1 I. Bob. Boshlang`ich sinflarda matematika o`qitish metodikasini predmetstrreplA

3-bosqichda tegishli qoidaga asoslangan hisoblash usullari ustida ish olib boriladi. Har bir usulni yoki usullar guruhini o`rganish yagona reja asosida tuziladi: avval tayyorgarlik ishi olib boriladi; so`ngra ko`rsatma-qo`llanmalar yordamida hisoblash usuli ochib beriladi; nihoyat hisoblash usullarini bilganlikni mustahkamlashga va hisoblash ko`nikmalarini shakllantirishga oid mashqlar bajariladi. Sonni yig`indiga qo`shish xossalari o`rganilgandan keyin 34+2, 34+20 hollarga doir usullar qaraladi.
Bu kabi misollarni yechishga tayyorgarlik maqsadida ikki xonali sonni xona qo`shiluvchilarining yig`indisi shaklida tasvirlash, shuningdek, (50+4)+2, (50+4)+20 misollarni qulay usul bilan yech iladi. Yechish davomida o`quvchilar birliklarni birliklarga, o`nliklarni o`ngliklarga qo`shish qulay ekanini bildiradi.
Usulni yechib berishga maxsus dars bag`ishlanadi. 46+30 yoziladi.
-46 sonini xona qo`shiluvchilari yig`indisi bilan qanday almashtirish mumkin? (40+6) Demak, 46+30=(40+6)+30
-O`ngdagi ifodani o`qing? 40 va 6 sonlari yig`indisiga 30 ni
-Bunda sonni yig`indiga qanday qo`shish qulay? 30 ni 40 ga.
-Natijani hisoblang. Yozuv bunday ko`rinishda bo`ladi:
46+30=(40+6)+30=(40+30)+6=76
46+3 holi ham shunga o`xshash qaraladi.
46+3=(40+6)+3=40+(6+3)=49
Yozuvlarnni taqqoslash va usullar nimalari bilan o`xshash (ikkala holda ham birinchi qo`shiluvchini xona qo`shiluvchilari bilan almashtirildi) va nimasi bilan farqli (birinchi misolda 30 ni birinchi qo`shiluvchiga, ikkinchi misolda esa 3 ni ikkinchi qo`shiluvchiga qo`shdik, chunki birliklarni birliklarga, o`nliklarni o`nliklarga qo`shish qulay) shundan keyin o`quvchilar 34+20, 34+2 misollarning to`la yechilishini tushunib bajaradilar.
Demak, o`quvchilar quyidagi xulosaga kelishadi oldin sonni yig`indi bilan almashtiramiz, so`ngra eng qo`lay usul bilan yechamiz. Xossaga asoslangan holda yechimni tushuntirishni bunday olib borish malakasini tarkib toptirish juda muhimdir, chunki keyinroq 100 ichida qo`shish va ayirishning o`rganish ham shu kabi amalga oshiriladi. Natijada o`quvchilarning mustaqil faoliyatlari ta'minlanadi. O`quvchilarda ko`nikma hosil qilish uchun qisqa tushuntirish bilan tanishtiriladi. Sonni yig`indi bilan fikringizda almashtiramiz, hosil bo`lgan misolni o`qib sonni yig`indiga qanday qo`shish qulayligini ayting, natijani ayting.
Misol: 43+30, 40 ga 30 ni qo`shamiz, 70 chiqadi, 3 ni qo`shamiz 73 hosil bo`ladi. 43+30=73 so`ngra 54+6, 3+45 hollar uchun hisoblash usullari ochib beriladi. Bu hollar oldingisidan unchalik farq qilmaydi, 1-holda birliklar yig`indisi o`nlikni tashkil qiladi, uni o`nliklarga qo`shish kerak. 54+6=(50+4)+6=60 2-holda o`rin almashtirish xossasidan foydalanish kerak. 48-30, 48-3 hollari, 30-6 holi. 48-30, 48-3 ni yechish usullari oldingilarga o`xshash tarzda ochiladi.
30-6 holi shu bilan oldingilardan farq qiladiki, bunda kamayuvchi xona sonidir va uni «qulay qo`shiluvchilar» bilan almashtirish (20+10) kerak ya'ni 30=20+10, 40=30+10, 90=…. 50=….. 30-6 ni ch`plar orqali tushuntiriladi, bunda har birida 10 tadan cho`p bo`lgan uch bog` cho`pdan foydalaniladi. Bir bog` cho`p yechilib, undan 6 ta cho`pni olinadi, 4 ta cho`p qoladi. Bu cho`plar qolgan 20 ta cho`pga qo`shiladi.
30-6=(20+10)-6=20+(10-6)=24
Yig`indini songa qo`shish xossasi o`rganilgandan keyin o`ndan o`tib qo`shishning jadval hollari kiritiladi. (7+5, 9+8…). O`quvchilar qo`shishning umumiy usulini, ya'ni birinchi sonni 10 ga to`ldirish va ikkinchi qo`shiluvchining qolgan birliklarini qo`shishning o`rganib, shunga mos ravishda ikkinchi qo`shiluvchini shunday qo`shiluvchilar yig`indisi bilan almashtirishni bilishlari kerakki, bu qo`shiluvchilardan biri birinchi sonni 10 ga to`ldirsin.
Buni o`rganish uchun quyidagicha mashqlar zarur.
-sonlarning har birini 10 ga to`ldiring: 5,6, 7, 8, 9
-7+5 holda 5 ni ikki qo`shiluvchiga ajrating ularning biri 7 ni 10 ga to`ldirsin. (3+2)
-hisoblashlarni qulay usul bilan bajaring.
6+(4+3), 7+(3+1), 9+(6+1),….
-hisoblashni namuna bo`yicha bajaring.
7+5=7+3+2 7+6=7+3+ 7+7=7+3+ 7+8=7+ + 7+9=7+ +
Jadval natijalari asta-sekin eslab qolinadi. Oldin teng qo`shiluvchilar hollari (6+6, 7+7….), so`ngra boshqa hollar o`rganiladi, hamda o`nlikdan o`tish bilan qo`shishning barcha hollari jadvali tuziladi.
9+2=11 8+3=11 7+4=11 6+5=11
9+3=12 8+4=12 7+5=12 6+6=12
9+4=13 8+5=13 7+6=13
9+5=14 8+6=14 7+7=14
9+6=15 8+7=15
9+7=16 8+8=16
9+8=17
9+9=18
Bu jadvalni yaxshi esda saqlash uchun bunday topshiriq bajarilishi foydali.
-jadvaldan javobi 11 chiqadigan, 12….chiqadigan misolarni toping.
-11 soni qanday qo`shiluvchilar yig`indisidan iborat. Mashqlar davomida 13-9…. hollari uchun ayirish ko`nikmalarini ham mustahkamlash mumkin. 13 bu –9 va 4, demak, 13-9=4
14-6 holi ayriluvchini qulay qo`shiluvchilar yig`indisi bilan almashtirishga asoslanadi. Buni Ko`rsatmali qurolar yordamida bajariladi. 6 ni qulay qo`shiluvichlar 4 va 2 ning yig`indisi bilan almashtiriladi, oldin birinchi qo`shiluvchini, so`ngra chiqqan natijadan ikkinchi qo`shiluvchini ayriladi. Taxtada bunday yozuv hosil bo`ladi.
14-6=14-(4+2)=(14-4)-2=8
Boshqa usullarni ham qarash mumkin.
14-6=(10+4)-6 =(10-6)+4=8 14-6=(8+6)-6=8+(6-6)-8
Shundan keyin qo`shish va ayirishga doir misollar juftlari taqqoslash uchun kiritiladi:
1) 25+8, 25-8; 2) 50+12 va 50-12; 3) 63+18va 63-18
1) 25+8=25+(5+3)=(25+5)+3=33

25-8=25-(5+3)=(25-5)-3=17

2) 50+12=50+(10+2)=(50+10)+2=62
50-12=50-(10+2)=(50-10)-2=38
3) 63+18=63+(10+8)=(63+10)+8=81
63-18=63-(10+8)=(63-10)-8=45
Shunday qilib, bu o`rganilgan qoidalarni bilish o`quvchilarga 100 ichida sonlarni qo`shish va ayirishni hisoblash usullarini asoslash imkonini beradi.
Demak, hisoblash usullari quyidagi tartibda guruhlanadi.