1. Dizayn kodi bu shahar ko'rinishini tasvirlangan qoidalar, talablar va ko'rsatmalar to'plami bo'lib, uni amalga oshirishni nazorat qiluvchi shahar hokimiyati tomonidan qabul qilinadi

1.Dizayn kodi - bu shahar ko'rinishini tasvirlangan qoidalar, talablar va ko'rsatmalar to'plami bo'lib, uni amalga oshirishni nazorat qiluvchi shahar hokimiyati tomonidan qabul qilinadi.
O’zbekistonda dizayn kodi odatda belgilarni joylashtirish qoidalari sifatida tushuniladi, ammo dizayn kodi shaharning umuman qanday ko'rinishini aniqlashi mumkin ya’ni tashqi reklama qanday bo'lishi, binolarning fasadlarini qanday saqlash kerak, ko'chalar va jamoat joylarining ko'rinishini qanday rivojlantirish, qanday tashqi mebellarni o'rnatish va kichik me'moriy shakllar, shahar navigatsiyasi qanday ko'rinishga ega, ramzlar va ularni qanday qo'llash kerakligi to’g’risida o’rganadi.
Shahar qanday qurilishini belgilaydigan shaharsozlik hujjatlaridan farqli o'laroq, dizayn kodi shahar qanday ko'rinishi kerakligini aytadi.

Shahar atrof-muhitini loyihalash kodini shakllantirish oddiy va tushunarli - bu stilistik jihatdan birlashtirilgan, qulay va xavfsiz shahar muhitini loyihalash bo'yicha qoidalar va tavsiyalar to'plamidir. Bu yozuvlar, reklama, jihozlar, navigatsiya va ma'lumotlarga tegishli.

Dizayn kodidan foydalanish atrof-muhitning zarur parametrlarining barqarorligini saqlab qolish bilan shahar muhitini rivojlantirishga imkon beradi: ingl.

Hayotimizda tashqi reklama mo'l-ko'lligi paydo bo'lishi bilan Rossiya shaharlari qiyofasi juda o'zgardi. Biz ba'zan binolarning haqiqiy yuzini yashiradigan turli xil belgilarga o'rganib qolganmiz. Turli xil va yorug ', ular derazalarni, binolarning me'moriy elementlarini qoplaydi, ko'chalar bo'ylab cho'ziladi, tartibsiz tomlar, yuqori qavatlardan osilgan - ular tom ma'noda qichqiradi, ko'zlarini chalg'itadi, tartibsizlik va tartibsizlikni keltirib chiqaradi va vizual shovqin deb ataladi. Agar bir necha yildan buyon yirik metropolitenlar shaharlarni loyihalash kodeksining qoidalarini amalga oshirayotgan bo'lsa, unda mintaqalarda vaziyat yanada murakkablashadi. Saratov, Penza, Kaliningrad, Kaluga, Izhevskda dizayn kodini kiritish keng muhokama qilinmoqda. Biroq, bu izolyatsiya qilingan urinishlar va hozirgacha ularni muvaffaqiyatli deb atash qiyin.

2.

Shahar dizayni bo‘yicha taniqli maslahatchi, arxitektor, Daniyaning Gehl Architects firmasi asoschisi Yan Geyl Toshkentning shahar muhitini yaxshilash bo‘yicha takliflar tayyorlaydi.

Yan Geylning tashrifi Toshkent shahar hokimligi tomonidan tashkillashtirildi va u arxitektorlar uchun seminarda Toshkentda asfalt haddan ziyod ekanligi, shaharning o‘zi esa avtomobillar uchun o‘ta qulayligi, bu esa ularning soni ortishiga sabab bo‘lishi va oradan 10 yillar o‘tgach, shahar tuganmas tirbandliklar va nafas olib bo‘lmaydigan havoga duchor bo‘lishini ta'kidlab o‘tgan.

Geyl o‘zining «Jamoat joylari. Jamoatchilik hayoti» kitobida bosqichma-bosqich tuzatishlar 40 yil ichida Kopenhagenni avtomobil shahridan piyodalar shahriga qanday aylantirganini yozadi.

Geyl ta'kidlab o‘tgan narsalarning barchasi to‘g‘ri. Biroq, daniyalik arxitektor hokimlarning bir necha avlodi tomonidan yashil daraxtlardan mahrum etilgan Toshkentga keldi. Ikkinchidan, qadimda tuzilgan bosh reja avvaliga ayovsiz o‘zgartirilgan, keyin butunlay chetga surib qo‘yilgan, oqibatda, talablarga javob bermaydigan darajada eskirgan. Ayni paytda mamlakatning yangi rahbariyati tomonidan tiklanayotgan berk ko‘chalar holatiga qarab so‘nggi o‘n yoki undan ortiq yillarda shahar muhiti va uni rivojlantirish borasida mutaxassislarning so‘zlariga nechog‘lik quloq solinganini anglash mumkin. 

Taassufki, shaharni rivojlantirish konsepsiyasi bilan shug‘ullanishi kerak bo‘lgan Toshkent bosh reja ilmiy-tadqiqot va loyiha instituti (TashNIPIGenPlan)ga ham ish topilmay qoldi, chunki mutaxassislarning fikri mamlakat rahbariyatinikiga mos kelmay qolsa, uni shunchaki rad etib qo‘yaqolishgan. Uzoq vaqt moliyalashtirishsiz qolgan institut tajribali mutaxassislaridan ayrilgan. Ular xususiy loyihalarga o‘tib ketishgan yoki mamlakatni tark etishgan. Institut bugungi kunga kelib o‘z vazifalarini me'yorida bajarish imkoniyatiga ega emas. Boz ustiga, volyuntaristik qarorlar hanuz o‘tmishda qolib ketganga o‘xshamayapti.

O‘zbekiston Respublikasi arxitektura va qurilish davlat qo‘mitasining taqdiri ham shunday bo‘ldi, bu tashkilot ham barcha sohani puxta biluvchi mutaxassisman, deganlarga yoqaman, deya o‘z nufuzini yo‘qotib qo‘ydi. O‘z fikrini bildirish yoki savol berishga bo‘lgan har qanday urinish tashkiliy masalaga sabab bo‘lardi.

Shaharni rivojlantirishning bosh rejasini muhimligi va zarurligini teran anglamoq kerak. Bosh reja — bu qayerda va qanday obektni joylashtirib qurish, qayerdan qanday yo‘l o‘tkazishdangina iborat emas. Bu barcha injyenerlik va transport infratuzilmasini rivojlantirish, jumladan, injyenerlik kommunikatsiyalari, aloqa kabel xo‘jaligi, suv va gaz manbalari — muxtasar qilib aytganda, shaharning normal faoliyat ko‘rsatishini ta'minlovchi barcha narsadan iborat.

O‘tgan asrning 90-yillari boshida Toshkent shahar hokimligi barcha yer osti kommunikatsiyalarining elektron xaritasini yaratish g‘oyasini qo‘llab-quvvatlagandi. Bu ularning holatini monitoring qilish imkoniyatini taqdim etib, yer ishlari olib borayotgan ularga tasodifan zarar yetkazishning oldini olardi.

Biroq, ish daslabki qadamlarni tashlashdan nariga o‘tmadi. Yoki mablag‘ topib berisholmadi yoki ko‘plab nuqsonlar yuzaga qalqib chiqishi mumkinligidan cho‘chishdi. Masalan, shunday savol paydo bo‘lishi mumkin edi: loyihalarda nazarda tutilgan yog‘ingarchilik kanalizatsiyasi xaritada qani? Bugungi kunga kelib ijtimoiy tarmoqlarda suv bosgan ko‘chalarning fotolari unday kanalizatsiya umuman yo‘qligini ko‘rsatmoqda.

Toshkent rivojlanib, o‘smoqda, biroq shaharni rivojlantirishning yangi konsepsiyasini hech kim hech qayerda eslatib o‘tgani yo‘q. Toshkent nimaning evaziga va qanday qilib o‘sadi, uning o‘sishi ketidan energetik, suv, gaz va transport infratuzilmasi qanday qilib yetishib yuradi, jamoatchilik transportining qaysi turi eng afzali, deya qabul qilinadi: metro, avtobuslar, yo‘nalishli taksilar? Ayni paytda mavjud suv yo‘llari va gaz magistrallari hajmi yetarlimi?

Kutilmaganda transportchilar halqa temir yo‘li ustida ish olib borishayotgani ma'lum bo‘ldi. Bu juda sermahsul g‘oya, biroq metro, avtobus yo‘nalishlarisiz halqali elektrichka o‘zining to‘liq samaradorligini namoyish etib bera olmaydi.

Yan Geylda sersoya ko‘chalar va piyodalar zonasi ko‘p bo‘lgan Samarqand yaxshi taassurot qoldirdi. Biroq bu yerda ham ko‘chalar o‘rniga yo‘llar qurilmoqda. Yo‘llarni toraytirib, uning o‘rtasidagi panjarali to‘siqlarni olib tashlab, avtomobillar tezligini kamaytirib, insonlarga ko‘chani kesib o‘tishni yengillashtirib, ko‘proq daraxt ekib, shaharni yanada qulay qilish mumkin, deydi daniyalik mutaxassis. Biroq, Samarqandda yo‘llarni qanday qilib toraytirish — tushunarsiz, buning kerak-kerakmasligi esa katta masala.

Yang Geylning Toshkentda ham, Samarqandda ham ko‘chalar o‘rniga yo‘llarga ko‘zi tushgani nafaqat loyihalashtiruvchilarning, shuningdek, shahar va tuman hokimiyatidagilarning ham aybi sanaladi. Ilgari «qizil chiziq» tushunchasi bo‘lar, undan keyin davlat yeri boshlanardi. Undan chiqib ketish qat'iy jazolanar, «qizil chiziq»dan tashqarida qurilgan obektning buzib tashlanishi muqarrar edi.

Ilgari Toshkentda sayr qilish mumkin bo‘lgan ajoyib piyodalar yo‘lkasi bo‘lardi. O‘zbekistonni qamrab olgan bozor munosabatlari arxitektorlar va mahalliy hokimiyat organlarini ham chetlab o‘tmadi. Endi piyodalar yo‘lkasining bir qismini egallab olib, uni shunday «obodonlashtirish» mumkinki, piyoda uyni yo‘lning qatnov qismi orqali aylanib o‘tishga majbur bo‘ladi. Bunday huquqbuzarlikka nafaqat shaxsiy uy-joy egalari tomonidan, balkim jamoat va tijorat binolari qurilishida ham yo‘l qo‘yilmoqda. Bunga shubha qilayotganlar «Bunyodkor» shoh ko‘chasi bo‘ylamasidagi Ts-1 da qurilayotgan «Ekopark» yaqinidagi Shahriston ko‘chasi bo‘ylab yurib ko‘rishlari mumkin. Bu Toshkentning xoh shahar markazi, xoh chetida bo‘lsin, Toshkentda joylashgan har bir ko‘cha uchun taalluqli. 

«Toshkentda aholi uchun mo‘ljallangan, avtomobillar insonlar ehtiyojiga xizmat qiladigan shahar bo‘lish uchun barcha imkoniyatlar mavjud. Bosh vazifa — mashinalarni emas, insonlarni baxtli qilish», — deb hisoblaydi Yan Geyl.

Uning fikriga ko‘ra, eng asosiysi — o‘zgarishlarga nisbatan siyosiy irodaning mavjud bo‘lishi. «Toshkent shahar hokimligining bizni taklif etgani — hokimiyat insonlar uchun shahar qurishga qiziqayotgani va shunday niyatda ekanligini bildiradi», — degan u.

Toshkent shahar hokimi Rahmonbek Usmonov va Yang Geylning kelishuviga ko‘ra, arxitektorning jamoasi transport infratuzilmalari, ko‘chalar va yo‘lkalarni rekonstruksiya qilish, daryolar va kanallar atrofida tabiiy zonalar, ko‘kalamzorlar va parklarni tashkillashtirish yo‘nalishlarida poytaxtning bosh rejasini yaxshilash bo‘yicha tavsiyalar tayyorlaydi.

Kutilishicha, hokimning taklifiga ko‘ra va SFI Management kompaniyasining madadi bilan Yan Geyl yana Toshkentga keladi va «insonlar uchun shahar» loyihasini taqdim etadi.

Biz shahar aholisi va soliq to‘lovchilarga bizning hisobimizdan mavjud hokimlik bu g‘oya necha pulga tushishini aytib ham o‘tirgani yo‘q. 

Shahar hokimligi, avvalo, hokimlikning yangi binosi qurilishi vaji bilan olib qo‘yilgan  «Mehrjon» bolalar parkini xalqqa qaytarib berishi kerak. Endi u yerda «Xalq banki» joylashgan. Hozir temir panjaralar olib tashlanib, insonlar hordiq chiqarishiga sharoit yaratilishi kerak.

Yoqimli xiyobonda odamlar miriqib dam olishlari uchun Oliy Majlis atrofidan ham temir panjaralar olib tashlansa bo‘lardi.

Shahar markazida jamoat hayotini tiklash maqsadga muvofiq bo‘lar edi, biroq u daraxtlar, qulay infratuzilmadan shu qadar mahrum etilganki, u yerda soya-salqin joylar paydo bo‘lishi va insonlar qaytishi uchun kamida 5-6 yil talab etiladi. Bu fursatsiz hech qanday arxitektorlar yordam bera olishmaydi.

Hokim unutmasligi lozim bo‘lgan asosiy masala — Toshkent Kopenhagen emasligi: na ob-havosi, na yer maydoni jihatidan, toshkentliklar esa daniyaliklar emas va hech qachon ulardek bo‘la olishmasa ham kerak. Biz shahar rivojlanishi tarixi, mentallik, hayot sur'ati, moliyaviy imkoniyatlar va boshqa muhim ko‘rsatkichlar borasida biri-birimizdan juda yiroqdamiz. Toshkentda ajoyib yo‘l tarmog‘i paydo bo‘layotgani bu kamchilik emas, aslo, yutuq sanaladi.

Daniyalik arxitektorning aytganini qilaman, deya alal-oqibatda «yaxshi bo‘lishini xohlagan edik, ammo har doimgidek bo‘ldi», deb qolishni istamagan bo‘lardim.