5) Çoğalabilirler: Hücreler, bölünerek çoğalırlar. Bir canlının büyüyüp gelişmesi de onu oluşturan hücrelerin bölünerek çoğalmasıyla olur. Bölünme, sitoplâzma ve çekirdekte beraberce gerçekleşir. Bir hücrenin bölünebilmesi için yeterli büyüklüğe ulaşması gerekir.
Hücreler olgunluğa eriştiklerinde, bölünerek yeni hücreleri oluşturur. Her dakika, insan vücudunda milyonlarca hücre ölmektedir. Sağlıklı hücreler üreyerek, ölenlerin yerini alacak yeni hücreler meydana getirir. Böylece insan vücudunda yaşayan hücrelerin sayıları üç aşağı beş yukarı sabit kalır. Hücre bölünmesi 1-2 saat içerisinde gerçekleşen periyodik bir olaydır. Kanserli hücreler diğer hücrelere göre daha hızlı ve kontrolsüz ürer ve tümör oluşumuna neden olurlar.
Hücreler olgunluğa eriştiklerinde, bölünerek yeni hücreleri oluşturur. Her dakika, insan vücudunda milyonlarca hücre ölmektedir. Sağlıklı hücreler üreyerek, ölenlerin yerini alacak yeni hücreler meydana getirir. Böylece insan vücudunda yaşayan hücrelerin sayıları üç aşağı beş yukarı sabit kalır. Hücre bölünmesi 1-2 saat içerisinde gerçekleşen periyodik bir olaydır. Kanserli hücreler diğer hücrelere göre daha hızlı ve kontrolsüz ürer ve tümör oluşumuna neden olurlar.
Canlı hücrelerin, nesillerini devam ettirebilmek için kendilerine benzer yeni hücreler meydana getirmelerine bölünme denir. Bölünme, hücrenin hayatım devam ettirmesinin bir gereği olmamakla birlikte, büyüme ve gelişme için kaçınılmaz hayatî bir olaydır.
Canlı hücrelerin, nesillerini devam ettirebilmek için kendilerine benzer yeni hücreler meydana getirmelerine bölünme denir. Bölünme, hücrenin hayatım devam ettirmesinin bir gereği olmamakla birlikte, büyüme ve gelişme için kaçınılmaz hayatî bir olaydır.
Hücre bölünmesi amitoz, mitoz ve mayoz olmak üzere üç ayrı şekilde gerçekleşir. Şimdi bunlara teker teker göz atalım;
a) Amitoz Bölünme (amitose): Nadir görülen en basit hücre bölünme şeklidir. Hücrelerin doğrudan doğruya ikiye ayrılarak, boğumlanarak ya da tomurcuklanarak bölünmesidir. Bölünme çekirdekten başlar, sitoplâzmanın bölünmesiyle devam eder. Ancak bu bölünmede mitoz ve mayoz bölünmenin tersine, çok hücreli organizma ve gamet oluşumu sağlanamaz
a) Amitoz Bölünme (amitose): Nadir görülen en basit hücre bölünme şeklidir. Hücrelerin doğrudan doğruya ikiye ayrılarak, boğumlanarak ya da tomurcuklanarak bölünmesidir. Bölünme çekirdekten başlar, sitoplâzmanın bölünmesiyle devam eder. Ancak bu bölünmede mitoz ve mayoz bölünmenin tersine, çok hücreli organizma ve gamet oluşumu sağlanamaz
b) Mitoz Bölünme (mitose): Somatik hücrelerde, genellikle büyüme ve gelişme dönemlerinde (fötal hayat ve çocukluk dönemi) daha çok görülür. Mitoz hücre bölünmesi 4 evrede gerçekleşir.
b) Mitoz Bölünme (mitose): Somatik hücrelerde, genellikle büyüme ve gelişme dönemlerinde (fötal hayat ve çocukluk dönemi) daha çok görülür. Mitoz hücre bölünmesi 4 evrede gerçekleşir.
1) Profaz
2) Metafaz
3) Anafaz
4) Telofaz
Profaz evresinde, kromatin (chromatin) iplikleri, çubuk biçiminde kromozomlara ayrılmak üzere toplanır. Bu sırada çekirdek yavaş yavaş erir ve sentrozomlar eşlenerek, ışınsal taneciklerden oluşan bir yıldızcık (aster) oluşturur. Bu yıldızcık, iki yeni yıldızcığa bölünür. Bunlar birbirinden uzaklaşarak, hücrenin iki karşıt kutbuna gider. Aralarında ipliksi uzantılar oluşur. Bu uzantılar, hücrenin ortasında birleşerek mekik biçimini alır.
Profaz evresinde, kromatin (chromatin) iplikleri, çubuk biçiminde kromozomlara ayrılmak üzere toplanır. Bu sırada çekirdek yavaş yavaş erir ve sentrozomlar eşlenerek, ışınsal taneciklerden oluşan bir yıldızcık (aster) oluşturur. Bu yıldızcık, iki yeni yıldızcığa bölünür. Bunlar birbirinden uzaklaşarak, hücrenin iki karşıt kutbuna gider. Aralarında ipliksi uzantılar oluşur. Bu uzantılar, hücrenin ortasında birleşerek mekik biçimini alır.
Bu sırada çekirdek zarı erir ve her bir kromozom, mekiğin bir teline tutunarak hücrenin orta bölümünde yer alır. Küçükler ortada, büyükler kenarlarda bulunur. Şekilleri "V" ya da çengel şeklinde kıvrılmış gibidir.
Metafaz evresinde, kromozomlar kendilerini eşleyerek belirirler. Boylan kısalıp kalınlaşırlar. Metafazın sonunda kromozomların her biri, iki kromatite ayrılmaya başlar ve hücrenin orta düzlemine toplanır.
Metafaz evresinde, kromozomlar kendilerini eşleyerek belirirler. Boylan kısalıp kalınlaşırlar. Metafazın sonunda kromozomların her biri, iki kromatite ayrılmaya başlar ve hücrenin orta düzlemine toplanır.
Sonra anala/ evresi başlar. Kromozomlar boylamasına iki ince ipliğe ayrılır. Kromatit (chromatide) denilen bu parçalar birbirinden ayrılarak, hücrenin iki kutbuna doğru, mekik telleri boyunca ilerler; Bu evrede, ayrıca mekiğin, dolayısıyla hücrenin de uzadığı görülmektedir.
Telofaz evresinde, aşağı yukarı profaz evresinde olanların tersi olur. Hücrenin kutuplara ulaşan kromatitlerinin çevresinde çekirdek zan oluşur. Kromozomlar, yine ince tellerden bir yumak oluşturacak biçimde toparlanır ve çekirdek ortaya çıkar. iki ayrı çekirdek oluştuktan sonra, sitoplâzma da ikiye bölünür. Orta yerinden boğumlanan sitoplâzma, iki yeni kütleye ayrılır.
Telofaz evresinde, aşağı yukarı profaz evresinde olanların tersi olur. Hücrenin kutuplara ulaşan kromatitlerinin çevresinde çekirdek zan oluşur. Kromozomlar, yine ince tellerden bir yumak oluşturacak biçimde toparlanır ve çekirdek ortaya çıkar. iki ayrı çekirdek oluştuktan sonra, sitoplâzma da ikiye bölünür. Orta yerinden boğumlanan sitoplâzma, iki yeni kütleye ayrılır.
Mîtoz bölünmeden sonra hücre, bir ara evre olan interfaza girer. Hücre, normal boyutlarına ve fonksiyonlarına kavuşur. înterfaz sırasında her kromozom, telofaz evresinde gelen kromozom teliyle özdeş yeni bir kopya çıkarır ve kendini eşler. Böylece kalıtımsal özellikler birinden diğerlerine aktarılmış olur (Bkz.: 14. ve 15. Şekil).
c) Mayoz Bölünme (meiose): Mayoz hücre bölünmesi birbirini izleyen iki aşamada gerçekleşir. Bunlar şu evrelerden oluşur:
c) Mayoz Bölünme (meiose): Mayoz hücre bölünmesi birbirini izleyen iki aşamada gerçekleşir. Bunlar şu evrelerden oluşur:
1- Birinci mayotik bölünme (İndirgeme bölünmesi),
Birinci Profaz
Birinci Metafaz
Birinci Anafaz
Birinci Telofaz
2- İkinci mayotik bölünme (eşitleme bölünmesi),
2- İkinci mayotik bölünme (eşitleme bölünmesi),
İkinci Profaz
İkinci Metafaz
İkinci Anafaz
İkinci Telofaz
Mayoz bölünme, cinsiyet hücrelerinde görülen bir bölünme şeklidir. Haploit hücre (türe has kromozom sayısının yansına sahip hücre, insanda N=23) oluşmasını sağlar. Bu bölünme şekli, bir kromozom bölünmesini izleyen iki hücre bölünmesinden ibarettir.
Mayoz bölünme, cinsiyet hücrelerinde görülen bir bölünme şeklidir. Haploit hücre (türe has kromozom sayısının yansına sahip hücre, insanda N=23) oluşmasını sağlar. Bu bölünme şekli, bir kromozom bölünmesini izleyen iki hücre bölünmesinden ibarettir.
2N kromozomlu primer (birincil) ovosit (oosit=olgunlaşmamış kadın cinsiyet hücresi) ve spermatositlerin (erkek. cinsiyet hücresi) N kromozomlu hücrelere dönüşmek için, geçirdikleri iki olgunlaşma bölünmesidir. Böylece sperma hücresinin ovumu döllemesiyle yine diploit hücre (yarısı anneden, yansı babadan gelmek üzere türe has kromozom sayısını gösteren hücre, insanda 2N=46) meydana gelir. Mayoz bölünme sonunda kadınlarda, içinde sadeceX kromozomu bulunan 4 adet gamet oluşur. Ancak bu dört hücreden üçü, yozlaşıp bozulur. Yalnızca bir hücre bütün sitoplâzma kütlesini kendisinde alıkoyar. Erkeklerdeyse ikisi X kromozomu, İkisi Y kromozomu taşıyan 4 adet gamet oluşur.
2N kromozomlu primer (birincil) ovosit (oosit=olgunlaşmamış kadın cinsiyet hücresi) ve spermatositlerin (erkek. cinsiyet hücresi) N kromozomlu hücrelere dönüşmek için, geçirdikleri iki olgunlaşma bölünmesidir. Böylece sperma hücresinin ovumu döllemesiyle yine diploit hücre (yarısı anneden, yansı babadan gelmek üzere türe has kromozom sayısını gösteren hücre, insanda 2N=46) meydana gelir. Mayoz bölünme sonunda kadınlarda, içinde sadeceX kromozomu bulunan 4 adet gamet oluşur. Ancak bu dört hücreden üçü, yozlaşıp bozulur. Yalnızca bir hücre bütün sitoplâzma kütlesini kendisinde alıkoyar. Erkeklerdeyse ikisi X kromozomu, İkisi Y kromozomu taşıyan 4 adet gamet oluşur.
Primer oosit ve spermatositler 46 kromozom taşır. Birinci mayotik bölünme sonunda kromozom sayısı yarıya (23) iner. Oluşan bu iki yeni hücre, ikinci mayotik bölünme evresine girer. Bu bölünme, aynı mitozda olduğu gibidir. Her bir hücre kromozom sayısı azalmaksızın ikiye bölünür. Böylece ana hücreden, kromozom sayısı ana hücrenin yarısına eşit 4 yeni hücre oluşur (Kadınlarda bu dört hücreden sadece birisi işlev görebilirken erkeklerde dördü de işlev görür). Sonuç olarak, kadınlarda mayoz sonunda bir, erkeklerdeyse dört yeni hücre oluşur (Bkz.: 14. Şekil).
Primer oosit ve spermatositler 46 kromozom taşır. Birinci mayotik bölünme sonunda kromozom sayısı yarıya (23) iner. Oluşan bu iki yeni hücre, ikinci mayotik bölünme evresine girer. Bu bölünme, aynı mitozda olduğu gibidir. Her bir hücre kromozom sayısı azalmaksızın ikiye bölünür. Böylece ana hücreden, kromozom sayısı ana hücrenin yarısına eşit 4 yeni hücre oluşur (Kadınlarda bu dört hücreden sadece birisi işlev görebilirken erkeklerde dördü de işlev görür). Sonuç olarak, kadınlarda mayoz sonunda bir, erkeklerdeyse dört yeni hücre oluşur (Bkz.: 14. Şekil).
Vücudun hacim ve kütlece artmasına büyüme denir. Canlıyı meydana getiren yapıların görev ve fonksiyonları en iyi şekilde yapabilecek erginliğe ve olgunluğa ulaşmasına da gelişme denir.
Vücudun hacim ve kütlece artmasına büyüme denir. Canlıyı meydana getiren yapıların görev ve fonksiyonları en iyi şekilde yapabilecek erginliğe ve olgunluğa ulaşmasına da gelişme denir.
Belli bir gelişme dönemini tamamlamış olan hücreler bölünerek çoğalırlar. Ancak bazı hücreler bölünmez (örneğin, sinir hücreleri). Acaba bölünmeyen bu hücreler, bölünebilmek için gereken gelişimi tamamlayamadikları için mi bölünmezler? Bu soruya kesin bir cevap vermek mümkün değildir. Ancak gelişmeyle bölünme arasındaki ilişkinin anlaşılması, bizi doğru sonuca götürerebilir:
Hücreler genel olarak oval biçimde olup küreye benzerler. Yani bir alanları, bir de hacimleri vardır; Hacim sitoplâzma tarafından, yüzeyse (alan) hücre zarı tarafından sağlanır.
Hücreler genel olarak oval biçimde olup küreye benzerler. Yani bir alanları, bir de hacimleri vardır; Hacim sitoplâzma tarafından, yüzeyse (alan) hücre zarı tarafından sağlanır.
Kural olarak "Hacim-Yüzey" ilişkisi
Kural olarak "Hacim-Yüzey" ilişkisi
Hücrelerin besin alma ve depo etme özelliği olduğunu hepimiz biliyoruz. Bu durum onların büyüklüklerini artırır. Küre biçimindeki bir hücre bu şekilde büyürken, yüzey alanı hacmine göre daha az artar. Çünkü hücre büyüdükçe yarıçap (r) artar. Yarıçap arttıkça, alan yarıçapın karesi (r2), hacimse yarıçapın küpü (r3) oranında artar. İki artış arasındaki fark, çok yüksek olduğundan belli bir değerden sonra hücre zarı, fazla büyüyen sitoplâzmanın ihtiyaçlarını ve hacmini karşılayamayacak duruma gelir. İşte o zaman hücreler bölünme mesajını (emri) alarak bölünürler. Böylece hacim küçültülmüş alan ise büyütülmüş olur.
Örneğin elimize bir balon alıp şişirmeye başlayalım. Şişirme işlemine devam ettiğimiz sürece balonun gittikçe büyüdüğünü görürüz. Ancak belli bir hacimden sonra, içerisindeki havanın basıncı çok artacağından balon patlayacaktır. Bunun nedeni balonun alanının hacmi kadar artmamasıdır.
Örneğin elimize bir balon alıp şişirmeye başlayalım. Şişirme işlemine devam ettiğimiz sürece balonun gittikçe büyüdüğünü görürüz. Ancak belli bir hacimden sonra, içerisindeki havanın basıncı çok artacağından balon patlayacaktır. Bunun nedeni balonun alanının hacmi kadar artmamasıdır.
Bilim adamları, tek hücreli bir canlı olan amipin sitoplazmasının bir kısmım 4 ay süreyle kesmişler ve bu süre zarfında hiç bölünmediğini görmüşler. Ancak aynı sürede herhangi bir müdahale yapılmayan başka bir amipin 65 defa bölündüğünü görmüşler. Diğer bir deneydeyse, bir amip tam bölüneceği sırada sitoplazmasının bir kısmı kesilmesine rağmen bölünmeye devam etmiş ve bölünmesini tamamlamıştır. Çünkü kesme işlemi bölünme emri verildikten sonra yapılmıştır.
Bilim adamları, tek hücreli bir canlı olan amipin sitoplazmasının bir kısmım 4 ay süreyle kesmişler ve bu süre zarfında hiç bölünmediğini görmüşler. Ancak aynı sürede herhangi bir müdahale yapılmayan başka bir amipin 65 defa bölündüğünü görmüşler. Diğer bir deneydeyse, bir amip tam bölüneceği sırada sitoplazmasının bir kısmı kesilmesine rağmen bölünmeye devam etmiş ve bölünmesini tamamlamıştır. Çünkü kesme işlemi bölünme emri verildikten sonra yapılmıştır.
Buna göre bölünme emri, çekirdek ve sitoplâzma arasındaki etkileşim sonucuna göre çekirdek tarafından verilmektedir.
Buna göre bölünme emri, çekirdek ve sitoplâzma arasındaki etkileşim sonucuna göre çekirdek tarafından verilmektedir.
Sonuç olarak, bölünme yeteneğine sahip hücrelerin bölünebilmesi için gelişimini tamamlaması gerekmektedir. Gelişimini tamamlayan hücreler yukarıdaki mekanizma doğrultusunda bölünürler. Bölünmeyen hücrelerse gelişimlerini bu şekilde (hacim-yüzey ilişkisi) değil ama ömürleri süresince devam ettirirler. Yani gelişirler ama bölünmezler.
Tüm canlılar gibi hücreler de belli bir ömür sürdükten sonra ya da bir etkene bağlı olarak ölürler. Hücrelerin Ölümü de canlıların ölümü gibi çeşitli sebeplerle olabilir. Örneğin eritrositlerin kandaki ömürleri ortalama 120 gündür, granülosit hücresinin kandaki normal ömrüyse 12 saat kadardır. Ancak bir enfeksiyon söz konusu olduğunda ömürleri 2-3 saate kadar düşerken, kendilerine ihtiyaç duyulmadığı zamanlarda bu süre birkaç güne kadar da çıkabilir.
Tüm canlılar gibi hücreler de belli bir ömür sürdükten sonra ya da bir etkene bağlı olarak ölürler. Hücrelerin Ölümü de canlıların ölümü gibi çeşitli sebeplerle olabilir. Örneğin eritrositlerin kandaki ömürleri ortalama 120 gündür, granülosit hücresinin kandaki normal ömrüyse 12 saat kadardır. Ancak bir enfeksiyon söz konusu olduğunda ömürleri 2-3 saate kadar düşerken, kendilerine ihtiyaç duyulmadığı zamanlarda bu süre birkaç güne kadar da çıkabilir.
Görülüyor ki hücrelerin yaşama süreleri hakkında kesin rakamlar ortaya koymak mümkün değildir. Buna rağmen vücuttaki sinir ve kas hücrelerinin Ömürlerinin insanın ömrü kadar olduğunu söyleyebiliriz.
Görülüyor ki hücrelerin yaşama süreleri hakkında kesin rakamlar ortaya koymak mümkün değildir. Buna rağmen vücuttaki sinir ve kas hücrelerinin Ömürlerinin insanın ömrü kadar olduğunu söyleyebiliriz.
Hücre ölümü, geriye dönüşü olmayan bir olaydır. Canlı organizmada bir grup hücrenin ölümüyle ortaya, çıkan lezyona nekroz denir. Genellikle nekrozun nedeni ağır bir zedelenmedir. Zedelenme fiziksel (travma, sıcak, soğuk, radyasyonlar vb.), kimyasal (asitler, bazlar, ilâçlar vb.), mikroorganizmalar vb. nedenler sonucunda olabilir.
Hücreler ölür ölmez herhangi bir lezyon görülmez. Ölümü izleyen olaylar, hücre içi enzimlerinin kendi organellerini ve çekirdeğini parçalayıp eritmesidir. İşte nekrozun asıl nedeni de bu hücre içi enzimatik etkinliktir.
Hücreler ölür ölmez herhangi bir lezyon görülmez. Ölümü izleyen olaylar, hücre içi enzimlerinin kendi organellerini ve çekirdeğini parçalayıp eritmesidir. İşte nekrozun asıl nedeni de bu hücre içi enzimatik etkinliktir.
Hücre Ölümünden birkaç saat sonra sitoplâzma bulanık ve vakuollü bir görünüm alır. Daha sonra rengi iyice koyulaşır.
Çekirdekse büzüşür, zan kırışır ve rengi koyulaşır. Buna piknozis (pyknosis) denir. Çekirdek nükleotitleri parçalanarak görülemez hâle gelir. Parçalanan nükleotidler küçük tanecikler hâlinde hücre içine dağılır. Bu olaya da karyolizis (karyolysis) denir. Ölen bir hücre artık fonksiyon göremez.
Çekirdekse büzüşür, zan kırışır ve rengi koyulaşır. Buna piknozis (pyknosis) denir. Çekirdek nükleotitleri parçalanarak görülemez hâle gelir. Parçalanan nükleotidler küçük tanecikler hâlinde hücre içine dağılır. Bu olaya da karyolizis (karyolysis) denir. Ölen bir hücre artık fonksiyon göremez.
