1. Gerontologiya haqida umumiy tushuncha Keksa aholining demografik yuki

Aholining qarishi va uning siyosiy va demografik mezonlari.
Aholi qarishi aholi tarkibida keksa va qari yoshdagi aholi guruhining oshib borishidir. Aholining qarishi demografik omillarga bogliq. Asosiy demografik omil aholining takror barpo bo lish xususiyatidir. Tugilishning yuqori. o'lim darajasining pastligi aholi tarkibida bolalar salm oglning yuqori boiishiga olib keladi. Aholi tarkibida qariyalar salm oglning muntazam oshib borishi esa olim ning kamavishi, aholi o‘rtacha umr ko‘rish muddatining uzayishi bilan bogliq. Birlashgan Millatlar Tashkiloti keksalikni 60 yosh emas, 65 yoshdan belgilaydi va umumiy aholida 65 yoshdan oshganlar 4 foiz boladigan boisa, aholi “yosh", 4-7 foiz “keksaliк ostonasida,\ 7 foizdan baland “keksalik’' hisoblanadi. Bu m aium otlardan farqli ravishda J. Bojyo-Game va E. Rosset o ‘zlarining demografik qarilik shkalasini tavsiya etishadi. Bunda 60 yosh va undan kattalar 8 foizgacha b o isa “demografik yoshlik*\ 8-10 foiz “keksalikning birinchi ostonasf\ 10-12 foiz "keksalik ostonasf'da. 12 foizdan yuqori v*demografik qarish” va hokazo qarilikning o ‘zini yana bir necha bosqichlarga ajratishadi1. Xuddi shunday aholining keksayish darajasini ko'rsatib berishda fransuz demografi A.Sovi shkalasi ham mavjud. Bunda. uning shkalasi J. Bojyo-Game va E.Rosset shkaJalari bilan deyarli o'xshash.
0 ‘zbekiston Respublikasi aholisining yosh tarkibini J. BojyoGarne va E.Rosset hamda A. Sovi shkalasi asosida guruhlash maqsadga muvofiqdir. Chunki, O'zbekistonda aholining ijlimoiydemogiafik rivojlanishidan kelib chiqqan holda. keksalikning boshlanishini ayollarda 55 yosh, erkaklarda 60 yoshdan deb qabul qilingan.
Aholining qarishi juda uzoq davom etgan demografik o ‘zgarishlaming natijasidir. Ayniqsa. tug‘ilish, o‘lim aholi qarishiga olib keluvehi asosiy demografik omillardir. Aholi migratsiyasi ham aholi qarishiga o'ziga xos ta'sir etadi.
Aholi qarishi 2 turda namoyon bo'ladi:
1. quyidan qarish - tug‘iiishning qisqarishi hisobiga qarish;
2. yuqorirfan qarish aholi o ‘rtaeha umr ko'rish muddatining uzayishi va o ‘limning kamayishi hisobiga tugilishning qisqarishi sharoitida aholining qarishi.
Aholini qarish jarayoniga demograflar va statistikJar tomonidan XIX asr oxirida e'tibor berila boshlandi. Aholini qarishi bo'yicha sobiq SSSRda A.Y.Boyarskiy, JLBurjua - Pisha, A.Sovi - Fransiyada, AQSHda E.Koul va boshqalar shug'ullandilar. Aholining qarish darajasini antqlash uchun Rossiya va boshqa qator davlatlarda aholining yosh chcgarasi - (>0 yoshdan boshlandi. Qator g'arb mamlakatlarida va xalqaro miqyosda - aholi 65 yoshdan boshlab qariyalar guruhiga kirililadi. Qarilik darajasini o'lchash uchun .L Bojyo - Game, E.Rossei tomonidan quyidagicha shkala taklif etilgan. Savyoramizda aholining qarishi 1870-yillardan boshlangan. 1870-1937-villarda Fransiya, Shvetsiya, Gennaniya va Buyuk Britaniya aholisi tarkibida 60 yoshdan yuqori yoshdagilar salmog'i 12 foizdan oshgan. Demografik ma’lumotlar guvohlik berishicha, XX asming ikkinchi yarmi va XXI asr boshlarida dunyo aholisining yosh tarkibida sezilarli o‘zgarishlar sodir bo*lgan. Avvalo XX asr sayyoramizda aholi sonining eng yuqori su ra t bilan ko‘paygan davri bo'ldi. Bu davrda dunyo aholisi L656 milliondan 6 milliardga yetdi, yoki deyarli 4 barobarga oshdi. Bu jarayonda 65 yosh va undan katta bo'lgan qariyalar hissasi ham anchaginadir.
Dunyo aholisi tarkibida XX asrda bolalar salmog'i kamayib, qariyalar salmog'i esa ortib bordi. Masalan. 1980-yilda dunyo aholisi tarkibida bolalar (0-14 yosh) 35 foizni tashkil etgan boisa. 2001-yilga kelib esa bu ko'rsatkich 30 foizni tashkil etdi. Ana shu davrda qariyalar salmog'i esa 6 foizdan 7 foizga yetdi1. Bunday jarayonni dunyoning barcha hududlarida ham kuzatish mumkin. Aholi tarkibida bolalar salmog'ining oshib borishi, yuqorida qayd etilganidck, demografik holatning o'zgarishi, avvalo tug'ilishning kamayib borishi, aholining umr ko'rish muddatining uzayishi bilan bog‘liqdir. Jumladan, dunyo aholisi XX asming boshlarida o ‘rtacha 50 yil atrofida umr ko'rgan boMsalar, hozirgi davrga kelib aholining 0‘rtacha umr ko'rishi 68 yilga yetdi.
Aholining yosh tarkibi dunyo hududlari bo'ylab keskin farq qiladi. BMT tasnifiga ko‘ra jami aholi tarkibida 65 yosh va undan katta yoshdagilar salm ogi 7 foizdan yuqori boisa, aholi demografik nuqtai nazardan qari hisoblanadi. Hozirgi davrda 2018-yiI dunyo aholisi tarkibida 65 va undan yuqori yoshdagilar salmogi' 9 % ni. Afrikada — 3%, Amcrikada 10 %, Osiyoda ~ 8 %, Yevropada - 18 %> Avstraliya va Okeaniyada esa 12 % tashkil etmoqda. Dunyo bo‘yicha aholisi eng qari davlatlarga Yaponiya (28 %), Germaniya, ltaliya (21 %) va Monako (26 %) davlatlarini kiritish mumkin. 0 ‘zbekistonda bu ko'rsatkich 5% ni tashkil etmoqda.
Dunyo hududlari bo4ylab aholi yosh tarkibidagi farq har bir hududning demografik holatiga hamda migratsiya jarayoniga bogiiqdir. Tugilish darajasi past boigan Yevropa davlatlari aholisi tarkibida bolalar va qariyalar salm ogi deyarli tcngdir. Hozirgi davrda (2017-y.) dunyoda aholisi eng qari davlat Giirbiy Yevropadagi Monako davlati boiib. bu yerda aholi tarkibida qariyalar jami aholining 26 foizini, bolalar esa 13 foizni. Osiyoda Yaponiya boiib, nnda qariyalar 28 foiz, Xitoy Makaosida 10 foizni tashkil etadi. Jahondagi aholisi eng yosh davlat G ‘arbiy Afrikadagi Niger davlatidir. Bu davlatda jami aholi tarkibida bolalar 50 foizni, qariyalar esa faqat 3 foizni tashkil etmoqda.
Umuman, keyingi 20 - 30 yillik davrda dunyodagi aksariyat davlailarda qariyalar salmog‘i ko‘payib bordi. Hozirgi davrda dunyo bo‘yicha 65 yosh va undan kaita boigan aholi salm ogi ko‘payib bordi yoki aholining yillik o ‘sishida qariyalar hissasi 10 foizni tashkil etmoqda. Mutaxassislar prognozlaricha yaqin kelajakda, dunyoning barcha hududlarida ham turli ijtimoiy - iqtisodiy. demografik omillar la sirida qariyalar salm ogi ortib borar ekan. 2050-yilga borib jami aholi tarkibida qariyalar salm ogi rivojlangan davlatlarda 25 - 30 foizga. rivojlanayotgan davlatlarda esa 8 - 10 foizga yetishi kutilmoqda. 1998-yil m aium oliga qaraganda, dunyo bo'yicha 65 yosh va undan yuqori yoshdagilar jami aholining 7 foizini tashkil etgan boisa, 2017-yilda o'sish sur'ati davom clganligi bois, ular ulushi 9 foizga yeldi.