1-bob. Sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxi

MUNDARIJA

Kirish.
1-BOB. Sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxi
shakllanishining nazariy va xukukiy asoslari
1.1. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi moxiyati va uning xukukiy asoslari .
1.2. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi va uning tarkibiy tasniflanishi ........
1.3. Maxsulot tannarxini ifodalovchi ko’rsatkichlar va ularni
tahlil qilish usullari

2-BOB. Sanoat korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish tannarxi tahlili

2.1. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi tarkibiy tahlili....................
2.2. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi shakllanishining korxona foydasiga
ta’sirining tahlili ......................................................................................
3-BOB. Iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida korxonada mahsulot
ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish yo’llari
3.1. Mahsulot tannarxini pasaytirishning manbalari va omillari
3.2. Sanoat korxonalarida mahsulot tannarxini pasaytirish yo’llari

Xulosa .....................................................................................................

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati .....................................................

3
Kirish

Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimizda ishlab chiqarishni modernizasiya
kilish, texnik yangilash va diversifikasiya kilish, inovasion texnologiyalarni keng
joriy etish ishlari keng kulamda amalga oshirilmokda. Shu asnoda, mazkur subyektlar
moliyaviy munosabatlarini bozor talablariga javob beradigan darajada
takomillashtirish, mahsulot ishlab chiqarish tannarxini samarali kamaytirish orqali
eksport saloxiyati yuksaltirish korxonalarni kelgusida muvofakiyatli rivojlanishini
ta’minlaydi.
Shu sababli, glabal moliyaviy inkiroz sharoitida moliya-bank tizimini qo’llab-
quvvatlash, sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxini kamaytirishda
yuzaga keladigan muammolarni xal etish va ularning moliyaviy barqarorligini yanada
oshirish eng dolzarb masalalardan biri bo’lib xisoblanadi. Prezidentimiz I.A.Karimov
ta’kidlaganlaridek, “ Mamlakatimizda yaratilgan ishlab chiqarish salohiyatidan
foydalanish borasida ham ishga solinmagan ulkan imkoniyatlar mavjud. Biz ishlab
chiqarishni yangilash va modernizasiya qilish uchun katta mablag’ sarflaymiz, ko’p
miqdordagi xorijiy investisiyalarni jalb etamiz. Lekin qator tarmoqlarda ishlab
chiqarish quvvatlaridan, asosiy fondlardan to’liq foydalanishda, mehnat
samaradorligini oshirishda yo’l qo’yilayotgan kamchiliklar mahsulotlar tannarxining
asossiz ravishda o’sib ketishiga olib kelmoqda.
” Shuningdek, yurtboshimizning
ushbu Jaxon moliyaviy-iktisodiy inkirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf
etishning yullari va choralari asarida xamda inkirozga karshi choralar dasturining
anik bo’limlari - belgilangan kompleks chora-tadbirlar quyidagi asosiy vazifalarni xal
etishga karatilgan. Jumladan, “qat’iy tejamkorlik tizimini joriy etish, ishlab chiqarish
xarajatlari va mahsulot tannarxini kamaytirishni rag’batlantirish xisobidan
korxonalarning raqobatbardoshligini oshirish. Shu maqsadda 2012 yil xo’jalik
yurituvchi subyektlarning iqtisodiyotimizdagi yetakchi tarmoq va soxalarda mahsulot
tannarxini kamida 20 foizga tushirishga karatilgan chora tadbirlarni amalga oshirish
borasidagi takliflarni ma’kullanganini kayd etish lozim.
Shuning uchun, keng institusional isloxotlarni amalga oshirish omillaridan biri,
korxonalarning moliyaviy barqarorligini ta’minlash xamda xozirgi glabal moliyaviy-
iktisodiy inkiroz sharoitida sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxini
kamaytirishdagi muammolarni xal etish yullarini moliyaviy-iktisodiy asoslarini
takomillashtirish bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chikish lozimligi mazkur bitiruv
malakaviy ishining dolzarbligini bildiradi.
Bitiruv malakaviy ishi mavzusining o’rganilganlik darajasi Mazkur
muammoning nazariy asoslari dastlab A.Smit, A.Tyurgo, J.B.Sey, I.Shumpetr,
L.Mizes, F.Xayek kabi klassik iktisodchilar tomonidan tadkik etilgan. Shuningdek,
Sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxini kamaytirish muammolarini
xal etish yullarini garb va MDX, mamlakatlari iktisodchi olimlari A.I. Agayev,
A.V.Busigin, B.A.Rayzberg, V.Radayev, G.Gross, D.G.Gozibekov, J.Filips,
L.I.Abalkin, M.G.Lapusta, R.Xizrich, S.Piters kabilar o’z asarlarida yoritgan.
Mamlakatimiz iktisodchi olimlaridan A.V.Vaxobov, A.Sotvoldiyev,
M.B.X,amidullin, M.Tulaxodjayeva, M.Sh.Sharifxujayev, S.S.Gulomov,
X.N.Jamolov, E.Gadoyev, Yu.M.Itkin kabilar o’z asarlarida mahsulot tannarxi va uni
pasaytirish masalalari yoritilgan.
Bitiruv-malakaviy ishining maqsadi va vazifalari.
Iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida sanoat korxonalarda mahsulot
ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish yullarini aniqlash va bu bo’yicha ilmiy xulosa
va tavsiyalar ishlab chikishdan iboratdir.
Ushbu belgilangan maqsadga erishish uchun quyidagi muhim vazifalar
belgilab olindi:
- Sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxi tarkibini o’rganish;
- Sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxini shakllantiruvchi
xarajatlarni tahlil kilish;
5

- Mahsulot tannarxining shakllanishiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash;

- Sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxining korxona faoliyatiga
ta’sirini tahlil kilish;
- Sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxining rentabelligini
aniqlash;
- Iqtisodiy modernizasiyalash sharoitida Sanoat korxonalarda mahsulot ishlab
chiqarish tannarxini kamaytirish bo’yicha ilmiy asoslangan takliflar berish;
- Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarining korxona umumiy xarajatlari tarkibidagi
o’rniga baho berish.
Bitiruv-malakaviy ishining obyekti va predmeti.
Mahsulot ishlab chikaruvchi korxonalar xamda ularning moliyaviy xisobotlari
mazkur ishimizning obyekti xisoblanadi. Ushbu sanoat korxonasida mahsulot ishlab
chiqarish tannarxi, uni bugungi kundagi holati va uni yanada kamaytirish yullarini
aniqlash mazkur ishimizning predmeti xisoblanadi.
Bitiruv-malakaviy ishining nazariy va uslubiy asoslari.
BMI ning nazariy manbasi sifatida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
I.A.Karimovning xalkaro mikiyosda yukori baholanayotgan va ijobiy natijalarini
mamlakatning taraqqiyoti tajribasi tasdiqlanayotgan tanlangan asarlari to’plamiga
kiritilgan kitoblaridan, kuplab makola va chikishlarida bozor iqtisodiyotiga o’tish
borasidagi vazifalari xakidagi asarlari, asos kilib olingan . Bitiruv malakaviy ishning
predmeti tahlil kilinayotgan paytda biz shu masalalarga bevosita alokador bo’lgan
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan kabul qilingan konunlar,
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoishlari, O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Maxkamasining karorlari, O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi,
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va O’zbekiston Respublikasi Davlat solik
qo’mitasining me’yoriy hujjatlaridan, ommaviy axborot vositalari va turli matbuot
organlarida e’lon qilingan materiallaridan keng foydalanildi.
Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish
qismi, uchta bob, xulosa va takliflar va foydalanilgan adabiyotlar ruyxatidan iborat

1-Bob. Sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxi

shakllanishining nazariy va xukukiy asoslari.
1.1.Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi moxiyati va uning xuquqiy asoslari.
Mamlakatimiz bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tayotgan xamda
bugungi kundagi jaxon moliyaviy-iktisodiy inkirozi kechayotgan bir sharoitda
mamlakatda raqobatbardosh mahsulot (ish, xizmatlar) ishlab chiqarish katta
ahamiyatga ega. Buning uchun mamlakatda iste’molchilar extiyojini kondira oladigan
arzon xamda sifatli mahsulot ishlab chiqarish lozimdir. Bunda asosiy kuriladigan
masalardan biri mahsulot tannarxini urganib uni imkon kadar pasaytirishdan iborat.
Mahsulot tannarxi - shu mahsulotni ishlab chiqarish uchun ketgan barcha
bevosita va bilvosita xarajatlarning qiymat ifodasidir. Maxslot (ish, xizmat) tannarxi
- mahsulot ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan tabiiy resurslar, xom ashyo,
materiallar, yokilgi, energiya, asosiy vositalar, Mehnat resurslari, va Boshqa
xarajatlarning qiymat bahosi.
Sanoat korxonalarda mahsulot tannarxi xisobi Vazirlar maxkamasining 1999
yil 5 fevraldagi mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va va sotish
xarajatlarining tarkibi xamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida
NIZOM ga muvofiq amalga oshiriladi.
Mahsulot tannarxi tarkibiga quyidagi xarajatlar kiritiladi. Bu xarajatlar
korxona mahsulot ishlab chiqarishda bevosita qatnashib mahsulot tannarxini
shakllantiradi:
 Moddiy xarajatlar;
 Mehnatga xak to’lash xarajatlari;
 Ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar;
 Amartizasiya xarajatlari;
 Boshqa xarajatlar.
Moddiy xarajatlar - ishlab chiqarishning asosiy xarajatlaridan biri bo’lib,
mahsulot (ish, xizmat) larga qarab jami ishlab chiqarish xarajatlarining 60-80 %
atrofida bo’lishi mumkin. Moddiy xarajatlar o’z ichiga xom ashyo va materiallarga

qilingan xarajatlarni o’z ichiga oladi. Xom ashyo va materiallarga qilingan xarajatlar

deyilganda, mahsulot sotib olgandan to korxonaga olib kelgunga kadar barcha
komission va vositachilik xarajatlar tushuniladi.
Moddiy xarajatlarga quyidagilarni kiritishimiz mumkin:
• Texnologik maqsadlar va xo’jalik extiyojlariga sarflanadigan yokilgi va energiya
xarajatlari;
• Yarim tayyor mahsulotlarni sotib olinishi;
• Mahsulotga tara va upakovka uchun xarajatlar;
• Arzon va tez eskiruvchan inventarlarning eskirishi;
• Tabiiy resurslardan foydalanish bilan bog’liq soliqlar va ajratmalar;
• Ichki ishlab chiqarish bilan bog’liq brakdan yuqotishlar;
• Ishlab chiqarish jarayonida xizmat qiladigan transport xarajatlari;
• Ishlab chiqarishda ishtirok etadigan boshqa xarajatlar.
Mehnatga xak to’lash xarajatlari - bu korxonaning asosiy ishlab chiqarish
jarayonida qatnashuvchi ishchi va xodimlar mehnat xaqlari, jumladan
rag’batlanttiruvchi va kompensasion to’lovlar uchun xarajatlardir.
Mehnatga xaq to’lash xarajatlari o’z ichiga quyidagilarni oladi:
• Lavozimdagi okladi, tarif stavklaraiga muvofiq anik bajarilgan ishlar uchun
to’lovlar;
• Ishchilarga ma’lum bir tartibda berilgan mahsulot qiymati;
• Ishlab chiqarish natijalari uchun okladga qo’shimcha mukofot va ustamalar;
• Ishchilarga tekin ko’rsatiladigan kommunal xizmatlar, oziq ovqat, uy- joy xaqini
to’lash uchun xarajatlar;
• Ishchilarga to’lanadigan boshqa ko’rinishdagi xarajatlar.
Mahsulot tannarxi shakllanishida ta’sir etuvchi xarajatlardan biri ijtimoiy
sug’urta fondiga ajratma xisoblanadi. Bu ajratma korxonada shakllanadigan ish xaqi
fondiga nisbatan xisoblanadi. Korxonada qancha ish xaqi fondi shakllansa, shu
summaga nisbatan 25 foiz ajratiladi. Bunda 25 % dan 24,8 % i davlat pensiya
fondiga o’tkaziladi, 0, 1% i bandlik fondiga, kolgan 0,1 % i kasaba uyushmalari fondiga o’tkaziladi.
Umuman olganda bu 25 %li ajratma davlatning iqtisodiyotni tartibga solib turishda
xamda davlat pensiya fondini shakllantirishda foydalaniladi. Ish xaqi fondi
ishchilarga mehnat xaqi to’lash uchun shakllansada, lekin unga qo’shimcha tarzda
korxonaning o’zi bu fondga nisbatan ijtimoiy sug’urta fondiga ajratma to’lashga
majburdir. Shuning uchun amaliyotda korxonalar ishchilarga ish xaqi xisoblashda
albatta bu ajratmani xam xisobga oladi.
Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiruvchi boshqa xarajatlar. Bu
xarajatlarga korxona mulkini majburiy sug’urta kilish, belgilangan tartibdagi safar
xarajatlari, kadrlar tayyorlash bo’yicha xarajatlar, aloqa xizmatlari uchun to’lovlar,
brak tufayli kelib chiqadigan yo’qotishlar, yong’indan saqlash va qo’riqlash
xarajatlari, ijara xarajatlari va boshqa barcha ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan
xarajatlar.
Milliy iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish birliklari (korxona) o’z faoliyati
natijalaridan ko’prok daromad olishga xarakat qiladi. H,ar qanday korxona nafaqat
o’zining tovarini ancha yukori baholarda Sotishga, balki mahsulot ishlab chiqarish va
uni Sotishga kilinadigan sarf- xarajatlarni kamaytirishga xam intiladi.
Tovarlarni Sotish baholari asosan korxona faoliyatiga bog’liq bo’lmagan
tashqi sharoitlar bilan belgilansa, ishlab chiqarish sarf- xarajatlari korxonaning
ishlab chiqarish va tayyor tovarlarni Sotish jarayonlarini tashkil qilish samaradorligi
darajasiga bog’liq. Lekin xar qanday tovarni ishlab chiqarish va Sotish uchun
ma’lum sarf xarajatlar talab etiladi.
Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari deganda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish
va iste’molchilarga yetkazib berishga kilinadigan barcha sarflar tushuniladi.
Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi
materillar, yonilgi va energiya uchun qilingan xarajatlar, asosiy kapital
amortizasiyasi, ish xaqi va ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar, foiz to’lovlari va boshqa
xarajatlar kiradi. Ishlab chiqarishga qilingan barcha sarf-xarajatlarning puldagi
ifodasi mahsulot tannarxini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlarini ikkiga bo’lib

қадоқлаш, саралаш, транспортга ортиш, ташиш ва сақлаш харажатлари

қўшимча муомала харажатлари хисобланади. Муомала харажатларининг бу
турлари ишлаб чиқариш харажатларига яқин туриб, товар қийматига киради
ва унинг қийматини оширади. Харажатлар товарлар сотилгандан кейин
олинган пул тушум суммасидан қопланади.
1.1.1-чизма
Корхонада махсулот ишлаб чиқариш ва уни сотиш билан боғлиқ

харажатлар

o’rganish mumkin: bevosita ishlab chiqarish xarajatlari va muomala xarajatlari.
Bevosita ishlab chiqarish xarajatlari deganda mahsulotni bevosita ishlab chiqarish
uchun kilinadigan barcha sarflar (ish xaqi, xom ashyo va material sarflari,
amortizasiya va x.k) tushuniladi. Tovar birligining qiymatida ishlab chiqarish
xarajatlari faqat uning bir qismini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari tovar
qiymatidan foyda mikdoriga kam. Muomala xarajatlari tushunchasi tovarlarni Sotish
jarayoni bilan bog’liq bo’lib, shu tovarlarni ishlab chiqaruvchidan olib, iste’molchiga
yetkazilguncha ketadigan sarflarga aytiladi. Ular ikki guruxga bo’linadi: qo’shimcha
muomala xarajatlari va sof muomala xarajatlari. Tovarlarni o’rash, chizmada
korxonada mahsulot ishlab chiqarish xamda muomala xarajatlari va ularning
tarkibini ko’rishimiz mumkin. Demak bunda ishlab chiqarish xarajatlariga yukorida
ta’kidlaganimizdek xom ashyo materiallari, yoqilgi va moylash xarajatlari, ish xaqi

xarajatlari, amartizasiya xarajatlari, amartizasiya xamda boshqa xarajatlar kiritilgan.

Muomala xarajatlari davr xarajatlari ham deb ataladi. Sof muomala xarajatlari
(sotuvchi maoshi va boshqalar), marketing (iste’molchilik talabini o’rganish),
reklama va shu kabi xarajatlardan iborat bo’ladi. Sof muomala xarajatlari tovar
qiymatini oshirmaydi va ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan tovarni sotgandan
keyin olingan foyda hisobidan koplanadi. Hozirgi zamon sarf-xarajatlar g’oyasi
bo’yicha korxona ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan resurslar o’z resurslari
yoki jalb qilingan resurslar bo’lishi mumkin. Shunga ko’ra xarajatlar ichki yoki
tashqi xarajatlarga bo’linadi. Tashqi xarajatlar korxona o’zi uchun zarur resurs va
xizmatlarga to’lovlarni amalga oshirishi natijasida vujudga keladigan xarajatlardir.
Bunday xarajatlarga yollanma ishchilar ish xaqi, xom ashyo va materiallar uchun
to’lovlar, kredit uchun foiz to’lovlari, ijaraga olingan yer uchun renta, transport
xizmati va boshqa xar xil xizmatlar uchun to’lovlar kiradi. Tashqi xarajatlar to’lov
xujjatlari bilan rasmiylashtiriladi, shu sababli buxgalteriya xarajatlari deb xam
ataladi.
Korxonaning o’ziga tegishli bo’lgan resurslar foydalanish bilan bog’liq
xarajatlar ichki xarajatlar deyiladi. Bunday xarajatlar pul to’lovlari shaklida
chiqmaydi. Shu sabali ichki xarajatlar darajasini baholash o’z resurslari qiymatini
shunga o’xshash resurslarning bozor baholariga taqqoslash orqali amalga oshiriladi.

1.1.2-chizma

Ishlab chiqarish xarajatlarining ichki va tashqi
xarajatlarga ajratilishi
Mazkur korxona doirasida tadbirkorlik faoliyatini ushlab turish uchun zarur
bo’lgan to’lov-normal (me’yoridagi) foyda xam, renta va ish xaqi bilan birga
xarajatlarning tarkibiy qismi xisoblanadi.
Sarf xarajatlar ichki va tashqi xarajatlarga ajratish, korxona iktisodiy faoliyati
samaradorligini oshirish yo’llarini qiyosiy tahlil kilish imkoniyatini beradi.
Ishlab chiqarish xajmining o’zgarishiga bog’liqlik darajasiga karab doimiy va
o’zgaruvchi xarajatlar ham farqlanadi.
Ishlab chiqarish xajmining o’zgarishiga (kiskarish yoki ortishi) bog’liq
bo’lmagan tovarlarning xajmiga ta’sir etmaydigan xarajatlar doimiy xarajatlar
deyiladi.
Doimiy xarajatlar ishlab chiqarish xajmiga bog’liq bo’lmaydi, uning o’sishiga
xam bevosita ta’sir etmaydi va ishlab chiqarishning har qanday, xatto nolinchi
xajmida xam mavjud bo’ladi. Bunga korxonaning to’lov majburiyatlari (zayomlar
bo’yicha foiz va boshqa), soliqlar, amortizasiya ajratmalari, ijara xaqi, qo’riqlash
xizmatiga to’lov, uskunalarga xizmat ko’rsatish sarflari, boshqaruv xodimlari maoshi
va shu kabilar kiradi.
O’zgaruvchi xarajatlar ishlab chikariladigan tovar mikdorini oshishiga yoki
kamayishiga ta’sir qiladi va ishlab chiqarish xajmi o’zgarishiga bog’liqlikda
o’zgaradi. Unga xom ashyo, material, yonilgi-transport xizmati, ishchilar ish xaqi va
shu kabilarga kilinadigan sarflar kiradi. Ishlab chiqarishning xar bir darajasida
doimiy va o’zgaruvchan xarajatlar yigindisi umumiy yoki yalpi xarajatlarni tashkil
qiladi.
Mahsulot birligini ishlab chiqarishga kilinadigan sarf xarajatlarni xisoblash
uchun O’rtacha umumiy, O’rtacha doimiy va O’rtacha o’zgaruvchan xarajatlar
tushunchalaridan foydalanadi.
O’rtacha umumiy xarajatlar yalpi (umumiy) xarajatlarning ishlab chikarilgan
tovar mikdoriga nisbatiga teng. O’rtacha doimiy xarajatlar doimiy xarajatlarni ishlab
chikarilgan mahsulot mikdoriga bulish yuli bilan aniklanadi. O’rtacha o’zgaruvchan
xarajatlar o’zgarvchi xarajatlarni ishlab chikarilgan mahsulot mikdoriga bulish yuli
bilan aniklanadi.
Eng yukori darajada foyda olishga erishish uchun tovar ishlab chiqarishning
zarur mikdorini aniqlash zarur. Bunda iktisodiy tahlil vositasi bo’lib qo’shimcha .
xarajat tushunchasi xizmat qiladi. Avvalo qo’shimcha xarajat deb, keyingi kushilgan
mahsulotlarning xar bitta birligini ishlab chiqarish bilan bog’liq qo’shimcha .
xarajatlarga aytiladi. Kushimacha xarajatlarni xar bir navbatdagi chikarilgan
qo’shimcha mahsulot birligi uchun aniqlash mumkin.
Korxona foydalanadigan kuplab resurslar mikdori, ya’ni jonli Mehnat, xom-
ashyo, yonilgi va energiya sarflari tovar xajmining o’zgarishiga tez va oson ta’sir
qiladi. Boshqa resurslar sarfi ta’sirida tovar xajmi o’zgarishi uchun uzoq vakt talab
kilinadi. Masalan, og’ir sanoat tarmoqlarining ishlab chiqarish quvvatlari ancha uzoq
vakt oralig’ida mahsulot mikdorini o’zgartirishiga ta’sir kilishi mumkin. Demak,
ishlab chiqarish xarajatlarini xisobga olishga vakt omili, ya’ni xarajat qilingan
pirovard natijasi olinguncha o’tgan davr sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli vakt
omilidan kelib chikib, ishlab chiqarish xarajatlarini kiska va uzoq muddatli davrda
aloxida tahlil kilinadi.
Korxona ishlab chiqarish xajmini o’zgartirish uchun kiska muddatli davrda
faqat o’zining o’zgaruvchi xarajatlari mikdorini o’zgartirishi mumkin. Bu kiska
muddatli xarajatlardir.
Ishlab chiqarish quvvatlari esa (ishlab chiqarish inshoatlari maydoni, mashina
va uskunalar mikdori) doimiy bo’lib koladi, xamda bu davr faqat ulardan
foydalanish darajasini o’zgartirish uchun yetarli bo’lishi mumkin.
Uzoq muddatli davr - bu korxonaning ishlab chiqarish quvvatlarini xam o’z
ichiga olgan, bugun band bo’lgan resurslari mikdorini o’zgartirish uchun yetarli
bo’lgan davrdir. Bu davr davomida Boshqa tarmoqlar faoliyat kilib turgan korxonalar
mazkur tarmoqka kirib kelishi mumkin.
Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, ishlab chiqarish quvvatlarining o’zgarishi
takozo qilingan kiska va uzoq muddatli davr davomiyligi ayrim tarmoq va korxona
xususiyatidan kelib chikib farqlanish mumkin. Masalan, yengil sanoat tarmogida
kiyim kechak ishlab chikaradigan kichkina firma, bir necha qo’shimcha tikuv
mashina urnatish bilan o’zining ishlab chiqarish quvvatlarini kiska vaktda (bir necha
kunda) oshirish mumkin. Og’ir sanoat tarmoqlarida yangi quvvatlarni ishga tushirish
uchun bir necha yil talab kilinadi. Okibat natijasida barcha xarajat turlari o’zgaradi va
o’zgaruvchi mikdorlar bo’lib qoladi.

1.2. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi va uning tarkibiy tasniflanishi.

Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida eng asosiy masalalardan biri
mamlakatda jaxon talablariga javob beradigan, sifatli, raqobatbardosh mahsulotlar
ishlab chiqarish xisoblanadi. Bunda ko’riladigan asosiy maqsad arzonrok xamda
raqobatbardosh, sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishdan iborat. Buning uchun ishlab
chikarilayotgan mahsulot tannarxi o’rganib, uni imkon qadar pasaytirish katta
ahamiyatga ega.
Mamlakatimizda mahsulot (ish, xizmat)lar xisobi 1999 yil 5 fevraldagi 54-
sonli karoriga ilova Mahsulot(ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va Sotish
xarajatlarining tarkibi xamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’ri sidagi Nizomga muvofiq amalga oshiriladi.
Bugungi kunda amalda bo’lgan ushbu Nizomga muvofiq mahsulot (ish,
xizmat)ni ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga kiradigan moddalar sirasiga
o’zgartirishlar kiritilgan. Mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar tarkibini
aniqlashdan maqsad:
1. Buxgalteriya xisobi schyotida jami xarajatlar tug’risida to’liq va aniq
ma’lumotlarga ega bo’lish, korxona faoliyatini rentabelligi va bozor iqtisodiyoti
sharoitida raqobatbardoshliligini aniqlash;
2. Mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxini anik xisob-kitobini kilish;
3. Mahsulot tannarxiga kiritilmaydigan xarajatlarni aloxida tarkiblash va ularni
moliyaviy natijaviylikka boglash;
4. Ishlab chiqarish xarajatlarini yuzaga chikishi va javobgarlik markazlari bo’yicha
xisobga olish va nazorat kilish;
5. Solik to’lanadigan bazani anik xisob-kitobini yurtish va bu
orqali ishlab chiqarish xarajatlari xamda korxona sarflarini
Boshqarishni tashkil etishdan iboratdir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida Xo’jalik yurituvchi subyektlarning ishlab
chikarayotgan mahsulotlari tannarxini tahlil kilishda quyidagilarga alohida e’tibor
qaratiladi:
• Ishlab chiqarish xarajatlarini o’rganish va ularning holati ga baho berish;
• Mahsulot tannarxini pasaytirish bo’yicha belgilangan rejani bajarilishi va
dinamikasini nazorat kilish;
• Ishlab chiqarish xarajatlarini iktisodiy elementi va kalkulyasion moddalari
bo’yicha o’rganish va ularga baho berish;
• Mehnat unumdorligi bilan ish xaqi xarajatlari urtasidagi nisbatni o’rganish ;
• Tannarxning o’zgarish sabablarini aniqlash va unga ta’sir etuvchi omillarni
mikdor jixatidan xisoblash;
• Ayrim turdagi mahsulot tannarxini xarajat moddalari bo’yicha tahlil etish;
• Tannarxni pasaytirish bo’yicha mavjud imkoniyatlarni aniqlash va xakozo.
Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va cotish xarajatlarining
tarkibi xamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi Nizomga
muvofiq ishlab chiqarish xarajatlarini xisobga olishning umumiyligi ta’minlangan.
Buning yakunida mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va cotish xarajatlarini
rejalashtrish, tahlil etish va nazorat kilishga imkoniyat tugiladi.
Mazkur Nizom buxgalteriya xisobi maqsadlarida va Soliqqa tortish
maqsadlarida xarajatlarni xisoblash tartiblaridagi farqlanishlarini xisobga olib ishlab
chikilgan. Bunda tahlil kilishning asosiy maqsadi Xo’jalik yurituvchi subyektlarning
bozor iqtisodiyoti sharoitlarida raqobatga bardoshligini aniqlashdir.
Nizomda buxgalteriya xisobi bo’yicha foyda bilan Soliqqa tortiladigan foyda
urtasidagi tafovutlarga izox berilgan.
Soliqqa tortiladigan foyda buxgalteriya xisobidagi foydadan farq kilishining
sababi shundaki, davlat solik siyosatiga muvofiq amaldagi solik konunchiligi
bo’yicha korxona xarajatlarining bir qismi Soliqqa tortiladigan bazaga kirmaydi.
Nizomda moliyaviy natijalarni shakllantirishning asosiy koidalari va xarajatlarni
guruxlash berilgan. Birinchi ilovada korxona xisobot davridagi balans foydasini
xisoblashda chegiriladigan, lekin Xo’jalik subyektining Soliqqa tortiladigan
bazasiga kushiladigan xarajat moddalari berilgan. Ikkinchi ilovada xarajatlar amalga
oshirilishi paytida Soliqqa tortiladigan bazadan chegirilmaydigan, lekin keyingi
davrlarda chegiriladigan xarajatlar ruyxati berilgan (vakt bo’yicha farqlanishlar).
Uchinchi ilovada foydasi emas, daromadi Soliqqa tortilayotgan korxonalar
uchun qo’shimcha chegirilmaydigan xarajatlar ruyxati berilgan.
Bugungi kunda xo’jalik yurituvchi subyektlarning mahsulotlari tannarxini
tahlil kilishda asosiy axborot manbalari bo’lib quyidagilar xisoblanadi:
• Xo’jalik subyektlarining biznes reja ma’lumotlari;
• 5-S “Korxona sarf-xarajatlari to’g’risida”gi xisoboti ma’lumotlari;
• 1-T “Mehnat xisoboti” ma’lumotlari;
• Buxgalteriya xisobining ishlab chiqarish xarajatlarini xisobga olib boruvchi
schyot ma’lumotlari va boshqa turdagi qo’shimcha ma’lumotlar.
Mahsulot (ish, xizmat) larni ishlab chiqarish tannarxi ishlab chiqarish yoki
kayta ishlash jarayonida ishlatilgan tabiiy resurslar, xom- ashyo, materiallar, yokilgi,
energiya, asosiy vositalar (amortizasiya), Mehnat rusurslari va Boshqa ishlab
chiqarish bilan bog’liq xarajatlarining qiymat kurinishini ifoda etadi.
Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga ishlab chiqarishni tashkil kilish
uslubi va texnologiyasi bilan belgilangan mahsulotni ishlab chiqarish (ish, xizmatlar
bajarish) bilan bevosita bog’liq xarajatlar kiritiladi. Bularga: bevosita va bilvosita
moddiy xarajatlar, bevosita va bilvosita Mehnat xarajatlari, ishlab chiqarish
yo’nalishidagi ustama xarajatlar xamda Boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar kiradi.
Ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari tarkibiga quyidagilar kiradi:
-tashqaridan sotib olinadigan ishlab chikariladigan mahsulot tarkibiga kirib,
uning asosini tashkil etadigan yoki mahsulot tayyorlashda (ish bajarishda, xizmat
ko’rsatishda) zarur komponent xisoblanadigan xom-ashyo va materiallar;
-mahsulotni urash xamda Boshqa ishlab chiqarish zaruriyatlari uchun sotib
olingan materiallar, ta’mirlash uchun extiyot qismlar, moslamalar va Boshqa Mehnat
buyumlari;
-texnologik maqsadlar, binolarni isitish, barcha turdagi energiyani ishlab
chiqarish uchun sarflanadigan chetdan sotib olingan yokilgining xamma turlari;
-korxonaning texnologik, tarnsport va Boshqa ishlab chiqarish, shuningdek,
Xo’jalik zaruriyatlariga sarflanadigan sotib olinadigan barcha turdagi energiya;
-tabiiy kamayishining me’yor chegarasidagi moddiy resurslarning kamomadi
va bo’zilishlaridan yukotishlar;
Ishlab chiqarishdagi mex;natga x;ak to’lash xarajatlariga quyidagi
moddalar kiradi:
-korxonada kabul qilingan Mehnatga xak to’lash shakl va tizimlariga
muvofiq ishbay xaklari, tarif stavkalari va mansab okladlari asosida xakikiy
bajarilgan ishlar uchun ishlab chiqarishdagi xisoblangan ish xaqi;
-natura shaklida xak to’lash tartibi bo’yicha beriladigan mahsulot qiymati;
-amaldagi tartiblarga ko’ra rag’batlantiruvchi to’lovlar, jumladan, ishlab chiqarish natijalari uchun mukofotlar (natural mukofotlarni kushgan xolda) ta’rif
stavkalari va okladlarga kasb maxorati uchun qo’shimcha ustama to’lovlar, amaldagi
konunchilikka muvofiq kup yillik xizmatlari uchun (shu Xo’jalikda bir ixtisoslikdagi
ish staji uchun) ishlab chiqarish xodimlariga beriladigan takdirlanishlar, mukofotlar,
kasb maxorati uchun ta’rif stakalar va okladlarga nisbatan) ustama to’lovlar,
xarakatdagi konunchilikka muvofiq kup yillik xizmatlari uchun ishlab chiqarish
xodimlariga beriladigan takdirlashlar;
- ish rejimi va mehnat sharoitlari bilan bog’liq tovon to’lovlari, jumladan,
tungi ish vakti, ish vaktidan so’nggi ish uchun to’lovlar.
Amaldagi Nizomga muvofiq xo’jalik yurituvchi subyektlarning barcha
xarajatlari quyidagi guruxlarga ajratiladi:
1) Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kushiladigan xarajatlar;
A) Ishlab chiqarish tannarxiga kushilmaydigan xarajatlar, ammo, davr xarajatlariga
kushiladigan xarajatlar (asosiy faoliyatdan kurilgan foydani aniqlash uchun);
2) Korxonaning umumxo’jalik faoliyatidan kurgan foyda yoki zararini aniqlashda
xisobga olinadigan moliyaviy faoliyat xarajatlari.
3) Favkulodda zarar (solik to’lashga kadar aniklanadigan foydani xisoblashda
ishtirok etadigan).

Xo’jalik yurituvchi subyektlarning xarajatlarini yukoridagi tarkib bo’yicha

guruxlanganda,xar bir gurux xarajatlari quyidagicha turkumlanadi:
1. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga qo’shiladigan xarajatlar
quyidagicha turkumlanadi:
a) Bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar;
b) Bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari;
v) Ishlab chiqarishdagi ma’muriy xarajatlar.
2. Davr xarajatlari quyidagicha turkumlanadi:
a) Sotish bo’yicha xarajatlar;
b) Boshqaruv xarajatlari;
v) Boshqa muomala xarajatlari va zararlar.
3. Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar quyidagicha turkumlanadi:
a) Foizlar bo’yicha sarflar;
b) Chet el valyutasi kursi o’zgarishidan kurilgan zarar;
v) K,immatli kog’ozlarga qo’yilgan mablag’larni kayta baholashdan kurilgan
zarar;
g) Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa sarf xarajatlar.
4. Favkulotda zararlar odatda turkumlanmaydi.
Ishlab chiqarish va noishlab chiqarish xarajatlari.
Mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlarga ishlab chiqarish
xarajatlari deb ataladi. Ularga quyidagilar kiradi:
- Moddiy xarajatlari;
-Mehnat xaki xarajatlari;
-Ishlab chiqarish bilan bog’liq ma’muriy xarajatlar.
Bevosita moddiy xarajatlari mehnat xaki bilan birgalikda dastlabki
xarajatlarni tashkil etadi.
Mehnat xaki va ishlab chiqarish xarakteridagi ma’muriy Boshqaruv
xarajatlari birgalikda konversiya xarajatlarini tashkil etadi.
Moddiy xarajatlari konversiya xarajatlari bilan birgalikda tulik ishlab
chiqarish tannarxini tashkil etadi.
Noishlab chiqarish xarajatlari.
Ishlab chiqarish bilan bog’liq bulmagan barcha xarajatlarga noishlab
chiqarish xarajatlari deb ataladi. Ular tarkibiga Sotish bilan bog’liq xarajatlar, ilmiy
tekshirish va tadkikot xarajatlari, umumiy va ma’muriy Boshqaruv xarajatlari,
Boshqaruv xarajatlari, olingan kredit uchun foiz to’lovlari va Boshqa ishlab chiqarish
bilan bog’liq bulmagan, xarajatlar kiritiladi.
Mahsulot tannarxini umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar quyidagilarni tashkil
etadi.
1. Bir so’mlik tovar mahsuloti uchun qilingan xarajat;
2. Takkoslanadigan mahsulot tannarxi;
3. Mahsulot birligining tannarxi.
Xo’jalik yurituvchi subyektlarning faoliyatidagi xarajatlarni yukoridagi
kurinishda turkumlash bilan bir katorda yana quyidagi xususiyatlari bo’yicha
%am tasniflab chikishimz mumkin.
Yuzaga chikish shakliga ko’ra:
• asosiy ishlab chiqarish xarajatlari;
• moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar;
• tasodifiy, favkuloddagi xarajatlar.
Mahsulot tannarxiga kushilishiga ko’ra:
• mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar;
• mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan xarajatlar.
Yuzaga chiqish o’rni bo’yicha:
• bo’lim bo’yicha qilingan xarajatlar;
• sex bo’yicha qilingan xarajatlar;
• uchastka bo’yicha qilingan xarajatlar va xakozo.
Sotish xajmiga xisobdan chiqarilishiga ko’ra:
• mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari;
• davr xarajatlari.
Davriga ko’ra:
• joriy davr xarajatlari;
• kelgusi davr xarajatlari.
Soliqqa tortiladigan foyda summasini aniqlashda xisobga
olinishiga ko’ra:
• Soliqqa tortiladigan bazaga kayta kushiladigan doimiy tafovutlar;
• Soliqqa tortiladigan bazaga kushiladigan davri bo’yicha tafovutlar;
• Soliqqa tortiladigan bazani aniqlashda xisobga olinmaydigan xarajatlar.
Mahsulot xajmining o’zgarishiga muvofiq:
• o’zgaruvchan xarajatlar;
• o’zgarmas xarajatlar.
Mahsulot tannarxiga kushilishiga karab:
• to’g’ri xarajatlar (bevosita);
• egri xarajatlar (bilvosita).
Moliyaviy natijalarga daxlsizligi bo’yicha:
• mahsulot tannarxiga kushiladigan xarajatlar;
• foyda xisobidan koplanadigan xarajatlar.
Tahlil etishda o’rganish obyekti va maqsadidan kelib chikkan xolda korxona
xarajatlarining u yoki bu turkumi bo’yicha o’zgarishlar va o’zgarish sabablariga baho
beriladi. Taqqoslash yoki kiyosiy o’rganish da joriy davr va utgan yil ma’lumotlari,
biznes reja ko’rsatkichlari, O’rtacha ko’rsatkichlar va tarmoq bo’yicha Boshqa
ma’lumotlar olinadi. Taqqoslashda ko’rsatkichlar bo’yicha mutlok o’zgarishlar nisbiy
ko’rsatkichlarni qo’llash orqali to’ldiriladi.

1.3. Maxsulot tannarxini ifodalovchi

ko’rsatkichlar va ularni tahlil qilish usullari

Yuqorida keltirilgan xarajatlarning turkumlanishi, ta’kidlanganidek,

korxona rahbariyati tomonidan rejalashtirish, tahlil, qilish soliqlarni
tug’ri hisoblash va tulanishi uchun ishlatiladi. Shuningdek, xarajatlarni
nazorat qilish maqsadida ularni samarali sarflanishini, mahsulot ishlab
chiqarish va realizsiya qilish hajmi oshishini, uning sifatini oshirilishini
ta’minlash uchun uchun ishlatiladi. Shu bilan birga xarajatlar nazoratini
tug’ri va ustalik bilan olib borish uchun ularni ifodalovchi
kursatkichlarni bilish va ishlata olish zarur. Ularga quyidagilar kiradi:
 ishlab chiqarish xarajatlari turlari buyicha summasi;
 xarajatlar dinamikasi;
 xarajatlar darajasi va ularning farqi;
 bazis davri va biznes reja ma’lumotlari bilan solishtirilishi natijasida
xarajatlarning mutloq va nisbiy farqlari;
Ishlab chiqarish xarajatlari summasi korxona, bulim buyicha alohida
mahsulot (ish, xizmat) turlarining aniq bir davri uchun ishlab chiqarish
xarajatlarining puldagi uzgarishini xarakterlaydi. Ular asosida, ishlab
chiqarish xarajatlari hajmiga, bir necha yillik dinamikasiga va ularning
uzgarishi tug’risidagi axborotlarga miqdoriy baho berish mumkin.
Bu kursatkich menedjerlarga xarajatlarni ular turlari buyicha va butunlay
rejalashtirish, shuningdek, zarur bulgan tovar-material zahiralarini,
mehnat va moliyaviy resurslarni sotib olish buyicha pul mablag’larini
ajratish uchun kerakdir.
Xarajatlar tarkibi ularning umumiy summasi tarkibidagi alohida
xarajat turlarining ulushini aniqlash bilan birga xom ashyo va materiallar
ishlatiladigan, avtomatlashtirilgan, mehnat va mexanizasiya darajasi
yuqori bulgan korxonalarning materialtalabligini va mehnattalabligini
tahlil qilish uchun zarurdir. Xarajatlar tarkibining uzgarishini urganish
kelgusi davr xarajatlari tarkibini yaxshilash va ularning samaradorligini
oshirish buyicha boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun asos bo’ladi.
Xarajatlar tarkibini aniqlash uchun ma’lumotlar moliyaviy hisobatning
«Daromadlar va zararlar haqida hisobat» 2-shakl, «Buxgalteriya
balansiga ilova» 5-shakllardan, shuningdek, «Ishlab chiqarish xarajatlari
haqida xisobat» statistik hisobatdan olinadi.
Xarajatlar darajasi bu tayyor, tovar yoki sotilgan mahsulot bir sumiga
to’g’ri keadigan xarajatlardir. Bu xarajatlar samaradorligini,
dinamikasini va ularning nisbiy farqini hisoblash uchun zarur bo’ladi.
Xarajatlar darajasi (Xd) asosiy faoliyat xarajatlarini (Afx) sotilgan
mahsulot hajmi (M) ga nisbati bilan aniqlanadi.
Xd =Afx : M.100
Ishlab chiqarish xarajatlari darajasini hisoblash uchun ma’lumotlar 2 –
shakl « Moliyaviy natijalar to’g’risida»gi hisobatdan olinadi.
Xarajatlar dinamikasi xarajatlar summasi va darajasini utgan va
bazis davriga nisbatan uzgarishini xarakterlaydi. U mutloq va nisbiy
farqlarda usish sur’atida kupayish tezligi kabi kursatkichlar bilan
aniqlanadi.
Masalan, realizasiya qilingan mahsulotlar iishlab chiqarish tannarxi
2011 yili 6947 ming summani, 2012 yili 11427 ming sumni tashkil
qilgan. Xarajatlarning mutloq kupayishi 4480 ming sumni (11427-
6947), usish sur’ati – 164,5% (11427:6947x100) ni, kupayish tezligi –
64,5% (1645-100)ni, tashkil qilgan ko’rsatkichning kupayishi 69,5 ming
sumni tashkil qilganligi uning mutloq mohiyatini belgilash uchun ham
asos bo’ladi. Bizning misolimizda xarajatlarning 1,0 % ga kupayishi
(yoki kamayishi) utgan yilga nisbatan xarajatlarni 69,5 ming sumga
uzgarishi mumkin.
Xarajatlar dinamikasini ifodalovchi kursatkichlar tahlilchilar va
auditorlarga to’g’ri xulosa chiqarib, tegishli tavsiyalarni ishlab chiqish
imkonini beradi. Menejerlar uchun xarajatlarni kamaytirish va tejash
buyicha boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun asos bulib xizmat
qiladi.
Xarajatlar dinamikasini urganishda daromadlar umumiy summasini, sof tushumni va xarajatlarning umumiy miqdori uzgarish su’ratini
solishtirish zarur. Daromadlar usish sur’atining xarajatlarga nisbatan
balandligi foyda va rentabellikni ortishini kursatadi, ya’ni bu korxona
faoliyati samaradorligining oshganligidan dalolat beroadi.
Xarajatlarning mutloq farqi haqiqatda qilingan xarajatlarni biznes-
reja yoki bazis davri ma’lumotlari bilan solishtirish orqali hisoblanadi.
Bu kursatkich asosida qilingan xarajatlarning miqdor jihatdan uzgarish
haqida xulosa qilinadi, masalan, necha summaga butun xarajatlar yoki
ularning turlari buyicha oshganligi aynan shu yo’l bilan aniqlanadi.
Xarajatlar uzgarishini aniqroq ifodalash uchun ularning nisbiy
chetlanishini hisoblash zarur, ya’ni bazis davri yoki biznes-rejaga
nisbatan xarajatlar buyicha tejalishini yoki ortiqcha sarf qilinishini
aniqlash lozim bo’ladi.
Nisbiy farq ishlab chiqarish tannarxi darajasini aniqlash bilan
hisoblanadi.
Xarajatlar buyicha tejash yoki ortiqcha sarf qilinganligini, ya’ni
xarajatlarni nisbiy farqlarini aniqlash uchun xarajatlarni haqiqiy va bazis
davr daraja kursatkichlari orasidagi farqni haqiqatda realizasiya qilingan
mahsulot summasiga kupaytirish yo’li bilan aniqlash mumkin.
D Xar
as.fao
=(Dar
xaq. xar
-Dar) . Real xaq
baz. xar
Bunda: D Xar
as. fao.
- xarajatlarni nisbiy farqi
(tejam yoki ortiqcha sarf);
Dar
xaq. xar
- xarajatlarning haqiqiy darajasi;
Dar
baz. xar
– xarajatlarning asos davridagi darajasi;
Real haq
- hisobat davrida haqiqatda realizasiya qilingan mahsulot
summasi.
Keyinchalik ichki va tashqi omillarni korxonaning xarajatlar hajmiga
ta’sirini hisoblash va urganish zarur. Korxonaning xarajatlar darajasiga
va summasiga ta’sir qiluvchi asosiy omillarga quyidagilar kiradi:
 Ishlab chiqarilgan va realizasiya qilingan mahsulot hajmi;
 Xom ashyo va material xarajatlari;
 Ishlab chiqarish xodimlari va boshqaruv personalining miqdoriy va sifat
tarkibi;
 Ishchilarning mehnat unumdorligi;
 Boshqa tashkilotlarning xizmatlari va ta’rifi;
 Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning ishlatilishi samaradorligi;
 Joriy (oborot) mablag’larining ishlatilish samaradorligi;
 Xaridorlar va mol yetkazib beruvchilar bilan shartnomaning uz vaqtida
va sifatli tuzilishi va tulov-hisob intizomining tashkil etilishi.
Bu omillarning har biri u yoki bu xarajatlarga ta’sir qilib uzining
hisoblash usuliga ega. Korxona rahbarlari, analitiklar va auditorlar
xarajatlarni urganish va tahlilchi qilishida bu omillarning ta’sirini
hisoblashni bilishi kerak, har bir faktorni alohida tahlil qilib, ular asosida
mablag’larning tejamkorlik bilan sarflanishi va kamayish
imkoniyatlarini aniqlab, xarajtlar samaradorligi buyicha boshqaruv
qarorlarini qabul qilish uchun tegishli va tavsiyalar maslahatlar ishlab
chiqarishlari lozim.
Hisoblash uchun ma’lumotlarni «Foyda va zararlar tug’risida»gi 2-
shakl, ya’ni moliyaviy hisobotdan olamiz. Shuning bilan birga xarajatlarni uzgaruvchi va shartli doimiy xarajatlarga bulinishini hisobga
olish kerak. Uzgaruvchi xarajatlarga «sotilgan tovarlar, mahsulot, ish,
xizmat tannarxi»ni va «tijorat xarajatlari»ni kiritish mumkin. Doimiy
xarajatlarga (ishlab chiqarish hajmiga va mahsulot realizasiyasiga tobe
bulmagan) quyidagilar kiradi: «Boshqaruv xarajatlari», «Realizasiyaga
taalluqli bulmagan xarajatlar» va «Favqulodda xarajat»lar.
Uzgaruvchi xarajat moddalari yuqorida ta’kidlanganidek ishlab
chiqarilgan va realizasiya qilingan mahsulot hajmiga tobe bulib, ularning
uzgarishiga muvofiq ravishda uzgaradi.
Uzgaruvchi moddalar summasiga realizasiya qilingan mahsulot
hajmi uzgarishining ta’sirini aniqlash uchun realizasiya qilingan tovarlar
summasining farqini sotilgan tovar, mahsulot, ish, xizmatlarning
tannarxini bazis darajasiga kupaytirish kerak. Hisob quyidagi formula
orqali amalga oshiriladi:
∆ Xar = (Real
haq. sotil
– Real
bazis sotil
) . Dar
bazis har
Bunda: D Xar – xarajatlar summasining farqi;
Real
bazis sotil
- bazis davrida realizasiya qilingan mahsulot
summasi;
Dar
bazis xar
- bazis davridagi xarajat darajasi.

Korxonaning ishlab chiqarish xarajatlari tahlili va baholanishi

Korxonaning ishlab chiqarish xarajatlarini hisoblash usuli va
mahsulot tannarxini kalkulyasiya qilish bilan bog’liqdir.
Mahsulot birligiga qilingan material, mehnat va moliyaviy xarajatlarning umumiy summasi mahsulot tannarxi deyiladi.
Mahsulot (ish) tannarxini quyidagi kalkulyasiya metodlarining biri
yordamida aniqlash mumkin:
 Xarajatlarning namunaviy kalkulyasiyasi;
 Jarayonli kalkulyasiya;
 Normativ kalkulyasiya.
Tannarxning namunaviy kalkulyasiyasi maxsus buyurtma, bir tuda
tovar va shartnoma tannarxi kalkulyasiyasini ifodalaydi.
Tannarxni namunaviy kalkulyasiya usuli kompaniya iste’molchidan
kalkulyasiya qilinayotgan mahsulotning bir guruh yoki bir birligini
ishlab chiqarish buyurtmasini olganda qullaniladi, masalan, qurilishda,
tipografiyalarda, aviasozlikda, mebel fabrikalarida mashinasozlikda,
remont ishlarini amalga oshirishda, auditorlik yoki konsultasiya
xizmatlarini kursatishda va boshqalar.
Kalkulyasiyaning namunaviy metodi buyurtma bajarish hajmiga bog’liq
holda uch turga bulinadi:
1. buyurtma tannarxining kalkulyasiyasi;
2. tovar partiyasi (guruhi) tannarxining kalkulyasiyasi.
3. shartnoma tannarxining kalkulyasiyasi.
Buyurtma tannarxini kalkulyasiya qilishda xarajatlar tahlili va
baholanishi. Buyurtmani bajaruvchi korxonalar mahsus bir martalik
tovar va xizmatlar ishlab chiqarish bilan shug’ullanadilar.
Ushbu holatda firma ommabop ishlab chiqariladigan mahsulot sifat
standartidan yuqori mahsulotga bulgan talabni qondirishi kerak. Agar bunday sifatli mahsulot ishlab chiqarmasa, ishlab chiqarishga boshqa
korxonalarni jalb qilmasligi va mahsus rejalashtirish va uskunalar bilan
shug’ullanmasligi kerak.
Namunaviy metodda kalkulyasiya qilinadigan mahsulotlarga qilinadigan
xarajatlarni tahlil qila turib buyurtmalarning kalkulyasiya kartochkasida
kursatilgan haqiqatda qilingan xarajatlarni dastlabki hisoblar bilan
solishtirish kerak.
Buyurtmaning kalkulyasiya kartochkasi iste’molchining har bir
buyurtmasi buyicha ochiladi va unda quyidagilar kursatiladi;
 zaxiradan olingan materiallar (buyurtma asosida);
 ishlab chiqarish xodimlarining mehnat haqi (buyurtmani bajarishga
sarflangan vaqtni hisobga oluvchi tabel kartochkasi asosida;
 tug’ri xarajatlar (schyot fakturalar asosida).
Buyurtmani bajarilishida kalkulyasiya kartochkasida tug’ri
xarajatlarning jami summasi chiqariladi. Bundan keyin bu metodlarning
biri asosida ushbu buyurtmaga kiruvchi qushimcha xarajatlar hisoblab
chiqiladi.
Agar hisobat davrining oxirida buyurtma tugallanmagan bulsa, jami
xarajatlar ma’lum bir sanaga kalkulyasiya kartochkasiga yozib quyiladi
va u tugullanmagan ishlab chiqarish hisoblanadi.
Mahsulotning narxi belgilanishga namunaviy usulning tannarx
kalkulyasiyasini tug’ri aniqlanishiga bog’liqdir.
Mahsulot narxining oshib ketishi buyurtmachilarning qochishiga olib
keladi. Buyurtma bajarilishi narxining pasayishi foydaning kamayishiga
yoki ushbu buyurtmaning zarar keltirishiga olib keladi.
Mahsulot tannarxi yana bir birlik mahsulotga qilinadigan qushimcha
xarajatlar ulushining hisobiga, ishlab chiqarish hajmiga ham bog’liq.
Ishlab chiqarish hajmining oshishi yoki kamayishi har bir buyurtma
mahsulotining narxiga ta’sirini kursatadi.
Shuning uchun, buyurtmalar buyicha mahsulot ishlab chiqaruvchi yoki
xizmat kursatuvchi korxonalarda mahsulot tannarxini kalkulyasiyasi
tug’ri tuzilishi katta ahamiyatga ega va u asosida mahsulot (xizmat)
bahosi aniqlanadi.
Tovar partiyasi tannarxini kalkulyasiya qilishda xarajatlar tahlili
va baholanishi. Ko’plab kompaniyalar tannarxining namunaviy
kalkulyasiyasini tovar partiyasi tannarxini kalkulyasiyasi bilan
birlashtirib yuboradi.
Bunday holatlar mijozning texnologik talabiga muvofiq mahsulot
yig’imini amalga oshiruvchi korxonalarda uchraydi. Shu bilan birga
mahsulot yig’ish, ya’ni konstruksiyaning uzi bir qator komplektlovchi
detalladan tashkil topadi, ya’ni kompleklovchi detallar partiyasi
tayyorlanib hamma xarajatlar mahsus buyumlar partiyasining
kalkulyasiya qaydnomasida hisobga olinadi.
Komplektlovchi buyumlar tayyorlanishi tugashi bilan buyurtma-
naryad yopiladi va tayyorlangan mahsulot tayyor detallar omboriga jami
buyum partiyasi urtacha tannarxda topshiriladi.
Mijozning ma’lum bir ishiga buyurtma-naryad tuziladi.
Tovar partiyasi tannarxini kalkulyasiyasi buyicha xarajatlarni tahlil qilayotganda ushbu buyurtma partiyasi uchun zarur detallar hajmini
tug’riligini aniqlash kerak. Uning uchun quyidagilar urganiladi:
 istemol miqdori;
 mahsulotlarni saqlash va foydalanishga tayyor qilish xarajatlari;
 ishlab chiqarish tizimini buzish va urnatish uchun zarur vaqt;
 ishchi kuchi, xizmat va stanoklarning boshqa mahsulotga nisbatan
unumdorligi (POM).