1. Byudjetdan moliyashtirishning mohiyati va uni amalga oshirish usullari 4

1-jadval. Angren shahar mahalliy byudjeti daromadlarining 2022 yil uchinchi chorak ijrosi to‘g‘risida hisobot ³
(ming so’mda)

				Farqi
Daromadlar nomi	Aniqlangan reja	Bajarilishi	(+,-)	%
Jismoniy shaxslarning mulkini ijaraga berishdan oladigan yillik daromadlari bo‘yicha deklaratsiyaga asosan hamda yakka tartibdagi tadbirkorlar tomonidan to‘lanadigan daromad solig‘i	541 027.0	2 473 728,50	1 932 701,40	457,2
Aksiz solig‘i:	2 900 331.60	2 118 541,40	-781 790,30	73
yakuniy iste’molchilarga benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz realizatsiya qilishdagi soliq	1 466 508,40	814 359,40	-652 149,00	55.5
alkogol mahsulotlari, shu jumladan pivo uchun aksiz solig‘i	900 877,90	746 597,00	-154 280,90	83
Mobil aloqa xizmati	532 945,40	557 585,00	24 639,60	105
Jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘i	829 158,20	1 047 011,50	217 853,30	126
YUridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘i	768 065,60	731 731,60	-36 333,90	0
Jismoniy shaxslardan olinadigan er solig‘i	1 190 722,60	1 132 643,20	-58 079,40	0
YUridik shaxslardan olinadigan er solig‘i	622 835,40	802 301,50	179 466,10	0
Aylanmadan soliq (yagona soliq to‘lovi)	1 089 540,00	681 892,50	-407 647,50	63
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, bundan elektr stansiyalari tomonidan to‘lanadigan soliq mustasno	9 758 936,00	9 472 168,60	-286 767,50	97
Boshqa tushumlar	185 164,50	5 513 041,40	5 327 876,90	0
Daromadlar jami	17 885 780,90	23 973 060,10	6 087 279,20	134

Angren shahar bo‘yicha 2022-yil 3-chorak mahalliy byudjet daromadlariga to’xtalib o’tsak, reja bo’yicha ijro to’la qonli bajarilgan. Bektemir tumani bo’yicha 2021-yil 2-chorak mahalliy byudjet daromadlari rejasi 17 885 780.90 ming.so’m, ijro esa 23 973 060.10 ming.so’mni tashkil qiladi.
Endi 2022-yilning 3-chorak bo’yicha Angren shahar tushumlarini tahlil qilsak, reja bo’yicha 2-chorak uchun 20 786 112.6 ming.so’m bo’lib, shundan 26 091 601.6 ming.so’m tushum qilingan. Soliqlar bo’yicha tahlil qilsak Aksiz solig’I to’laqonli undirilmgan. Yakuniy iste’molchilarga benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz realizatsiya qilishdagi soliq ham -652 149,00 ming so’m kam undirilgan. alkogol mahsulotlari, shu jumladan pivo uchun aksiz solig‘I - 83 % bajarilgan bo’lib, Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘i- -36 333,90 ming so’m undirilmagan.
Hozirda ham respublikamiz mahalliy budjetlari daromadlarida hajmi va iqtisodiy mazmuni bo‘yicha asosiy o‘rinni tartibga soluvchi soliqlardan ajratmalar egallaydi. Ularning roli nafaqat mahalliy hokimiyat organlarini moliyaviy resurslar bilan taʼminlashdan iboratdir, balki, mahalliy budjetlarning yuqori bo’ladi.
2-jadval. Angren shahar mahalliy byudjeti xarajatlarning 2022 yil uchinchi chorak ijrosi to‘g‘risida hisobot
(ming.so’m)

				Farqi
Xarajatlar nomi	Aniqlangan reja	Bajarilishi	(+,-)	%
Xalq ta’limi sohasi	4 269 295,00	3 908 509,30	-360 785,70	92
Maktabgacha ta’lim sohasi	3 657 513,00	3 563 348,20	-94 164,80	97
Sog‘liqni saqlash sohasi	4 769 211,00	4 717 563,60	-51 647,40	99
Madaniyat sohasi	553 248,00	485 803,30	-67 444,70	88
Jismoniy tarbiya va sport sohasi	2 387 729,00	2 153 901,0	-233 828,00	90
Bolali oilalarga va kam ta’minlangan oilalarga nafaqalar va kompensatsiyalar	962 724,00	944 831,80	-17 892,20	98
Ijtimoiy ko‘nikma markazlari	37 380,90	32 452,10	-4 928,80	87
Obodonlashtirish sohasi	7 468 051,00	9 075 038,10	1 606 987,10	122
Davlat boshqaruv organlarini saqlash	3 688 944,50	4 109 391,80	420 447,3	111
Madaniyat bo‘limi	81 856,00	71 530,10	-10 326,0	87
Mehnat bo‘limi	243 165,10	237 149,00	-6 016,10	98
Moliya bo‘limi	507 461,40	579 213,10	71 751,8	114
Davlat hokimiyat organlari	2 064 420,00	2 446 791,30	382 371,30	119
Xalq qabulxonasi	56 875,60	52 626,90	-4 248,70	93
Kengash kotibiyati	133 914,90	147 768,30	13 853,40	110
Pensiya jamg‘armasi	191 701,70	183 332,60	-8 369,10	96
Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarini saqlash	605 248,20	598 394,60	-6 853,50	99
Mahalla va oila bo‘limi	409 549,70	390 980,50	-18 569,30	95
Zaxira jamg‘armasi	186 561,00	79 410,50	-107 150,50	43
Boshqalar	1 088 020,60	2 709 578,9	1 621 558,30	249
XARAJATLAR JAMI	29 673 926,20	32 378 223,20	2 704 297,10	109

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Angren shahar mahalliy byudjetidan olingan mablag’lar hammasi ham sarflanmagan, ya’ni aniqlangan rejaga nisbatan kamroq xarajat bo’lgan. Ammo umumiy xarajatlarga qarasak, aniqlangan reja 29 673 926.20 ming so’m deb belgilangan, haqiqiy xarajat esa 32 378 223.20 ming so’mni tashkil etgan. Bu rejaga nisbatan 2 704 297.10 mingga ko’p.

3. Maktabgacha ta’lim muassasalari xarajatlarini moliyalashtirish mexanizmini o’rganish

Mustaqillik yillarida respublikamizda milliy ta‘lim va tarbiya tizimi davlat siyosatining asosiy ustuvor yo’nalishi darajasiga ko’tarildi. Maktabgacha ta‘lim bolalarda o’qishga havas uyg’otish, ularni tizimli ravishda o’qishga tayyorlash, sog’lom va barkamol shaxs bo’lib shakllanishiga xizmat qiladi. Bu ta‘lim olti-etti yoshgacha oilada, bolalar bog’chasida va mulk shaklidan qat‘i nazar boshqa ta‘lim muassasalarida olib boriladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 30-sentabrdagi ―”Maktabgacha ta‘lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF-5198-sonli farmoni⁴ bilan ―uzluksiz ta‘lim tizimining muhim bo’g’ini bo’lgan maktabgacha ta‘lim tizimini yanada takomillashtirish, samarali davlat boshqaruvi tizimini yaratish, maktabgacha ta‘lim muassasalari davlat va nodavlat tarmog’ini kengaytirish, moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, ularni malakali pedagog kadrlar bilan ta‘minlash, maktabgacha ta‘lim muassasalariga bolalarni qamrab olishni keskin oshirish, ta‘lim-tarbiya jarayonlariga zamonaviy ta‘lim dasturlari va texnologiyalarini tatbiq etish orqali bolalarni har tomonlama intellektual, ma‘naviy-estetik, jismoniy rivojlantirish hamda ularni maktabga tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash maqsadida:  O’zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta‘lim vazirligi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Maktabgacha ta‘lim vazirligi, Toshkent shahar maktabgacha ta‘lim bosh boshqarmasi, viloyatlar maktabgacha ta‘lim boshqarmalari hamda ularning tuman(shahar)lardagi bo’limlari tashkil etildi;  respublika hududlarida 50, 70, 100, 120 va 150 o’ringa mo’ljallangan davlat va nodavlat maktabgacha ta‘lim tarbiya muassasalari tashkil etildi.

3-rasm
Maktabgacha ta‟lim muassasasi mol-mulki va moliyaviy resurslarini shakllantirish manbalari⁵



Shuningdek, MTMlarning xarajatlarini rejalashtirishda bog‗chalarning ishlash rejimi, ya‘ni ularda bolalarning bo’lish vaqti (4 soatlik, 9 soatlik, 10,5 soatlik, 12 soatlik) inobatga olinadi. Ma‘lumki, yuqorida nomi keltirilgan PF-5198-sonli Prezident farmoniga ko’ra maktabgacha ta‘lim muassasalarining davlat va nodavlat tarmoqlarini yanada kengaytirish, ular o’rtasida sog’lom raqobat muhitini shakllantirish, davlat va xususiy sektor sherikligi shartlarida maktabgacha ta‘lim muassasalarining yangi shakllarini joriy etish belgilangan. Bugungi kunda (2018-yil boshiga) mamlakatimizda 200 ga yaqin nodavlat ta‘lim muassasalari faoliyat yuritmoqda⁶. Maktabgacha ta‘lim sohasida davlat xususiy sherikchilik munosabatlarini yanada rag’batlantirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Maktabgacha ta‘lim sohasida davlat-xususiy sherikchilik munosabatlarini yanada rag’batlantirish chora-tadbirlarito’g’risida”gi Qarori bilan davlat-xususiy sherikchilik shartlari asosida tashkil qilinadigan nodavlat MTMlarini davlat byudjeti mablag’lari hisobidan qo’llab-quvvatlash choralari ko’zda tutilgan. Xususan, davlat byudjetidan nodavlat MTMlariga davlat maktabgacha ta‘lim muassasasining bir nafar tarbiyalanuvchisiga sarflanadigan summaning 50 foizidan yuqori bo’lmagan miqdorda subsidiyalar ajratilishi belgilangan. Subsidiyalar nodavlat ta‘lim muassasalariga har oyda ta‘lim muassasalarida ta‘lim olayotgan har bir bola uchun (9 va 10,5 soatlik ish rejimidagi) davlat maktabgacha ta‘lim muassasasining bir nafar tarbiyalanuvchisiga sarflanadigan xarajatlar summasining Toshkent shahrida – 30 foizi, Nukus shahri hamda viloyat markazlarida – 40 foizi, qolgan hududlarda 50 foizi miqdorida ajratiladi⁷.
Davlat maktabgacha ta‘lim muassasalari xarajatlarini rejalashtirish Mazkur bobning oldingi paragrafida ta‘kidlanganidek, ta‘lim sohasini moliyalashtirish va boshqarish tizimini takomillashtirishga qaratilgan qator hukumat qarorlari doirasida ―pul o’quvchining ortidan boradigan tamoyil bo’yicha byudjet mablag’larini taqsimlashning muqobil va oshkora mexanizmini ishlab chiqish va amaliyotga joriy qilish asosida jon boshiga (o’quvchi, tarbiyalanuvchi soniga) moliyalashtirish tartiblari joriy qilindi.
Xarajatlarning bazaviy me‘yorlari va tuzatuvchi koeffitsiyentlarni qo’llagan holda aniqlangan MTMning byudjeti rejalashtirilayotgan yilda xarajatlar smetasi bo’yicha unga ajratiladigan mablag’larning umumiy hajmini belgilab beradi. Xarajatlar smetasi, shtatlar jadvali va pedagog xodimlarning tarifikatsiya ro’yxatini tuzish MTMning rahbari va bosh hisobchisi (hisobchisi) tomonidan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2014-yil 14-noyabrdagi 74-son bo’yrug’i bilan tasdiqlangan “Byudjet tashkilotlari va byudjet mablag’lari oluvchilarning xarajatlar smetasi va shtat jadvallarini tuzish, tasdiqlash va ro’yxatdan o’tkazish tartibi to’g’risida”gi Nizomga (ro’yxat raqami № 2634, 2014-yil 15-dekabr) qat‘iy rioya etgan holda, xarajatlar bazaviy normativlari asosida hisoblangan mablag’lar doirasida amalga oshiriladi. Bunda mablag’larni taqsimlashda quyidagi ketma-ketlikka qat‘iy amal qilinadi:
 ish haqi va yagona ijtimoiy to’lov;
 oziq-ovqat xarajatlari;
 kommunal xarajatlar;
 boshqa joriy xarajatlar;
 muassasaning moddiy-texnik bazasini mustahkamlash bo’yicha tadbirlar.