1. bob. Ekologik ekspertizaning huquqiy asoslarining tizimlari

2. BOB Davlat ekologik ekspertizasini tashkil etish va o’tkazish O’zbekistonning atrof tabiiy muhiti va tabiiy resurslari
2.1.Atrof-muhitni huquqiy muhofaza qilish zarurati
Davlat ekologik ekspertizasini tashkil etish va o’tkazish O’zbekistonning atrof tabiiy muhiti va tabiiy resurslarini muhofaza qilishni davlat yo’li bilan tartibga solishning asosiy vositalaridan biridir. U xo’jalik qarori qabul qilinishidan oldin o’tkazilishi shart bo’lgan atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish tadbiri bo’lib, uning asosiy maqsadi atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan ratsional foydalanish sohasida ogohlantiruvchi nazoratni amalga oishirishdan iboratdir. Davlat ekologik ekspertizasi mo’ljallanayotgan yoki amalga oshirilayotgan xo’jalik faoliyati yoki boshqa faoliyatning ekologik jihatdan xavflilik darajasini aniqlash, ularning tabiatni muhofaza qilish qonunlarining talablariga muvofiqligini baholash, loyihalarida nazarda tutilayotgan tabiatni muhofaza qilish tadbirlarining yetarli yoki asosli ekanligini aniqlash maqsadlarida o’tkaziladi.
Ishlab chiqarish-xo’jalik va boshqa faoliyatning davlat ekologik ekspertizasi davlatning u yoki boshqa faoliyatini ro’yobga chiqarishga, ob’ektlarni hududiy joylashtirishga ruhsat va rozilik berishi hisoblanadi.
Davlat ekologik ekspertizasining ob’ekti O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi talablariga muvofiq tayyorlangan xujjatlar va xujjatlashtirish ishlari hisoblanadi. Ushbu talablar bajarilmagan taqdirda xujjatlashtirish ishlari, qoida tariqasida, ekologik ekspertizaga qabul qilinmaydi.
O’zbekiston Respublikasining «Ekologik ekspertiza to’g’risida» qonuniga muvofiq quyidagi ob’ektlarni ekologik ekspertizadan o’tkazish majburiydir (11-modda):

• 
  davlat dasturining, kontseptsiyalarining, ishlab chiqarish kuchlarini, iqtisodiy va ijtimoiy soha tarmoqlarini joylashtirish hamda rivojlantirish sxemalarining loyihalari;
  

• 
  barcha turdagi qurilishlar uchun yer uchastkalarini ajratish materiallari;
  

• 
  loyihaoldi va loyiha xujjatlari;
  
• 
  tabiiy resurslardan foydalanish bilan bog’liq xo’jalik va boshqa xil faoliyatni tartibga soluvchi normativ-texnik va yo’riqnoma uslubiy xujjatlarning loyihalari;
  
• 
  texnika texnologiya, materiallar, moddalar, mahsulotlarning yangi turlarini yaratishga doir xujjatlar;
  
• 
  atrof tabiiy muhit xolatiga va fuqarolar sog’ligiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi ishlab turgan korxonalar va boshqa ob’ektlar;
  
• 
  keyinchalik ularga alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar, favqulodda ekologik vaziyat va ekologik ofat zonalari maqomini berish maqsadida o’tkazilgan hududlarni kompleks tekshirish materiallari;
  
• 
  shaharsozlik xujjatlarining barcha turlari;
  
• 
  maxsus xuquqiy rejimli ob’ektlar.
  

Davlat ekologik ekspertizasining asosiy yo’nalishlarini quyidagicha klassifikatsiyalash mumkin:

1. 
   O’zbekiston Respublikasi hududida ishlab chiqarish kuchlari xalq xo’jaligi tarmoqlarining rivojlanish va joylashishining loyiha oldi materiallarining ekspertizasi. Masalan shaharlarning planirovkasi va imorat qurilishi bo’yicha loyihalari ekspertizasida suvni tozalash, atmosferani muhofazalash va boshqalar bo’yicha normativ talablarga amal qilishga erishish kerak.
   
2. 
   Respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi maqsadi dasturlarining loyiha oldi materiallarining, shuningdek yer, suv, biologik resurslar, foydali qazilmalardan foydalanish va ularni muhofaza qilish sxemalarining ekspertizasi. Masalan, aholi yashash manzillari planirovkasi va imorat qurilishida aholi yashash joylari shunday joylashishi kerakki, unda zararli omillarning aholi salomatligi va sanitariya-mahishiy sharoitlarga ta’siri maksimal darajada kamayishi kerak.
   
3. 
   Ekologik ahamiyatga ega bo’lgan ob’ektlar yoki tabiatdan foydalanishga ta’sir ko’rsatadigan ob’ektlar. Aholining ekologik xavfsizligi talablariga javob bermaydigan yangi texnika, materiallar, moddalarni qonun talablariga ko’ra ishlab chiqarishga ruhsat berilmaydi. SHunga ko’ra sanoat maxsulotlari, mashinalar tabiat muhofazasi normalari va qoidalari talablariga mos kelishini aniqlash uchun ekspertizadan o’tkaziladi.
   

Davlat ekologik ekspertizasini O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi tomonidan tuzilgan ekspertlar guruhi yoki komissiyasi o’tkazadi. Davlat ekologik ekspertizasi natijalari bo’yicha ekspertiza xulosasi tuziladi. Davlat ekologik ekspertizasi xulosasi rasmiy davlat xujjati bo’lib, unda davlat ekologik ekspertizasi ob’ektini ro’yobga chiqarish mumkinligi yoki mumkin emasligi to’g’risidagi xulosalar bayon qilinadi. Davlat ekologik ekspertizasining ijobiy xulosasi quyidagilarni tasdiqlovchi xujjat hisoblanadi: asoslovchi xujjatlarni tayyorlashda ekologik talablarga amal qilinishi; ro’yobga chiqariladigan ob’ektning ekologik sharoitlari kafolatlanganligini; ro’yobga chiqariladigan ob’ektni moliyalashtirish imkoniyatining ochilganligini bildiradi.
Davlat ekologik ekspertizassining davlat ekologik ekspertizasi ob’ektini ro’yobga chiqarish mumkin emasligi to’g’risidagi xulosasi bo’lgan taqdirda, xulosada ko’rsatilgan taklifga ko’ra loyiha maromiga yetkazilishini ta’minlash hamda materiallarni davlat ekologik ekspertizasi uchun qayta taqdim etish lozim.
Davlat ekologik ekspertizasining xulosasi davlat ekologik ekspertizasi ob’ektini moliyalash va ro’yobga chiqarishda yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan ijro etilishi majburiydir.
Siz ekologiya va atrof-muhitni muho­faza qilish haqidagi tasavvurlarga ega bo'ldingiz. Uning umumiy va xususiy jihatlarini ko'rib chiqdingiz. Ekologik muammolarning yil sayin ko'payib borayotganligiga ishonch hosil qildingiz. «Ushbu muammolarni bartaraf etish, atrof-muhitni barqaror va xavfsiz holda ushlab turishi faqatgina dunyo hamjamiyatimng birgalikdagi harakati va ushbu harakatlarni huquqiy jihatdan tartibga solishgina insoniyatni ekologik inqirozdan olib chiqishi mumkin», deydi buyuk ingliz ekolog olimi Yu.Odum. Bu haqda 2002 yil Janubiy Afrika Respublikasining Yoxanasburg shahrida bo'lib o'tgan «Barqaror rivojlanish»ga oid xalqaro sammitda ham alohida e'tibor berilgan.
Kishilik jamiyatining bundan keyingi rivoji qanday yo'ldan borishi kerak, degan o'rinli savol tug'iladi. Bizning fikrimizcha, yagona yo'l umuminsoniy qadriyatlarni ifoda etuvchi, xalqaro huquq prinsiplaridan kelib chiquvchi va barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni ta'minlovchi huquqiy-demokratik yo'ldir. Hozirgi davrda butun dunyo hamjamiyati uchun eng dolzarb masala, bu barqaror rivojlanishdir. Ta'kidlash joizki, odamlar, avvalambor, o'z sihat-salomatligi, tinchligi va baxtli hayoti uchun qayg'uradilar, albatta. Ana shunday ezgu niyatlarini amalga oshirishda kishilar butun kuch-g'ayratlarini ishga soladilar, muayyan davlat tarkibidagi turli progressiv jamoa (uyushma)larga birlashadilar. Kishilik jamiyatining hozirgi rivojlanish bosqichidagi, bunday xatti-harakatlari kishilarning yurish-turishi, ya'ni hayot faoliyatini ifodalovchi qoida va me'yorlar orqaligina amalga oshiriladi. Ij-timoiy munosabatlarning ana shunday yozma ifodasi fanda huquq deb ataladi.
Atrof-muhit muhofazasi, uning buzilgan qismlarini qayta tiklash, atrof-muhit xavfsizligini ta'minlash va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish jarayonida yuzaga keladigan kishilar o'rtasidagi munosabatlar ijtimoiy munosabatlar turkumiga kirib, fanda umumlashtirilgan tarzda uni- ekologik munosabat, aniqrog'i, ekologik-huquqiy munosabat deb ataladi.
Barqaror rivojlanish yo'lida turgan har qanday davlat uchun huquqiy demokratik davlat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish pirovard maqsad hisoblanadi. Chunki unda xalq irodasi qonunlarda aks etadi, fuqarolarning davlat boshqaruvida faol ishtirok etishlari qonun ustivorligini ta'minlashda va adolatni yuzaga chiqarishda so'zsiz xizmat qiladi.
Ekologik munosabatlarni huquqiy tartibga solish uchun milliy va xalqaro huquqda ekologik me'yorlar va qoidalarni tabiat qonuniyatlariga mos ravishda ishlab chiqish, ularni vakolatli davlat organlari, nodavlat tashkilotlar yoki jamoalar tomonidan qabul qilish, faoliyat ko'rsatuvchilar (ishtirokchilar) o'rtasida ushbu me'yorlarni umummajburiy kuchga ega qilish va albatta, huquqiy madaniyatli kishilarni rag'batlantirish, huquqbuzarlarni esa tegishli yuridik javobgarlikka tortish mexanizmi (muqarrarligi)ni yaratish zarur. Aks holda, atrof-muhitni muhofaza qilishning huquqiy jihatdan tartibga solish imkoniyatini yuzaga chiqarish mumkin bo'lmaydi.Demak, ekologik munosabatlarni huquqiy tartibga solish nafaqat atrof-muhit muhofazasiga, balki xalqlar va davlatlar o'rtasida barcha mahalliy, mintaqaviy va umumbashariy masalalarni demokratik yo'sinda hal etishga hamda insoniyatni barqaror rivojlanish tamoyillariga rioya qilishga olib kelar ekan.
Atrof-muhitni huquqiy muhofazalash huquqshunoslikda «Ekologiya huquqi» fani bilan bog'liq. Chunki atrof-muhitni muhofaza qilishga doir ijtimoiy munosabatlar aynan ekologik munosabatlar doirasiga kiradi. Наг bir fanda bo'lganidek, Ekologiya huquqida ham uning o'ziga xos ob'yekti, predmeti, prinsiplari (yo'naltiruvchi qoidalari), usullari, manbalari va amaliy tatbiq qilishning huquqiy doirasini belgilab olish muhim ahamiyatga ega.