1/ ekologiyanin iNKİŞaf tariXİ, MƏQSƏd və VƏZİFƏLƏRİ
Yüklə 0,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
II. Biotik faktorlar.
Canlı orqanizmlərin bir-birinə təsir formasıdır. Hər bir orqanizm daim digər canlının təsirinə məruz qalır, onlardan asılı olur və onlara təsir göstərir: -Bitkilərə heyvanların təsiri ( tozlanma ) -bitkilərə göbələklərin təsiri(mikoriza, parazitlik) -bitkilərə bakteriyaların təsiri -bitkilərə virusların təsiri -heyvanlara yırtıcıların təsiri -heyvanlara mikroorqanizmlərin təsiri Biotik faktorlar 2 qrupa bölünür: a) növdaxili yəni eyni növlər arasında baş verən təsir . məs.,dovşanın-dovşana,küknarın- küknara b) növlər arası amillər- müxtəlif növlər arasında baş verən təsirdir. Canavarın-dovşana, arının-bitkilərə, küknarın- çinara. Biotik faktorlar 4 qrupa bölünür: 1. Fitogen amillər-bitkilərin orqanizmlərə təsiri. 2. Zoogen amillər-heyvanların orqanizmlərə təsiri. 3.Mikrobiogen amillər- mikroorqanizmlərin, virusların, bakteriyaların orqanizmlərə təsiri. 4.Mikogen faktorlar- göbələklərin orqanizmlərə təsiri. Biotik faktorlar 3 əsas istiqamətdə inkişaf edir: 1)qida əlaqəsi-yırtıcı növ öz qurbanına hücum edir və qidalanır. 2)sahə əlaqəsi 3)reproduktiv əlaqə-nəsil vermək üçün yaranan əlaqə. Ekoloji baxımdan biotik əlaqələr canlıların bir-birinə qarşı münasibətində həyat uğrunda mübarizə kimi qiymətləndirilməlidir. Qida əlaqələrində hər hansı bir iştirakçının zəifləməsi sonrakı heyvanların qida əlaqələrini dəyişə bilər. Bu mühüm ekoloji əlaqə elə qurulmuşdur ki, eyni ərazidən eyni vaxtda istifadə edən heyvanlar çox da üz-üzə gəlmirlər. Qida rəqabətini təbiət özü tənzim edir. Məs., gündüz heyvanlarında gecələr fəal olmaq kimi yeni həyat tərzi yaranmışdır. Heyvanlar qidalanma vaxtını və onun qaydasını dəyişməklə rəqabətdən qaçırlar. Məs., qaranquş və yarasa hər ikisi gündüz heyvanı olmuşlar. Onlar havadan həşərat ovlamışlar. Qaranquş sürətlə uçduğundan onun həşərat ovlaması effektli olmuşdur, qalib gəlib gündüz fəallığını saxlamışdır. Yarasa zəif uçduğu üçün ac qalıb məhv olmalı ya da gecələr ova çıxmalı olmuşdur. Ona görə də gecə heyvanı olmuşdur. Təbiətdə formalaşan sahə əlaqələri növ daxilində çox təsirli, növlər arasında isə az təsirlidir. Çünki , eyni sahədə bu və ya digər növün fərdləri həddindən artıq çoxaldıqda, onların arasında rəqabət güclənir,yaşama effekti aşağı düşür. Konkret bir sahədə hər bir bioloji növün özünəməxsus tələbatı var. Məs.,eyni çəməndə dəvənin, atın, inəyin, qoyunun, qurbağanın, siçanın və s. heyvanların hərəsinin öz yeri, öz qidası, özünəməxsus qidalanma, nəsil vermə, dincəlmə və gecələmə yerləri olduğu üçün onlar bir-birinə maneçilik etmirlər. Reproduktiv əlaqələr (nəsil vermək üçün yaranan əlaqələr) növ daxilində yəni eyni növlərin fərdləri arasında daha çox təsirlidir. Növlər arasında reproduktiv əlaqələr çox az olur. Ali heyvanların növləri arasında cütləşmə olmur, olsa da nəsil vermirlər. Nəsil alınsa da dölsüz olurlar. Məs., at ilə eşşəyin cütləşməsindən alınan qatır dölsüzdür. Orqanizmlər qruplaşmalar əmələ gətirir. Burada onlar qida resursları, ərazi uğrunda mübarizə edir, yəni bir-birlərilə rəqabət mübarizəsinə girir. Bu zaman növdaxili, həm də xüsusilə növarası səviyyələrdə yırtıcılıq, parazitlik və digər mürrəkəb qarşılıqlı əlaqələr yaranır. Növlər arasında olan Mümkün kombinasiya tipləri qarşılıqlı əlaqələrin müxtəlif növlərini əks etdirir: - neytralizm – hər iki növ müstəqildir (sərbəstdir) və bir-birinə heç bir təsir göstərmir; - rəqabət – növlərdən hər biri digər növə əlverişsiz (mənfi, pis) təsir göstərir; - mutalizm – növlər bir-birindən ayrıldıqda yaşaya (mövcud ola) bilməz; - protokooperasiya (həmrəylik) – hər iki növ qruplaşma əmələ gətirir, qruplaşma onlar üçün faydalı olsa da, onlar ayrıldıqda da yaşaya (mövcud ola) bilər; - kommensalizm – növün biri kommensal olub, bir yerdə yaşadığı başqa növdən fayda alır, digər növ isə sahib olub, heç bir fayda götürmür (qarşılıqlı dözüm); - amensalizm – növün biri amensal olub digər növ onun böyümə və çoxalmasına təzyiq göstərir; - parazitlik – parazit növ öz sahibinin böyümə və çoxalmasını ləngidir və hətta onu məhv edə bilər; - yırtıcılıq – yırtıcı növ öz «qurbanına» (şikarına) hücum edir və onunla qidalanır. Növarası əlaqələr biotik qruplaşmaların (biosenozların) mövcudluğu əsasında yaranır. Yüklə 0,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|