy kattalik uchun takroriy o‘lchovni bir hil sinchkovlik bilan o‘tkazilganda tasodifiy xatoliklarning olingan natijalarga ta’sirini sistematik va qo‘pol hatoliklarni istisno etgan holda ma’lum bir ehtimollik bilan baholash mumkin.
Tasodifiy xatoliklarning nazariyasi matematik statistika va ehtimollik nazariyasi metodlariga asoslangan bo‘lib, bir necha bora takroriy o‘lchovlar o‘tkazilganda yakuniy, oxirgi natijani aniqlash imkonini beradi. SHu sababli tasodifiy xatoliklar teoriyasi o‘lchov asboblari ishlarining ishonchliligi va o‘lchovlarning aniqligini baholash uchun keng qo‘llaniladi.
1.1. Termostatdagi harorat 0-500⁰C shkalali, yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan asosiy xatoligi ±4°C chegarasida bo‘lgan texnik termometr bilan o‘lchanar edi. Termometr ko‘rsatmasi 346⁰C ni tashkil etdi. Texnik termometr bilan bir vaqtda termostatga tekshiruvdan o‘tganligi haqida guvohnomaga ega bo‘lgan laboratoriya termometri tushirildi. Laboratoriya termometrining ko‘rsatmasi 352⁰C ni tashkil etdi. Guvohnoma bo‘yicha tuzatish – 1⁰Cni. CHiqib turgan ustun uchun tuzatish +0,5°C ni tashkil qiladi. Texnik termometr ko‘rsatmasidagi xatolikning amaldagi qiymati yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan asosiy xatolikning chegarasidan oshadimi, shuni aniqlang.
1.2. Millivoltmetr 50 intervalga ajratilgan bir hil tenglikdagi shkalalarga bo‘lingan o‘lchovning quyi chegarasi U_k = -10 mV, yuqori chegarasi <sub>ni tashkil qiladi. Millivoltmetrning sezuvchanligi va shkalalari bo‘linishining bahosini aniqlang.
1.3. Mis yoki platina termometrining o‘zgarish koeffitsientlari haroratga bog‘liqmi, agarda uning qarshiligi quyidagi ifodalarning harorati bilan bog‘liqligi ma’lum bo‘lsa:
- mis termometri uchun,
- platina termometri uchun.
1.4. 0-500</sub>⁰_{C shkalali graduirovka XK avtomatik potensiometri tekshirilganda shu narsa aniqlandiki, asbob strelkasi va perosi nolь belgiga nisbatan yuqorilash tomonga 10}⁰_{C siljigan. Qog‘oz diagrammasi qayta ishlanganda harorat o‘lchashdagi bu sistematik xatolik qanday hisobga olinishi zarur? Masalan, 430}⁰_{C belgisida.
1.6. Barometrik bosimi 760dan 723,3 gacha mm.simob.ust.ni tashkil etgan o‘zgarish tufayli sodir bo‘lgan gazli manometrik termometr ko‘rsatkichidagi absolyut va nisbiy o‘zgarishlarni aniqlang. Asbob shkalasi} 0—100°C, bu bosimning 6,825 dan 9,325 gacha kgs/sm² ga teng. Asbob 80⁰C ni ko‘rsatmoqda. Asbob shkalasi bir me’yorda.
1.7. 1,5 sinfdagi texnik manometr uchun atrof-muhitning normal harorati 20±5°S, ishchi harorat esa +5 dan + 50°C gacha.
Agarda atrof-muxit harorati t =24°C, t =10°C va t = 55°C ni tashkil etgan holda qolgan ta’sir etuvchi kattaliklar normal qiymatga ega bo‘lsa, bunday sharoitda asbobning ko‘rsatkichlari xatoliklari bir hilda bo‘ladimi?
1.8. Avtomatik potensiometr shkalasining barcha nuqtalaridagi o‘lchovlarning yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan nisbiy xatoliklari chegarasi bir hildami?.
1.9. 200-600⁰C shkalali 0,5 graduirovka sinfli XK avtomatik potensiometri bilan termo e.yu.kning bir marotabalik o‘lchovi o‘tkazildi. Ko‘rsatkich 550⁰C belgisida turibdi. 550⁰C belgida turgan potensiometr bilan termo e.yu.k. o‘lchangandagi maksimal nisbiy xatolikni baholang. Ishlash sharoiti normal xolatda nisbiy xatolik asbobning ko‘rsatkichi bilan bog‘liqmi?

YECHIMLAR VA JAVOBLAR

J1.1. Texnik termometr uchun faqatgina temperaturaning haqiqiy qiymati (346±4)⁰C yoki 342÷350⁰C bo‘lgan intervalni aniqlash mumkin. Laboratoriya termometri uchun tuzatishlar qiymati ma’lum, shuning uchun uning qo‘rsatmalari bo‘yicha temperaturaning haqiqiy qiymatini aniqlash mumkin

Bundan osonlikcha payqash mumkinki, texnik termometrning amaldagi xatoligi yo‘l qo‘yilgan chegaralardan oshadi
J1.2. Ko‘rib chiqilayotgan xolatda strelka shkalaning bir belgisidan boshqasiga kirish kuchlanishi ΔU:

O‘zgarganda siljiydi, bundan kelib chiqadiki, bo‘linish bahosi – k=0,4 mv

Agar asbobning chiqish kattaligi o‘zgarishi deb strelkaning bir intervalga siljishini qabul qilsak, osonlikcha bilish mumkinki sezgirlik S va bo‘linishi bahosi K teskari kattaliklar ekan:

^{J1.3. O‘zgarish koeffitsienti} S sezgirlikka o‘xshash, ammo sezuvchanlik – o‘lchov asbobining xarakteristikasidir, o‘zgarish koeffitsienti esa – o‘lchov o‘zgartirgichining xarakteristikasidir.
Termometrning kirish signali temperaturadir, chiqish signali esa termometrning elektrik qarshiligidir. Mis termometri uchun o‘zgarish koeffitsienti

Platinali termometr uchun

_{Bundan kelib chiqadiki, mis termometrning o‘zgarish koeffitsienti temperaturaga bog‘liq emas, platinali termometr esa – temperaturaga qarab o‘zgaradi.
J1.4. Sistematik xatolikni hisoblash uchun diagrammali qog‘ozda graduslarda hisoblangan barcha natijalarni graduirovka jadvallari bo‘yicha millivolьtlarga o‘tkazish, millivolьtlarda tuzatish kiritish, so‘ngra natijalarni yana graduslarga o‘tkazish zarur.
Strelka va peroning 0 dan 10}⁰_{C gacha siljishi XK graduirovkasi uchun termo e.yu.k. ini 0,65 mv ga o‘zgarishiga mos keladi. Diagrammali qog‘ozda 430}⁰_{C hisoblangan XK graduirovka uchun 430}⁰_{C termo e.yu.k. ining 34,12mv ga teng, tuzatishni qo‘shib hisoblasak}

Temperatura qiymatini aniqlaymiz
t = 422,75° S.
J1.6. Barometrik bosim o‘zgarishi 36,7mm sim.ust yoki 0,05 kgs/sm² ni tashkil qiladi. Manometrik termometrlar oshiqcha bosimni o‘lchaganligi sababli asbobning ko‘rsatishi 0,05 kgs/sm² oshadi. Gazni manometrik termometr shkalasi bir tekisda va bosim bo‘yicha shkala diapazoni 2,5 kgs/sm² ni tashkil qiladi. SHunday qilib, termometr ko‘rsatishlari 100