1. Davlat byudjetining mohiyati va ahamiyati. Davlat byudjeti ijrosining hozirgi holati tahlili

Kurs ishining maqsadi:Davlat byudjetining ijrosi ya’ni omillari va samaradorligini oshirishning tarkibiy qismilarini o’rganish.
Kurs ishining ob'yekti- Davlat byudjetining ijrosi ya’ni omillari va samaradorligini oshirishning parallel hisoblash tizimini tashkil etish
Kurs ishining predmeti- Davlat byudjetining ijrosi ya’ni omillari va samaradorligini oshirishning tarkibiy qismilarini o`rganish mazmuni,shakl va usullarini to'liq o'rgatish va mohiyatini ochib berish.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi.Ushbu kurs ishi kirish, asosiy qism,xulosa,foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat.

1. Davlat byudjetining mohiyati va ahamiyati.
Davlat byudjetining mohiyati. Davlat byudjeti kishilik jamiyati taraqqiyotining ma’lum bir bosqichida paydo bо‘lgan bо‘lib, uning vujudga kelishi, eng avvalo, siyosiy tashkilot sifatida davlatning vujudga kelishi bilan bevosita bog’liqdir. Har bir davr ijtimoiy tuzumiga tyegishli bо‘lgan ishlab chiqarish munosabatlarining asosiy belgilari davlat faoliyatining va byudjetning taqsimlash mexanizmi sifatidagi mazmunini belgilab (aniqlab) beradi.
Hozirgi sharoitda Davlat byudjeti ijtimoiy (ishlab chiqarish) munosabatlarining bir qismini ifoda etib, davlatning ixtiyoriga mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot (milliy daromad)ning nisbatan kattagina qismini tо‘plash va uni jamiyat taraqqiyoti turli sohalarining (iqtisodiyot, maorif, sog’liqni saqlash, fan, madaniyat, ijtimoiy ta’minot, boshqaruv, mudofaa va boshqalar) rivojlanishiga yо‘naltirish imkonini beradigan muhim taqsimlash instrumyenti (vositasi)dir.
О‘zining mohiyatiga kо‘ra, Davlat byudjeti mamlakat Moliya tizimining tarkibiy qismidan iborat bо‘lib, Shunga mos ravishda u Moliya tizimiga tyegishli bо‘lgan barcha belgi (xususiyat)larga ega va unga tyegishli bо‘lgan barcha funksiyalarni bajaradi. Bir vaqtning о‘zida,Davlat byudjeti faqat о‘ziga xos bо‘lgan xarakterli xususiyatlarga ham egadirki, ular о‘z navbatida, davlat byudjetini Moliya tizimining boshqa bо‘linmalaridan ajratib turadi va unda markaziy о‘rinni egallashga imkon beradi. Uning ana Shunday xususiyatlaridan biri bevosita davlat (hukumat)ga tyegishli ekanligidir. Haqiqatdan ham har bir mamlakatda davlat (hukumat) barcha Moliyaviy munosabatlarning tashkilotchisi bо‘lsada, uning bu xislati, ya’ni mamlakatning moddiy va Moliyaviy resurslarini asosiy taqsimlovchisi sifatidagi roli faqat byudjetda katta kuch bilan namoyon bо‘ladi.³
Yagonalik (birlik) va markazlaShuvning Yuqori darajada ekanligi Davlat byudjetining muhim xususiyatlaridandir. Turli ma’muriyhududiy byudjetlarning kо‘pligiga qaramasdan ularning barchasi quyi bug’inlarning Yuqori bо‘linmalarga bо‘ysunishiga kyetmakyet rioya qilgan holda yagona Davlat byudjetiga birlashadi. Bir vaqtning о‘zida byudjet resurslarini shakllantirish va ulardan foydalanishda dyemokratizm ham ta’minlanadi. CHunki davlat hokimiyatining barcha organlari о‘zlarining byudjet mablag’lariga ega bо‘lib, bu borada ular о‘zlariga tyegishli bо‘lgan byudjet huquqlaridan foydalanadilar. Davlat byudjetiga xos bо‘lgan ana Shu oxirgi ikki xarakterli belgilar mablag’lar bilan manyovr qilish va nozik byudjet siyosatini amalga oshirish uchun keng imkoniyatlar yaratib beradi.
Davlat byudjetida, Moliya tizimining boshqa bо‘linmalaridan farqli о‘laroq, ikki tuShunchaning tyerminologik qо‘shilishi mavjud:
1) byudjet – iqtisodiy (Moliyaviy) kategoriya sifatida;
2) byudjet – mamlakatning asosiy Moliyaviy Rejasi sifatida.
Ayrim hollarda Davlat byudjetining mohiyati faqat mamlakatning asosiy Moliyaviy Rejasi sifatida talqin etiladi. Buni tо‘g’ri dyeb e’tirof etib bо‘lmaydi. CHunki iqtisodiyotga tyegishli bо‘lgan har qanday Reja u yoki bu iqtisodiy kategoriyaning namoyon bо‘lish shakllaridan boshqa narsa emas. Shunga muvofiq ravishda, davlatning asosiy Moliyaviy Rejasi Davlat byudjeti (umumdavlat Moliyasi) kategoriyasining namoyon bо‘lish shaklidir. Boshqacha sо‘zlar bilan aytganda, davlatning asosiy Moliyaviy Rejasi sifatida byudjet iqtisodiy kategoriya sifatida byudjetga xos bо‘lgan xususiyatlar majmuining namoyon bо‘lishidir. Iqtisodiy kategoriya va mamlakatning asosiy Moliyaviy Rejasi sifatida ularning “Davlat byudjeti” dyeb bir xil nomlanishi pryedmyetning mohiyatini о‘zgartirmaydi va Davlat byudjetini iqtisodiy (Moliyaviy) kategoriyalarning tarkibidan chiqarishga hyech qanday asos bо‘la olmaydi. Bundan kelib chiqadigan asosiy xulosa Shundan iboratki, Davlat byudjeti deyilganda, eng avvalo, ikki tuShunchaning qо‘shilishini tuShunmoq kerak: birinchisi davlat miqyosida yalpi ichki (milliy) mahsulotni taqsimlash natijasida vujudga kyeladigan iqtisodiy (Moliyaviy) munosabatlar (iqtisodiy kategoriya) va ikkinchisi Shu kategoriyaning namoyon bо‘lish shakli sifatida davlatning asosiy Moliyaviy Rejasi.⁴
YAlpi ichki (milliy) mahsulotni taqsimlashning Moliyaviy instrumyenti (vositasi) sifatida Davlat byudjeti boshqa xususiyatlarga ham ega. Agar Moliya yordamida taqsimlash qiymatning shakllari о‘zgargan sharoitda va kо‘plab oldisotdilar natijasida amalga oshirilsa, yalpi ichki (milliy) mahsulotning Davlat byudjeti orqali taqsimlanishi, ma’lum darajada, har doim almaShuvdan ajralgan holda sodir bо‘ladi. Qiymatning Davlat byudjeti orqali harakatlanishi moddiy mahsulotning harakatidan tо‘liq uziladi va sof qiymat xarakterini kasb etadi. Faqat Davlat bYudjyetidan tashqarida, byudjet resurslari sarflanayotganda yana taqsimlash va almaShuv opyerasiyalarining qо‘shilib kyetishi sodir bо‘ladi.
Moliya tizimining boshqa barcha bо‘linmalari va boshqa iqtisodiy (Moliyaviy) kategoriyalar (baho, ish haqi, kredit va boshqalar) bilan chambarchas bog’liqlik ham Davlat byudjetiga xos bо‘lgan xususiyatdir.
Davlat byudjetining mohiyatini ochib berishda u orqali amalga oshiriladigan taqsimlash jarayonlarining mazmunini kо‘rib chiqish alohida ahamiyat kasb etadi.
YAlpi ichki (milliy) mahsulotni Davlat byudjeti orqali taqsimlash, bir vaqtning о‘zida, о‘zaro bog’langan va ma’lum darajada nisbatan mustaqil ham bо‘lgan uch bosqichga egadir:
1)umumdavlat pul fondini shakllantirish (byudjet daromadlari);
2)hududiy va ma’lum maqsadlarga mо‘ljallangan kо‘p sonli byudjet fondlarini yaratish;
3)byudjet fondidan foydalanish (byudjet xarajatlari).
Davlat byudjeti orqali yalpi ichki (milliy) mahsulotni taqsimlashning bu uch bosqichlari bir vaqtning о‘zida va uzluksiz sodir bо‘lsada, bu narsa ularning nisbatan alohidaligini ham inkor etmaydi. Bu bosqichlarni bо‘lish (ajratib olish) va ularni alohidaalohida kо‘rib chiqish orqali byudjetli (byudjet orqali) taqsimlashning xarakteri, shakli va myetodlari tо‘g’risida osonroq va aniqroq tasavvur hosil qilish mumkin.
Birinchi bosqichda Yuridik va jismoniy shaxslarga tyegishli bо‘lgan pul mablag’larining bir qismini davlatning qо‘lida konsyentrasiyalashtirish (tо‘plash, jamlash, olish) sodir bо‘ladi. Ana Shu asosda mablag’larni oluvchi sifatida davlat bilan mablag’larni tо‘lovchilar о‘rtasida Moliyaviy (byudjet) munosabatlar(i) vujudga kyeladi. Bu munosabatlar, asosan, majburiylik (impyerativlik) xarakteriga egadir. Bu bosqichdagi taqsimlash jarayonlarining xarakterli xususiyati Shundan iboratki, byudjetga tushuvchi mablag’lar alohidalashgan (ajratib olingan) bо‘lib, hali ular qat’iy aniq cheklanmagan (chyegaralanmagan).Ularning barchasi hozircha yagona maqsadga – umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga–yо‘naltirilgan. Davlat pul fondining alohidaligiga aniq maqsadlarga mо‘ljallangan fondlarni kristallizasiya qilish boshlanganda barham beriladi.
Byudjet fondini shakllantirishda ikki xil tuShunchadan foydalaniladi:
1)byudjetga tо‘lovlar (soliqlar, ajratmalar, bojlar va boshqalar);
2)davlat byudjetining daromadlari.
Bu tuShunchalar bir xil ma’noni anglatadi. CHunki ularning ikkalasi ham davlat va mablag’larni tо‘lovchilar о‘rtasida vujudga kyeladigan bir xildagi taqsimlash munosabatlarini ifoda etadi. Bu yerda faqat ma’no jihatidan emas, balki miqdoriy jihatdan ham bir xillikka erishilgan. Zyero, ularning har ikkalasi ham milliy daromadning yagona qismiga tyegishlidir. Biroq bu tuShunchalarning ikki yoqlamalik xarakteriga ega ekanligini ham esdan chiqarmaslik lozim.
Davlat byudjetiga tо‘lovlar (soliqlar, ajratmalar,bojlar va boshqalar), eng avvalo, tо‘lovchilarning xarajatlaridan iborat bо‘lib,ularning daromadlaridan chyegirilsada, bir vaqtning о‘zida,Davlat byudjetida ular davlatning daromadlari sifatida gavdalanadi.Ana Shundan,taqsimlash munosabatlariga kirishgan ishtirokchilar (tomonlar) о‘rtasidagi manfaatlarda ba’zi bir farqli jihatlar vujudga kyeladi. Davlat byudjetning daromadlarini oshirishdan manfaatdor bо‘lsa, bu narsa u yoki bu darajada tо‘lovchilarning(Yuridik va jismoniy shaxslarning) manfaatdorligini (qiziquvchanligini) pasaytiradi.
Shunday qilib, “byudjetga tо‘lovlar” va “Davlat byudjetining daromadlari” tuShunchalari Yuqorida kо‘rsatilgan umumiylikka ega bо‘lsalarda, bir vaqtning о‘zida, ular о‘rtasida ob’yektiv farqlar ham mavjud. Byudjetga tо‘lovlar xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlar yoki tо‘lovchilar Moliyasining tarkibiy elementlaridan hisoblanadi va boshqa taqsimlash munosabatlari bilan о‘zaro organik bog’liqlikda kо‘riladi; Davlat byudjetida ular daromadlar shaklini oladi va byudjetning sub’yektlar (xо‘jaliklar) bilan byudjet munosabatlari keng sohalarining boshqa elementlari bilan о‘zaro bog’liqlikda tahlil qilinadi. Bu holda, taqsimlanayotgan milliy daromadning yagona qismi ikki xil iqtisodiy mazmun kasb etadi va Moliya tizimining turli bо‘linmalarida turli kо‘rinishga ega bо‘ladi.
Davlat byudjetining daromadlari о‘zining yaxlitligi (yagonaligi, birligi) bilan farqlanadi va ular yagona maqsadga – ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishga xizmat qiladi. Undirish myetodlari,tо‘lovchilarning tarkibi, tо‘lash muddatlari va hokazolarda katta farqlanishlar bо‘lishiga qaramasdan ularning barchasi davlat pul fondini shakllantirish bо‘yicha davlat va tо‘lovchilar о‘rtasida vujudga kyelgan taqsimlash munosabatlarini taShuvchilar (ifodalovchilar)dir. Bu narsa, о‘z navbatida, mablag’larni tо‘lovchilar bilan davlat о‘rtasidagi munosabatlarning barchasi orasidan Moliyaviy (byudjet) kategoriyaning bir kо‘rinishi sifatida alohida munosabatlarni ajratib olishga asos yaratib beradi.Agar “moliya” iqtisodiy kategoriya sifatida e’tirof etilgan bо‘lsa, “byudjet” bu kategoriyaning tarkibiy qismi, kо‘rinishlaridan biridir. О‘z navbatida, byudjet о‘ziga tyegishli bо‘lgan (byudjetli) kategoriyalarni vujudga kyeltiradi. Ular “Davlat byudjeti” dyeb nomlangan kategoriyaga nisbatan, ma’lum darajada, bо‘ysunuvchanlik xarakteriga ega bо‘lib, uning tarkibiy qismlari sifatida maydonga chiqadi. Ana Shunday byudjet kategoriyalaridan biri “Davlat byudjetining daromadlari”dir.
“Davlat byudjeti daromadlari”ning byudjet kategoriyalarining kо‘rinishlaridan biri sifatida ajratilishi, ularning umumiy iqtisodiy asoslari va xarakterli belgilarini yaxshiroq tuShunishga imkon yaratadi. Byudjet daromadlari davlatning sub’yektlar (xо‘jaliklar va aholi) bilan о‘zaro munosabatlarining aniq chyegaralangan, aniqlangan qismini ifoda etadi. Bu munosabatlar juda xilmaxil bо‘lishiga qaramasdan, ular umumiy belgilarga ega va umumlashtirilgan, abstrakt holda ishlab chiqarish (byudjet) munosabatlarining alohida elementi sifatida maydonga chiqadi. Byudjet daromadlari о‘zlarining iqtisodiy tabiatiga kо‘ra ob’yektiv bо‘lib, ular davlatning sub’yektlar (xо‘jaliklar va aholi) bilan barqaror aloqalarini ifodalaydi. Ularning ob’yektiv zarurligi о‘ziga xos funksiyalarga ega bо‘lgan davlatning mavjudligi bilan belgilanadi.
Keng ma’noda daromadlar Moliya fanining emas, balki iqtisod ilmining kategoriyasi hisoblanadi. Ular taqsimlash ob’yekti (masalan, korxonaning yalpi yoki sof daromadi) yoki taqsimlash natijasi (masalan, aholining oxirgi daromadlari) bо‘lishi mumkin. Lekin Davlat byudjeti daromadlarining farqlanuvchi belgisi Shundan iboratki, ular doimo taqsimlash natijasi (byudjetga tо‘lovlar) va yanada taqsimlash ob’yekti (byudjet ichidagi fondlarni shakllantirish va Moliyalashtirish) sifatida maydonga chiqadi. Dyemak, Davlat byudjetining daromadlari aniq ifodalangan byudjet kategoriyasi bо‘lib, ularni shakllantirish va ulardan foydalanish taqsimlashning byudjet mexanizmi orqali amalga oshiriladi.
Davlat byudjeti daromadlarining turli kо‘rinishlarini (qо‘shilgan qiymat solig’i, aksizlar, daromad solig’i va boshqalar) byudjet kategoriyalarning navbatdagi kо‘rinishlari sifatida talqin qilish uchun asoslar yetarli emas. CHunki о‘zlarining mazmuniga kо‘ra iqtisodiy kategoriyalar ob’yektiv bо‘lib, ular iqtisodiy qonunlarning harakatini ifodalasa, ularning namoyon bо‘lish shakli esa, ma’lum darajada, sub’yektiv bо‘lishi mumkin. Shuning uchun ham daromadlarning har bir kо‘rinishiga tyegishli bо‘lgan xususiyatlar ob’yektiv harakatdagi (amaldagi) iqtisodiy kategoriyaning – Davlat byudjeti daromadlarining namoyon bо‘lish, ifodalanish shaklidir. Bu xulosaning tо‘g’ri ekanligini kо‘p yillik amaliyot ham tasdiqlaydi.
Davlat bor ekan Davlat byudjetiga tо‘lovlar ham mavjud bо‘ladi. Lekin byudjetga tо‘lovlarning shakli ma’lum bir bosqichda jamiyatning oldiga qо‘yilgan vazifalarga muvofiq ravishda о‘zgarib boradi. Tarixiy taraqqiyotning ma’lum bir bosqichida byudjetga tо‘lovlarning u yoki bu turi hal qiluvchi rolni о‘ynashi, vaqt о‘tishi bilan esa ular о‘z ahamiyatini yо‘qotib, boshqa tо‘lovlar bilan almashtirilishi mumkin. Bu esa, о‘z navbatida, “Davlat byudjeti daromadlari” kategoriyasining namoyon bо‘lish shakllarining о‘zgarib borganligiga qaramasdan, bu kategoriyaning saqlanib qolganligini anglatadi. Dyemak, byudjetga tо‘lovlar kо‘rinishining о‘zgarishi, bir tо‘lovning boshqa biri bilan almashtirilishi bu iqtisodiy kategoriya mazmunining emas, balki shakllarining evolYusiyasidir.
Biroq bundan Moliyaviy va byudjet kategoriyalari qat’iyan ob’yektiv, ularning namoyon bо‘lish shakllari esa sub’yektivdir, dyegan xulosa chiqarmaslik kerak. Iqtisodiy qonunlarning harakati, iqtisodiyotning taraqqiyot darajasi, ishlab chiqarish munosabatlarining yetukligi va boshqa omillar, ma’lum darajada, Davlat byudjeti daromadlarining shakllarini ham belgilab beradi. Bozor iqtisodiyoti (yoki unga о‘tish) sharoitida eng asosiy iqtisodiy vazifa iqtisodiy taraqqiyotga erishish, iqtisodiyotning samaradorligini ta’minlash, uning raqobatbardoshligiga erishish hisoblansa, bu vazifalarning bajarilishiga byudjetga tо‘lovlarning shakllari ham о‘zining syezilarli hissasini qо‘shishi kerak. Ular byudjet daromadlarini faqatgina miqdoriy jihatdan ta’minlabgina qolmasdan, balki ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va Moliyaviy resurslarning oqilona va maqsadli taqsimlanishini rag’batlantirishi ham kerak. Shunday qilib, davlat tomonidan о‘rnatilishi natijasida vujudga kyelgan byudjetga tо‘lovlarning turli shakllari davlatning qonunlarida, Moliyaviy boshqaruv organlarining normativ hujjatlarida о‘z ifodasini topgan ob’yektiv omillarga baribir, ma’lum darajada, bog’liq bо‘ladi.
Ikkinchi bosqichda,Yuqorida qayd etilganidyek, hududiy va ma’lum maqsadlarga mо‘ljallangan kо‘psonli fondlarning shakllanishi Yuz beradi, ya’ni umumdavlat pul fondini bо‘lishning murakkab taqsimlanish jarayoni amalga oshiriladi. Tashqi tomondan u barcha ijtimoiy bо‘linmalardan ajralgan ichki byudjet jarayonidyek kо‘rinadi.Haqiqatda esa bu taqsimlash ijtimoiy munosabatlarning barcha sohalarini qamrab oladi. Bu bosqichda jamiyatdagi barcha sub’yektlarning manfaatlari о‘zaro tо‘qnash kyeladi. Mamlakatdagi har bir ma’muriyhududiy birlik о‘z byudjetiga ega bо‘lganligi uchun bu bosqichda ana Shu byudjetlarning (ya’ni hududlarga mо‘ljallangan fondlarning) umumiy hajmini tо‘g’ri aniqlash alohida ahamiyat kasb etadi. U yoki bu byudjetning xarajatlari joylarda olingan daromadlarning hajmi bilan mos kyelmasligi oqibatida ularni qо‘shimcha mablag’lar bilan ta’minlash zaruriyati vujudga kyeladi, barcha quyi byudjetlarni balanslashtirish zarurdir. Shunday qilib, murakkab taqsimlash jarayoni sodir bо‘ladiki, unda mamlakat ma’muriyhududiy bо‘linmalarining barchasi ishtirok etib, ularning ayrimlari о‘z mablag’larini berishsa, boshqalari esa byudjet mexanizmi orqali bu mablag’larni oladi.
Sirtdan qaralganda, hududlararo byudjetli taqsimlash byudjetlarning Yuqori va quyi bug’inlari о‘rtasidagi munosabatlar sifatidyek kо‘rinadi. CHunki byudjetli tartibga solish Yuqori byudjetlarning mablag’lari hisobidan amalga oshiriladi. Biroq о‘z daromadlari hisobidan quyi bug’inlarning byudjet munosabatlarini tartibga soluvchi har bir byudjet bо‘linmasi amalda (haqiqatda) bu munosabatlarning tarkibiga Yuqorida kо‘rsatilgan balanslashtirish sodir bо‘layotgan kо‘plab ma’muriyhududiy birliklarni kiritadi. Ular esa, о‘z navbatida, byudjetli tartibga solishda xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlar va aholidan tushgan mablag’larni sarflaydi. Dyemak, bu jarayonda ham turli sub’yektlar о‘rtasida murakkab va kо‘p tomonlamali taqsimlash munosabatlari vujudga kyeladi.
Bir vaqtning о‘zida, byudjet va uning barcha bо‘linmalarida iqtisodiyot, ijtimoiy soha, ijtimoiy ta’minot, markazlashtirilgan investisiyalar, hokimiyat va boshqaruv organlari, mudofaa va boshqalarning ehtiyojlarini qondirishni nazarda tutuvchi mо‘ljallangan maqsadli fondlar shakllantiriladi. Bunda, albatta, iqtisodiyot tarmoqlari, ijtimoiy sohaning bо‘linmalari va hokazolar о‘rtasida mablag’larni qayta taqsimlash sodir bо‘ladi.
Byudjet fondlari о‘zining soniga kо‘ra juda kо‘p sonlidir. Ular davlat byudjetining barcha bug’inlarida va bо‘linmalarida yaratiladi. Shu bilan birgalikda, tashkil etilgan har bir yirik byudjet fondlari nisbatan tor doiralarga mо‘ljallangan boshqa fondlarga bо‘linadi. Masalan, “Iqtisodiyot xarajatlari” fondi alohida tarmoqlar fondi, ular esa, о‘z navbatida, yana bir nyecha fondlarga bо‘linishi mumkin. Bularning hammasi davlat bYudjyetining asosi sifatida umumdavlat pul fondi turli maqsadlarga mо‘ljallanganligi, ma’muriy hududlarga tyegishliligi va katta о‘zgaruvchanligi bilan xarakterlanadigan kо‘p sonli fondlar konglomyeratidan iboratdir, degan xulosa chiqarishga asos bо‘la oladi. Bu fond kо‘p sonli taqsimlash kanallari orqali, bir tomondan, xarajat qilinib, ikkinchi tomondan esa, tо‘ldirilib boriladi.
Uchinchi bosqichda byudjet fondlari hududlar va maqsadga mо‘ljallanganligi bо‘yicha xarajat qilinadi, ya’ni kо‘pchilik hollarda, bir mulkchilik shakli doirasida byudjet mablag’larini qaytarilmaslik tarzida berish sodir bо‘ladi. Ularning haqiqatda sarflanishi esa byudjetli taqsimlash jarayonining oxirgi bosqichida byudjet mablag’larini olganlar tomonidan amalga oshiriladi.
Davlat byudjetining xarajatlari, xuddi uning daromadlari singari, ikkiyoqlamalik xarakteriga ega. Bir tomondan, bu davlatning xarajatlari, boshqa tomondan esa – sub’yektlarning ixtiyoriga tushadigan qaytarilmaydigan mablag’lar bо‘lib, ularning daromadlariga aylanadi va ular tomonidan turli maqsadlarga mо‘ljallangan tyegishli fondlarni shakllantirishda foydalaniladi. Ana Shu ikkiyoqlamali xarakter davlat byudjeti xarajatlarining yakuniy emas, balki taqsimlash jarayonlarining faqat oraliq bosqichi ekanligidan dalolat beradi. Bu yerda byudjet fondlarining egasi – davlat va pul mablag’larini oluvchilar – sub’yektlar о‘rtasida yangi taqsimlash munosabatlari paydo bо‘ladi. Bu bosqichda (birinchisidan farqli о‘laroq) davlat va aholi о‘rtasida bevosita taqsimlash munosabatlari paydo bо‘lmaydi. CHunki bu bosqichda istye’mol maqsadlari uchun ajratilgan barcha byudjet resurslari tyegishli sub’yektlarning fondlarini (masalan, ijtimoiy soha xodimlarining ish haqi fondi,ijtimoiy istye’mol fondlari va boshqalar) shakllantirishga yо‘naltiriladi.
Daromadlar singari, Davlat byudjetining xarajatlari ham ob’yektiv iqtisodiy (byudjet) kategoriya(si)dir.U kategoriya sifatida byudjetli taqsimlash munosabatlarining ma’lum bir yakuniy qismini abstrakt holda umumlashtiradi. Ularning moddiylaShuvi byudjetdan sub’yektlarga pul mablag’larining tyeskari oqimi bilan xarakterlanadi. Bu munosabatlarning asosida Moliya tizimining barcha bо‘linmalariga xos (tyegishli) bо‘lgan taqsimlash jarayoni – pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish – yotadi. Lekin bu yerda jarayon tyeskari tartibda sodir bо‘ladi: pul fondlarini shakllantirish ularning foydalanishidan oldin sodir etilmasdan, byudjet mablag’laridan foydalanish (sarflash) uni oluvchilarda fondlarning shakllanishiga olib kyeladi.
Byudjet mablag’larini ola turib sub’yektlar о‘zlarining pul fondlarini tashkil qiladilar. Bu pul fondlari, о‘z navbatida, ma’lum maqsadlarga mо‘ljallangan kichik fondlarga bо‘linadi. Shuning uchun ham davlat byudjetining xarajatlari tranzit xarakterga ega bо‘lib, ularni bu yerda tom ma’nodagi xarajatlar dyeb bо‘lmaydi. Byudjet bu xarajatlarning о‘lchamini limitlashtiradi (yana tо‘liq darajada emas), xarajatlarning о‘zi esa sub’yektlarning о‘zi tomonidan amalga oshiriladiki, bu yerga byudjetdan Moliyalashtirish tartibida pul mablag’lari yо‘naltiriladi va Shu yerning о‘zida taqsimlashning yangi bosqichi boshlanadi.
YUqoridagilarni inobatga olgan holda, xarajatlar emas balki amalda (haqiqatda) byudjet assignovaniyalari tuShuniladigan Davlat byudjetining xarajatlarini iqtisodiyot Moliyasi bilan tyenglashtirish maqsadga muvofiq emasdir. Masalan, maorifga qilinadigan byudjet xarajatlarini maorif Moliyasi dyeb atash mumkin emas. Xuddi Shuningdyek, mudofaa xarajatlarini Qurolli Kuchlar Moliyasi, dyeb bо‘lmaydi.
Byudjet kategoriyasi sifatida Davlat byudjetining xarajatlari о‘zining turli kо‘rinishdagi shakllariga ega. Ularning shakllari quyidagi kо‘rinishlarda bо‘lishi mumkin:
– smetali Moliyalashtirish (bunda korxona yoki tashkilot о‘z daromadlariga ega bо‘lmasdan davlat byudjetining mablag’lari hisobidan tо‘liq saqlanadi);
– davlatning korxona va tashkilotlariga mablag’ berish (bunda Moliyalashtirish ob’yektlari sifatida faqat kapital quYulmalar, aylanma mablag’lar va opyerasion xarajatlar maydonga chiqadi);
– dotasiyalar (bunda byudjet Rejali zararga ishlaydigan korxonalarning zararlarini qoplaydi) va boshqalar.
Byudjet xarajatlari byudjet daromadlarining ayrim shakllariga о‘xshash baholarni shakllantirish bilan bog’liq ham bо‘lishi mumkin. Bunda byudjet xarajatlari tovarlarning bahosi uning haqiqiy qiymatidan past darajada о‘rnatilib sotilganda vujudga kyelgan zararlarni qoplash manbai sifatida maydonga chiqadi.
“Davlat byudjetining xarajatlari” va “byudjetdan Moliyalashtirish” tuShunchalari birbiriga yaqin, Lekin aynan birbiriga tyeng bо‘lgan tuShunchalar emas. Agar Davlat byudjetining xarajatlari byudjet kategoriyasini ifoda etsa, byudjetdan Moliyalashtirish esa bu kategoriyaning sub’yektlarga barcha aloqador tadbirlar bilan amalda mablag’larni berish shaklidagi ifodalanishidir. Pul fondlarini shakllantirish jarayoni byudjetdan tyegishli sub’yektlarga mablag’lar berilganidan sо‘ng ham davom etadi. Lekin u endilikda byudjetdan tashqarida davom etib, sub’yektlar (iqtisodiyot, ijtimoiy soha va ularning tarmoqlari, korxonalar va boshqalar) Moliyasining elementlarini tashkil etadi. Biroq mablag’larni byudjetdan sub’yektlarga berish Yuqorida sanalgan usullarining istalgan birini mustaqil byudjet kategoriyasi sifatida talqin qilish mumkin emas. CHunki ularning har biri byudjet kategoriyasi hisoblangan Davlat byudjeti xarajatlarining namoyon bо‘lish shaklidir.
Davlat byudjeti mamlakatning Moliya tizimida markaziy о‘rinni egallab, uning barcha bо‘linmalari bilan bog’langan. Bunday bog’lanish ikki yо‘nalish – byudjetga tо‘lovlar va byudjetdan moliyalashtirish – orqali amalga oshiriladi.