1. Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi fanining predmeti, maqsadi va vazifalari

1. Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi fanining predmeti, maqsadi va vazifalari

Iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanining predmeti va o’rganish usullari

Reja:
1.Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi fanining predmeti, maqsadi va vazifalari
2.Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi fanining boshqa fanlar bilan aloqasi va o’rganish uslubi.
3.Iqtisodiy fan tarixida ilmiy davrlash, maktablar va yo‘nalishlar tushunchasi.
Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi fanning predmeti bo’lib- bu ma‘lum davrlardagi u yoki bu sinflar, ijtimoy qatlamlar, insonlar manfaatlarini ifoda etuvchi iqtisodiy g’oyalarning vujudga kelishi, rivojlanishi va almashuvining tarixiy jarayonini o’rganadigan fandir.
Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi iqtisodiy jarayonlarga bo’lgan iqtisodiy qarashlar evolyutsiyasi, iqtisodiy g’oya va nazariyalarning shakllanish va rivojlanish qonuniyatlarini o’rganadi. ITT vujudga kelishi va rivojlanishi tahlili yozuv ixtiro etilgan quldorlik davridan boshlab ijtimoiy taraqqiyotning barcha tarixiy jarayonlarini, barcha tarixiy davrlarni o’z ichiga oladi.
Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi mustaqil fan sifatida eng qadimgi davrdan boshlab, to hozirgi zamongacha vujudga kelgan asosiy iqtisodiy fikr, g’oya, qarash. nazariya va ta‘limotlarni o’z ichiga oladi.
Bu g’oyalar ayrim iqgisodchi olimlar, nazariy maktablar, oqimlar va yo’nalishlarga tegishlidir. Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi mustaqil fan sifatida eng qadimgi davrdan boshlab to xrzirgi zamongacha vujudga kelgan asosiy iqtisodiy fikr, g’oya, qarash, nazariya va ta‘limotlarni o’z ichiga oladi.
«Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi» fanining boshqa fanlar bilan aloqasi va o’rganish uslubi.
Bu fan boshqa iqtisodiy va tarixiy fanlar, ayniqsa iqtisodiy nazariyasi fani bilan bevosita bog’liq. Iqtisodiy tarix ancha keng davrni qamrab olgan va mustaqil harakterga ega. Bu fanni o’rganish orqali ekonomiks, xalq xujaligi tarixi, iqtisodiy tarix va iqtisodiy konsepsiyalari hamda aniq iqtisodiy predmetlarni o’zlashtirish osonlashadi, u yoki bu iqtisodiy o’zgarishlarni shart-sharoitlari va oqibatlarini taxlil etishga katta ko’mak beradi. Masalan: bizga bugun yangidek tuyilgan bozor iqtisodiyoti to’g’risidagi fikrlar Adam Smit tomonidan 1776-yilda chop etilgan «Xalqlar boyligi» asarida asosan to’la tahlil etib berilgan. Ba‘zi iqtisodiy g’oyalar esa qadimdan ma‘lum, ularni o’rganishda eng muhimi hayotga tadbiq etish yaxshi samara beradi, ko’p xollarda Amerikani yangidan kashf etishga xojat qolmaydi.¹ Uslubiy jihatdan bu fan iqtisodiy taxlilning ilg’or uslublari yig’indisidan iborat bo’lib, tarixiy, induksiya, deduksiya, mantiqiy abstraksiya kabi usullardan keng foydalanadi. «Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi» fani «Iqisodiy nazariya» fani bilan chambarchas bog’liq, lekin undan katta farq qiladi. «Iqtisodiy nazariya» fanida eng’ muhim iqtisodiy kategoriyalarning so’nggi davr uchun tahlili beriladi, ammo bu nazariyalar har doim ham turg’un bo’lmaydi va vaqt davomida, ayniqsa, keskin o’zgarishlar davrida evolyutsiyada bo’ladi. «Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi» fanida ayrim olimlar, davlat arboblari tomonidan ilgari surilgan g’oya, qarash, nazariya, qonun, ta‘limot, konsepsiyalar insoniyat taraqqiyotining turli bosqichlaridagi ijtimoiy qatlamlar, sinflar va boshqa guruhlarning manfaatlari nuqgai nazaridan tarixiy rivojlanishi tadqiq etiladi. Iqtisodiy tafakkur tarixi fanining amaliy xo’jalik ob‘ekti bilan chambarchas bog’liqpigini namoyon etadi. «Eskirgan nazariyalarni ular faqat inkor etilganligi sababli tamoyilda ilmiy emas deyish mumkin emas», deb yozadi taniqli iqgisodchi T.Kun. Chunki keyingi, nisbatan yangi qarashlar avvalgilar asosida, ularni qabul qilish, rivojlantirish yeki inkor etish natijasida paydo bo’lgan. Ba‘zi mutaxassislar faqat yangi nazariyalarnigina o’rganishni taklif etishadi, ammo bu so’nggi nazariya avvalgi ko’p yillik ilmiy, amaliy tadqiqotlarning yakuniy xulosasi sifatida namoyon bo’ladi yoki bugun biz «yangi», degan fikr ma‘lum vaqgdan keyin o’zgarishi mumkin. Bu fan boshqa iqtisodiy va tarixiy, ayniqsa, iqgisodiyot nazariyasi fani bilan bevosita bog’liq. Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi ancha keng davrni qamrab olgan va mustaqil xususiyatga ega. Bu fanni o’rganish orqali ekonomiks, xalq xo’jalig’i tarixi, iqgisodiy tarix va iqtisodiy konsepsiyalar hamda aniq iqtisodiy predmetlarni o’zlashtirish osonlashadi, u yoki bu iqtisodiy o’zgarishning shart-sharoitlari va oqibatlarini tahlil etishga katta ko’mak beradi.
Iqtisodiy fan tarixida ilmiy davrlash, maktablar va yo’nalishlar tushunchasi. «Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi»ni o’rganishda ma‘lum davrlash tizimidan foydalaniladi. Hozircha eng maqbul usul ijtimoiy iqtisodiy formatsiyalarning o’zgarishiga qarab ish yuritishdir. Chunki qaysi formatsiya ustun, ilg’or boshqarishning amalga oshirish bo’lsa o’sha(masalan, quldorlik yoki kapitalizm) davrga xos jamiyatning sinfiy tuzilishi iqtisodiy manfaatlari va boshqalar yotadi. Quldorlik va feodalizm davrida g’oyalarning tarqalishi (migratsiyasi) juda qiyin bo’lgan. Shuning uchun bu davrlardagi iqtisodiy fikrlarni mamlakatlar miqyosida alohida-alohida o’rganishmoqda.
Taniqli iqgisodchi olim J.K.Gelbreyt: «Amalda iqgisodiy g’oyalar o’z davri va vujudga kelish joyining mahsuli bo’lib, ular bilan chambarchas bog’langandir; bu g’oyalarni ular tushuntirib berayotgan dunyodan mustaqil ravishda ajratib qarash mumkin emas; bu dunyo esa doimo o’zgarishda bo’ladi, agar bu g’oyalar o’z maqsadlariga to’la javob berishni ko’zlasalar, doimo shunga mos ravishda o’zgarib turishlari kerak», deb yozgan edi.
Kapitalizm davrida xo’jalik va ijtimoiy hayotda baynal-milallik (internatsionalizm) ko’chayganligi tufayli, iqgisodiy fikrning rivojlanishi ham yagona jahon jarayoni-ga aylana boshladi. Oqibatda, klassik iqtisodiy maktab asoschilari A.Smit va D.Rikardoning qarashlari qisqa vaqt ichida butun jahonga ma‘lum bo’ldi, vaxrlanki, undan avvalgi ko’pgina nazariyalar ayrim mamlakatlarda ko’pchilikka ma‘lum bo’lmasdan «o’lik mol» sifatida yotgan.
G’arb mamlakatlarida yuzaga kelgan «Ekonomiks» va boshqa tadqiqotlar barchaning diqqat-e‘tiborini jalb qilmoqda. Qadimdan to hozirgi davrgacha minglab turli-tuman iqgisodiy g’oya, qarash, konsepsiya, nazariya, ta‘limotlar vujudga kelganligi aniq. Ularning barchasini to’la o’rganish aloxida mavzu, maxsus muammo. Shu maqsadda yangi-yangi tadqiqotlar olib borish, taxlil etish va umumlashtirib e‘lon qilish zarur, bu yaqin kelajak vazifasi sifatida qabul qilinishi mumkin. Ammo hozirgi davrgacha jamlangan barcha iqtisodiy g’oyalarni ma‘lum tizimga solish va shu asosda o’rganish maqbuldir. Ammo o’tgan davr hodisalari va g’oyalarini hozirgi zamon qarashlari «qolipi»ga zo’rma-zo’raki kelishtirish, moslashtirish mumkin emas. Bu tarixni vulgar zamonaviylashtirishga, o’rganilayotgan davrning xususiyatlarini inkor etishga olib keladi.
Bu fan doim rivojlanishda bo’lib, bir-birini to’ldiruvchi evolyutsion (mavjud g’oyalarning’ yanada chuqurroq takomillashuvi) va inqilobiy (butunlay yangicha konsepsiyalar vujudga kelishi) yo’llari mavjud. Inqilobiy o’zgarishga misol sifatida A.Smit va uning izdoshlari g’oyalari, marjinalistik to’ntarish, yangi klassik yo’nalish (A.Marshall), J.M.Keynsning iqtisodiy qarashlarini keltirish mumkin. o’tish davri iqtisodiyoti bo’yicha g’oyalar hozirgi davrning muhim qarashlari majmuasiga kiradi va nihoyatda dolzarbdir, bu masala O’zbekiston misolida qarab chiqiladi.
Iqtisodchilarning tadqiqotlaridagi asosiy bosh g’oya-jamiyat, insoniyat, ayrim shaxslarning boyligi masalasidir. Maqsad bir, lekin unga eltadigan yo’llar nihoyatda xilma-xil ekanligini ko’ramiz. Ilk kapitalistik munosabatlar vujudga kelgan davrgacha (XV asr) bo’lgan iqgisodiy g’oyalardagi umumiylik shuki, barcha donishmandlar va ularning yozgan asarlarida mehnat va yer boylikning asosiy vositasi ekanligi turli yo’llar bilan talqin etiladi, ularda ishlab chiqarish sohasi asosiy deb hisoblangan, XV-XVII asrlarda (qisman XVIII asr boshlarida) yangi iqtisodiy ta‘limot — merkantilizm vujudga keldi. Merkantilizm to’g’risida qisqa ma‘lumot beradigan bo’lsak, uning mohiyati ikgisodiy siyosatda mamlakatda va davlat xazinasida nodir metallarni ko’proq to’plash, ta‘limotda esa muomala (savdo, pul aylanmasi) sohasidagi iqtisodiy qonuniyatlarni izlashdir, ya‘ni avvalgi davrdagi g’oyalardan keskin farq qiladi. Keyingi muhim o’zgarish, bu klassik iqtisodiy maktabning yuzaga kelishidir (XVIII asr). Bu iqgisodiy ta‘limot ichida fiziokratizm ham vujudga keldiki, uning umri uncha uzoq bo’lmadi. Klassik maktab g’oyalari hozirgi davrda ham turli shakllarda qayta namoyon bo’lmoqda (neoklassik, liberal, neoliberal...). Marks nomi bilan bog’liq bo’lgan marksizm ta‘limoti (nobozor iqtisodiyot) ham tarixda muhim o’rinni egallaydi. Hozirgi davrda bu ta‘limot to’g’risida imkoni boricha gapirmaslikka va ayniqsa, yozmaslikka harakat kuchayib bormoqda, ko’proq uning faqat salbiy tomonlarini tilga olish «moda»ga kirgan. Bunda_»jon» bor albatta, chuni 1917 yili Rossiyada boshlangan marksizmni hayotga tatbiq etish jarayoni samarasiz tugadi. Keyinchalik shu yo’lga o’tgan bir qancha mamlakatlarda ham ekspriment samarasiz yakunlandi. Lekin tarix uchun insoniyatga bu saboq juda muhim, shu sababli uni chetlab o’tish adolatdan emas, deb hisoblaymiz. Darslikda xayoliy sotsialistlar va markschilarning iqtisodiy g’oyalari ham o’rin olgan, uning tarixiy takdiri berilgan.
XIX asr 2-yarmida avvalgi g’oyalarga marksizmga muqobil ravishda vujudga kelgan va umumlashtirilgan holda «marjinalizm, deb ataladigan ta‘limot hozirgi zamonning asosiy» iqtisodiy goyasi hisoblanadi. Lekin shuni ham alohida ta‘kidlab o’tish kerakki, biror ta‘limot doimo sof qolda amalda deyarli qo’llanilmaydi. Har bir ta‘limotning ko’plab turli oqim va yo’nalishlari mavjud. Odatda sof erkin bozor munosabatlari deyarli uchramaydi. Bozor munosabatlarining unsurlari, ular o’rtasidagi nisbat ham doimo o’zgarib turadi. Demak, iqgisodiy ta‘limotlar tarixi fanining muhim xususiyatlaridan biri, bu uning doimo harakatda, o’zgarish, rivojlanishda ekanlishdir. Bir mamlakat chegarasida iqgisodiy ta‘limot ta‘siri ostida iqtisodiy siyosat har doim rivojlanishda bo’lishi kerak. 90-yillarda tarixiy jarayonlarda yana bir holat qayd etilmoqda. Bu «sotsialistik» deb atalgan va iqtisodiyoti ma‘muriy-buyruqbozlikka asoslangan («rejali iqtisodiyot» ham deyiladi) mamlakatlarning bozor iqtisodiyotiga o’tish davri amalga oshmokda («o’tish iqtisodiyoti» deb ham nomlanadi). Bu tarixda birinchi marta ro’y bermokda. Jumladan O’zbekiston Respublikasi ham o’tish davrini boshidan kechirmoqda. O’zbekiston Respublikasida ham Mustaqillik yillarida (1991yil 31 avgust) iqtisodiy-ijtimoiy sohada bir qancha ta‘limotlar yaratildi, islohatlar amalga oshirildi va ular asosida qator yutuqlarga erishildi.
Prezidentimiz I.A.Karimovning 2007 yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari 2008 yilda iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirishning eng muhim ustivor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasidagi ma‘ruzasida 2007 yil yakunlari bo’yicha yalpi ichki mahsulot 9,5 foizga, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 12,1 foizga, qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtirish 6,1 foizga, puli xizmatlar ko’rsatish 20,6 foizga, pudrat ishlari hajmi 15, 7 foizga o’sdi. Eksportning yuqori darajasi 40,7 foizga o’sishi hisobiga to’lov balansining barqarorligi a mamlakat oltin valyuta zahirasining o’sishi ta‘minlandi. Davlat byudjeti profitsit bilan ijro etildi. Inflyatsiya darajasi 6,8 foizni tashkil etdi.²
Mamlakatimizda o’tish davrida erishilgan yutuqlarda tarix tajribasi ahamiyati kattadir.
Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi fanini o’rganish va undan to’g’ri xulosalar chiqarish fanning asosiy vazifasidir.
«Iqtisodiy ta’limotlar tarixi»ni o’rganishda ma‘lum davrlash tizimidan foydalaniladi. Hozircha eng maqbul usul ijtimoiy iqtisodiy formatsiyalarning o’zgarishiga qarab ish yuritishdir. Chunki qaysi formatsiya ustun, ilg’or boshqarishning amalga oshirish bo’lsa o’sha(masalan, quldorlik yoki kapitalizm) davrga xos jamiyatning sinfiy tuzilishi iqtisodiy manfaatlari va boshqalar yotadi. Quldorlik va feodalizm davrida g’oyalarning tarqalishi (migratsiyasi) juda qiyin bo’lgan. Shuning uchun bu davrlardagi iqtisodiy fikrlarni mamlakatlar miqyosida alohida-alohida o’rganishmoqda.
Taniqli iqgisodchi olim J.K.Gelbreyt: «Amalda iqgisodiy g’oyalar o’z davri va vujudga kelish joyining mahsuli bo’lib, ular bilan chambarchas bog’langandir; bu g’oyalarni ular tushuntirib berayotgan dunyodan mustaqil ravishda ajratib qarash mumkin emas; bu dunyo esa doimo o’zgarishda bo’ladi, agar bu g’oyalar o’z maqsadlariga to’la javob berishni ko’zlasalar, doimo shunga mos ravishda o’zgarib turishlari kerak», deb yozgan edi.
Kapitalizm davrida xo’jalik va ijtimoiy hayotda baynal-milallik (internatsionalizm) ko’chayganligi tufayli, iqgisodiy fikrning rivojlanishi ham yagona jahon jarayoniga aylana boshladi. Oqibatda, klassik iqtisodiy maktab asos-chilari A.Smit va
D.Rikardoning qarashlari qisqa vaqt ichida butun jahonga ma‘lum bo’ldi, vaxrlanki, undan avvalgi ko’pgina nazariyalar ayrim mamlakatlarda ko’pchilikka ma‘lum bo’lmasdan «o’lik mol» sifatida yotgan.
G’arb mamlakatlarida yuzaga kelgan «Ekonomiks» va boshqa tadqiqotlar barchaning diqqat-e‘tiborini jalb qilmoqda. Qadimdan to hozirgi davrgacha minglab turli-tuman iqgisodiy g’oya, qarash, konsepsiya, nazariya, ta‘limotlar vujudga kelganligi aniq. Ularning barchasini to’la o’rganish aloxida mavzu, maxsus muammo. Shu maqsadda yangi-yangi tadqiqotlar olib borish, taxlil etish va umumlashtirib e‘lon qilish zarur, bu yaqin kelajak vazifasi sifatida qabul qilinishi mumkin.
Ammo hozirgi davrgacha jamlangan barcha iqtisodiy g’oyalarni ma‘lum tizimga solish va shu asosda o’rganish maqbuldir. Ammo o’tgan davr hodisalari va g’oyalarini hozirgi zamon qarashlari «qolipi»ga zo’rma-zo’raki kelishtirish, moslashtirish mumkin emas. Bu tarixni vulgar zamonaviylashtirishga, o’rganilayotgan davrning xususiyatlarini inkor etishga olib keladi.
Qadimgi sharq davlatlari iqtisodiy taraqiyotining muommolari Qadimgi Sharqda ancha rivojlangan davlatlardan biri Vaviloniya bo’lgan. Unda xususiy mulkchilik va tovar-pul munosabatlari nisbatan tez rivojlana boshladi. Jamiyatdagi kishilar borgan sari ko’proq tovar ayirboshlashga jalb qilinardi. Ularning ba‘zilari sudxo’rlar to’riga ilinib, xonavayron bo’ldi va qullarga aylandi. Jamiyatdagi erkin kishilarni sudxo’rlardan himoya qilish maqsadida (ularning mulkini himoya qilish, savdo, ijara va boshqa shartlarini qonuniy ravishda rasmiylashtirish) xususiy, huquqiy munosabatlarni davlat tomonidan tartibga solish zarurati kuchaydi. Chunki erkin fuqarodan soliq to’lash, sipohlikka olishda foydalanish mumkinedi. Qulllarning bunga haqlari yo’q edi. Bu borada iqtisodiy fikrlar nuqtai nazaridan Eshnunn podshohi qonunlari (m.o. XX asr) va Hammurapi qonunlari (m.o. XVIII asr) ancha diqqatga sazovor.
Eshnunn qonunlari matni asosiy mahsulotlarga qat‘iy baho o’rnatishdan boshlanadi. Bunda arpa, yog’, teri, tuz, miss va boshqa mahsulotlarning kumushdagi narxi o’rnatildi. Qat‘iy narxning o’rnatilishi qonun tuzuvchilarga yollanma va ijara haqi darajasini, jarima miqdorini, foiz normasini aniqlash imkonini berdi. Podsho qonunlari tovar-pul munosabatlarining rivojlanishida ijobiy rol o’ynadi. Qadimgi Vaviloniyada (Bobilda) Hammurapi (m.o. 1792-1750y., 18 asr) podsholik qilgan davrda tayyorlangan qonunlar to’plami (jami 282ta) ancha obro’ qozongan. Bu to’plam Fransiya poytaxti Parijdagi mashhur muzey – Luvrda saqlanyapti. Nushasini BMT binosidagi muzeyda ham ko’rish mumkin. Toshga o’yib yozilgan muhim va qadimiy, tarixiy hujjatni tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, mavjud davlat sinfiy va sotsial jihatdan ancha mukammal ajralgan. Qonun moddalarida Vavilon fuqarolarning mulkini himoya qilish, ijara, sudxo’rlik va ishga yollash masalalari ko’rib chiqilgan. Hammurapi qonunlarida fuqarolarning ulushi (yerlari) sotilishi man etiladi. «Sipoh yoki daromad to’lovchiga tegishli bo’lgan dala, uy, bog’, - deyiladi qonunda, - kumushga sotilishi mumkin emas». Sudxo’rlik faoliyati cheklangan, uning miqdori pulda 20, mahsulotda 33% dan ortiq bo’lmasligi kerak. Sudxo’rlikning keng rivojlanishiga to’sqinlik qiluvchi asosiy omillaridan biri qarzdorlik uchun qullik muhlatining 3 yil
Bilan cheklanishidir. ( 4 yilga unga erkinlik berilishi lozim bo’lgan). Biroq sudxo’rlikka qarshi qonunchilikda izchillik bo’lmagan. Xususan, qarzdorni ozod etishda uni ishlab chiqarish yoki yashash vositalari Bilan ta‘minlash nazarda tutilmagan. Hech qanday vositasi bo’lmagach, ozod etilgan qarzdor Yana qayta sudxo’rga murojaat qilishga majbur bo’lgan.
Qonundagi asosiy maqsad – ishlab chiqarishni, birinchi navbatda qishloq xo’jaligini rivojlantirishni qo’llab-quvvatlash bo’lgan, ya‘ni mehnatsiz daromad topishga qarshi kurashilgan. Umuman, xususiy mulkchilik, shu jumladan yerga bo’lgan xususiy mulkchilik tan olingan. Birovning xususiy mulkiga ko’z olaytirgan, unga zarar yetkazganlar iqtisodiy jihatdan jazolangan.
«Avesto»dagi iqtisodiy fikrlar. «Avesto», ya‘ni «hayot yo’riqnomasi» zardushtiylik dinining muqaddas kitobi sanaladi. Kitobning muallifi Zardusht (m.o. 589-512y.) hisoblanadi. U Markaziy Osiyoda faoliyat ko’rsatgan ilohiyatchi, faylasuf, shoir va tabiatshunos olim bo’lgan.
«Avesto» boshidan oxirigacha yer yuzida adolat qaror topishi uchun kishilarning rangidan, tilidagi va urf-odatlaridagi farqlaridan qat‘iy nazar ularning ro’shnoli hayoti uchun kurashuvchi jasur, halol, pok insonlarni shakllantirish va tarbiyalash g’oyasi bilan sug’orilgan. Jumladan, sun‘iy sug’orish asosida dehqonchilik yuritish, ona tabiatni e‘zozlash, hayvonlarni asrash, noo’rin so’ymaslik, tuproq sharoitini yaxshilash masalalair yoritilgan. «Avesto»da …erga yaxshi, sog’lom urug’lar sepishdan ortiq savob ish yo’q…» deb, xalq xo’jaligi sohasida dehqonchilikning muhim ahamiyat kasb etishi ko’rsatib beriladi. Jumladan, kitobda yer, suv, havoni bulg’ash, ifloslantirish og’ir gunoh hisoblanadi. Shu bilan birga asarda ijtimoiy-iqtisodiy muammolar aks ettirilgan. Masalan, «yomon ovqatlangan xalq na yaxshi, kuchli ishlovchilarga va na sog’lom, baquvvat bolalarga ega bo’ladi», deb o’qtiriladi. Shu Bilan birga «yomon ovqatlanishdan odob-axloq ham aynib ketadi». Avesto ma‘lumotlariga qarab shu davrdagi jamiyatning ijtimoiy ahvolini bilib olish mumkin. Bu davrda urug’ jamoasi yemirilib, dastlabki sinf (kasta)lar paydo bo’lganligi ayondir, ular kohinlar, harbiylar, chorvadorlar va hunarmandlar, demak ilk sinfiy jamiyat yuzaga kelayotgan davr bo’lgan. Aholi ko’proq yarim ko’chmanchilik asosida kun kechirgan. ekstensiv chorvachilik yetakchi edi. «Avesto»ning to’liq asl nusxasi saqlanmagan, uning ayrim qismlari topilgan, hozirgi davrda rus va o’zbek tillariga tarjima etilgan.
«Avesto» miloddan avvalgi 9-7 asrlar ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy, ma‘naviy hayoti haqida g’oyat muhim ma‘lumotlar beruvchi bebaho obida, xalqimizning merosiy boyligidir.
Qadimgi Xindistondagi iqtisodiy ta‘limotlar Qadimgi Hindiston xo’jaligi, ijtimoiy tuzumi va iqtisodiy fikrlarini o’rganishning asosiy manbai bo’lib «Artxashastra» asari (m.o. 4 asr oxiri) hisoblanadi. Uni podsho Chandraguptining maslahatchisi Kautilya yozgan deb taxmin qilinadi. Bu nodir asar 15 kitobdan iborat bo’lib, «artxa» so’zi – foyda, moddiy manfaat,
«shastra» - ilm, ilmiy asar ma‘nosini bildiradi. Asarda qulchilikni mustahkamlash asosiy vazifa qilib qo’yilgan. Qulchilik eng past tabaqalarga xos narsa deb sanalgan. Bu asarda davlatni boshqarish bo’yicha takliflar berilgan bo’lib, bir qancha iqtisodiy g’oyalar ham ilgari surilgan. Unda podsho to’rtta «ilmni» bilishi zarurligi to’g’risida fikr yuritiladi. Uning bittasi iqtisodiyot hisoblanadi. «Iqtisodiyot» dahqonchilik, chorvachilik va savdo sifatida ko’rib chiqiladi.
«Artxashastra»da aytilishicha, davlat yangi mintaqalarni tashkil etishi va odamlarni u yerlarga o’rnashtirish ishlarini amalga oshirishi kerak. Yangi ko’chib kelganlarga yer soliq to’lash sharti bilan shaxsiy foydalanishga berilgan. Agar beriladigan yerlar yaxshi ishlatilmasa, ulardan yerlarni tortib olish va yaxshi ishlaydigan dehqonlarga berish tavsiya etiladi. Asarda davlat bozor bahosini tartibga solib turishning chora-tadbirlarini ko’rib chiqilishi lozimligi to’g’risida fikr yuritilgan. Masalan, unda mahsulotning bozor bahosi Bilan uning tabiiy qiymati o’rtasidagi farq aytilgan. Tovarga bo’lgan ehtiyoj ortganda, uning bahosi qiymatdan oshib ketishi mumkin, deyilgan. Savdo Bilan shug’ullanuvchilarga alohida urg’u berilgan bo’lib, foydaning miqdori tovar bahosiga (boshqa harajatlar qatorida) qo’shilib, mahalliy mahsulot uchun 5, chetdan kelgan tovarlar uchun 10 foiz qilib belgilangan. Tovarlar bahosining mavsumga qarab tebranib turishini bartaraf etish uchun, davlatning kerak paytda muomalaga chiqaradigan tovar zaxirasi bo’lishi kerak. Bu Bilan tovarlar bahosi barqarorligini ta‘minlashga erishiladi. «Artxashastra»da davlatning moliya muammolarini yechishga katta ahamiyat beriladi. Jumladan, daromad solig’iga katta e‘tibor berilgan. Davlat ba‘zi ishlarini rivojlantirishi uchun moddiy va ma‘naviy yordam berishi kerak, deyilgan. Mahsulotga baho belgilash, davlatning boyishini ta‘minlash (foydani oshirib, sarfharajatni kamaytirish), hisob-kitobni tartibga solish kerakligi belgilangan. Shu Bilan birga davlat amaldorlarini tez-tez o’zgartirib turish kerakligi tavsiya etilgan, chunki «suvda suzib yurgan baliq, o’sha suvdan ichayaptimi, yo’qmi bilib bo’lmaganidek, ishga birkitilgan amaldor mulkni o’zlashtirayaptimi, yo’qmi – aniqlab bo’lmaydi», deyiladi asarda. Qadimgi Hindistonning «Manu qonunlari»da (e.a.IV-III asrlar) ijtimoiy mehnat tahsimotining hukmronligi va bo’ysunish institutlarining mavjudligi aytiladi. Qadimgi Hindistonda yaratilgan «Veda»larda bir qancha muhim iqtisodiy g’oyalar keltirilgan. Ularda xususiy mulk daxlsiz ekanligi qayd etilgan.
Qadimgi Xitoydagi iqtisodiy g’oyalari Qadimgi Xitoy mutafakkirlari ichida Konfutsiy (m.o. 551-479y.) alohida o’rin tutadi. Konfutsiyning fikrlari uning shogirdlari yozib qoldirilgan «Lun yuy» («Suhbat va mulohazalar») to’plamida aks ettirilgan. Uning fikricha, mehnat ham kishilarning, ham davlatning boyligini ko’paytiradi. Konfutsiy «buyuk jamoa mulki» (dehqonlar jamoasi mulki) va xususiy egalik (quldorlar mulki)ni farqlaydi, ikkinchisini ko’proq qo’llaydi. Bu yerda u xususiy mulkni xo’jalik yuritishda ustun qo’yadi. Konfutsiy aqliy mehnat Bilan jismoniy mehnat farqini ko’rsatib, aqliy mehnat Bilan «yuqori» tabaqali kishilar, jismoniy mehnat Bilan esa, asosiy qismi qullardan iborat bo’lgan «oddiy» kishilar shug’ullanadi, deb qayd qilib o’tadi. Konfutsiy ta‘limotiga ko’ra, bilimdon hukmdor – u «xalqning otasi», «to’g’ri amal qilishning» va boylikni ancha tekis taqsimlashning kafolati. Uning tasdiqlashicha, Xudo va tabiat tomonidan jamiyat toifalarga ajratilgan, ammo shu Bilan birga u har bir odamni ma‘naviy yuksalishga da‘vat etgan, kattalarga bo’lgan hurmat qoidalari to’g’risida, farzandlik burchi to’g’risida, aka-ukalar o’rtasidagi do’stlik to’g’risida qimmatli fikrlarni ilgari surgan. Qadimgi dunyo feodal jamiyati yemirilishi iqtisodiy g‘oyalari Natural xo’jalik konsepsiyasi grek mutafakkir Platonning (Aflotun) (m.o. 427-347y.) «Davlat» va «Qonunlar» asarlarida o’z aksini topgan. Bu asarlarida u idel davlat qanday bo’lishi kerakligini ochib bermoqchi bo’ldi. U aholini uch toifaga ajratgan:
Faylasuflar – davlatni boshqaruvchilar; Harbiylar – davlatni boshqarish apparatining bir qismi bo’lib, ular biror mulk egasi bo’lish huquqiga ega emas; «Qora» toifa – dehqon, hunarmand va savdogarlardan bo’lib, ular mulk egasi bo’lishi kerak. Platon qulchilikka asoslangan natural xo’jalikni himoya qiladi, pulni jamiyatdagi dushmanlikning bosh sababchisi deb bildi; u sudxo’rlik operatsiyalarini inkor etdi va baholarni me‘yorda saqlash yo’li Bilan savdogarlarning foydasini chegaralashni talab qildi. Aflotun qullarni fuqarolar deb tan olmadi va ularni biror toifaga kiritmadi. U xuddi Ksenofontga o’xshab dehqonchilikni iqtisodiyotdagi asosiy tarmoq deb hisobladi, shu bilan birga xunarmandchilik va savdoni uncha kerakli bo’lmagan soha deb ahamiyat bermadi.
Platon birinchilardan bo’lib, bahoning asosi va darajasi muammosini tahlil etdi. Uningcha baho davlat tomonidan tartibga solinib turishi kerak. Asos qilib shunday baho olinishi kerakki, bu baho o’rtacha foyda olishni ta‘minlasin. Antik dunyodagi iqtisodiy qarashlarning yirik namoyandalaridan biri Aristotel (Arastu) (m.o. 384-322y.) hisoblanadi. Bu qadimgi grek mutafakkiri boshqa zamondoshlariga qaraganda iqtisodiy muammolariga chuqurroq kirib borishga muvaffaq bo’lgan. Uning asosiy asarlari «Nikomaxov etikasi» va «Siyosat» hisoblanadi. Bu yerda Aristotel, xudi Platonga o’xshab, ideal davlat loyihasini ilgari suradi. Uning fikricha, jamiyatning quldor va qullarga bo’linishi – bu tabiiy va qonuniy hol bo’lib, odamlarning tabiatan turli-tumanligidandir. Uning g’oyalarining o’ziga xosligi shundaki, erkin fuqarolar, boshqaruvdagilar, yer egalari, chorvador, xunarmand va savdogarlar ham yashash vositalaridan foydalanish va boylik topish huquqiga ega. Shu Bilan birga Aristotel o’z asarlarida iqtisodiyot (ekonomika) va xrematistika tushunchalari farqini ajratib ko’rsatib beradi. Ekonomika, Aristotel tushunchasi bo’yicha – bu, eng avvalo, dehqonchilikdagi kishilarning hamda hunarmandchilik va mayda savdo Bilan band bo’lganlarning asosiy va sharafli faoliyatidir. Uning maqsadi – insonning eng muhim ehtiyojlarini qondirish hisoblanadi va shuning uchun unga davlat g’amxo’rlik qilishi kerak. Xrematistika esa – bu yirik savdo yo’li Bilan boylik orttirish mahoratidir. Boshqacha aytganda, xrematistika – bu kapital qo’yish, sudxo’rlik va jamg’arish «san‘ati»dir.
Aristotelning aytishicha, «ekonomika maqtovga sazovor», xrematistika esa «tanbehga».
Qadimgi grek mutafakkirining ekonomika va xrematistikaga bo’lgan bunday munosabati uning natural-xo’jalik tarafdori bo’lganligini yaqqol ko’rsatib turibdi. Aristotel savdoning rivojlanish bosqichlarini va pul muomilasini tahlil qilib, yirik savdo va ssuda operatsiyalariga salbiy munosabatda ekanligini bayon etdi. U pulning qiymat ulchovi va muomila vositasi funksiyalarini ekonomikaga, boylikni ko’paytirish funksiyasini xrematistikaga kiritdi. Qadimgi Rimdagi iqtisodiy qarashlar.
Rimning yirik siyosiy arbobi va yozuvchisi Mark Katon (m.o. 234-149y.) o’zining «Dehqonchilik to’g’risida» asarida qishloq xo’jaligini xalq xo’jaligidagi asosiy tarmoq deb hisoblaydi. Katon dehqonchilikni tashkil etishning eng qulay usulini qo’llashga, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini sotishni tashkil etishga katta e‘tibor berdi. Katonning qishloq xo’jaligi sohasida bo’lgan asosiy e‘tibori shundan kelib chiqadiki, agar Gresiyada qullar ko’proq hunarmandchilik va savdoda ezilgan bo’lsa, Rimda ular ko’proq asosan qishloq xo’jaligida ekspluatatsiya qilingan. Katon tovar qiymatidan ortiqchasini foyda deb bilgan. Tovar qiymatini unga sarflangan harajatlar deb tushungan. U savdogarlar va sudxurlarga salbiy munosabatda bo’lgan. Bu davrda Rimda natural xo’jalik Bilan birga bozor munosabatlari ham rivojlanayotgan edi. Bozorni qo’llagan Katon shu Bilan birga yollanma mehnatga dushman bo’lgan. U qul mehnatini to’g’ri tashkil etishga alohida ahamiyat beradi. Bayram kunlari ish hayvonlariga dam berilgan holda qullar ishlashga majbur etilgan. Kasallangan ho’kiz davolangan, qulni esa «eski arava» sifatida sotib yuborish tavsiya etilgan. Katon savdogarlar va sudxo’rlar faoliyatiga salbiy munosabatda bo’lgan.
Miloddan avvalgi 2 asrda Rimda dehqonlar qo’lidagi yerlar tortib olinib, yirik latifundiyalar vujudga kela boshladi, Erkin Rim aholisi, dehqonlar va armiya soldatlari yersizlandi. Bu holat yirik yer egalari – patritsiylar va dehqon – plebeylar o’rtasidagi qarama-qarshilikni kuchaytirdi, ohir-oqibatda aka-uka Tiberiy (m.o. 163-132y.) va Gay (m.o. 153-121y.) Grakxlarning agrar islohotiga sabab bo’ldi. Ular yersiz yoki kam yerli dehqonlarning yirik yer egalariga qarshi kurashini himoya qildilar. Agrar masalalarini yechish maqsadida Tiberiy Grakx (m.o. 133y.) qonun qabul qilishni taklif qilib chiqdi. Bu qonunga muvofiq italiyalik fuqarolarga davlatning haydaladigan yeridan 500 yuger (125 gektar)gacha ijaraga olish ruxsat etilgan. Bundan tashqari, 1 oila 1000 yugerdan oshiq yerga egalik qilishi man etilgan. Tiberiy Grakxning agrar loyihasi qisman amalga oshirildi va natijada o’n minglab dehqonlar yer olishga muvaffaq bo’ldilar. Qonun qabul qilingandan so’ng unga yirik yer egalari va senat qarshilik ko’rsatib, Tiberiy Grakxni ataylab o’ldiriladi. Shundan keyin uning ishini ukasi Gay Grakx davom ettiradi va bir qancha demokratik o’zgarishlarni amalga oshiradi. Dehqonlarga yer berish qaytadan boshlanadi hamda shaharlik kambag’allarga davlat xazinasidan past bahoda don sotish to’g’risida qonun qabul qilinadi.
Shunday qilib, Grakxlarning islohoti mayda dehqon yer egaligi mavqeini kuchaytirish va aholi kambag’allashuvining oldini olishga qaratilgan edi. Bir davrning o’zida Rimda bir qancha taniqli olimlar va yozuvchilar o’z faoliyatlarini namoyon qilingan bo’lib, ular qatorida atoqli Rim adibi va olim Mark Varron (m.o. 116-27y.) va Rim yozuvchisi Yuniy Kolumella (m. 1asr) xalq xo’jaligida dehqonchilik va chorvachilikni asosiy tarmoq hisobladilar. Mark Varron «Qishloq xo’jaligi to’g’risida» degan asarida o’zining iqtisodiy qarashlarini bayon etdiUchorvachilikni bozor sharoitida eng foydali tarmoq deb hisoblagan. Bunga sabab o’sha davrda Italiyada don ancha arzon bo’lib, chorvachilik ancha daromadli soha hisoblangan. U qishloq xo’jaligining itqtisodiyotdagi o’rnini yaxshi tushunmagan. Jumladan, Yuniy Kolumella «Qishloq xo’jaligi to’g’risida» degan asarida qullar yerni yaxshi ishlatmaganligi sababli, yerdan yuqori hosil olish qiyinlashmoqda degan fikrga keladi. Shuning uchun u qullar mehnatidan ko’ra erkin mayda ishlab chiqaruvchilar mehnatining afzalligini isbotlab beradi. Hosildorligi past bo’lgan yerlarni u erkin kolonlarga bo’lib berishni, mayda tovar ishlab chiqarishga o’tish zarurligini tavsiya etadi.
Mark Sitseron (m.o. 106-43y.) taniqli davlat arbobi va mashhur notiq. U yuqorida aytilgan olimlardan farqli ravishda yirik savdoni qo’llab-quvvatlaydi, mayda savdoni esa mensimadi. Sitseronning sudxo’rlikka bo’lgan munosabati ziddiyatli bo’lgan. Bir asarida sudxo’rlikni ma‘qullasa, ikkinchi bir asarida uni qoralaydi. Shu Bilan birga u xususiy mulkchilikni, ekspluatatsiyani kuchaytirishni tarafdori bo’lgan. U bozorni tovar bilan ta‘minlashda dehqonchilikning ahamiyati katta deb tushungan. Shunday qilib, Rim (hozirgi Italiya)da quldorlik munosabatlari yuksaldi, lekin tanazzulga ham uchray boshladi.Osiyoda feodalizm munosabat o’zgardi. Erkin sohibkorlik ustunligi oydin bo’lib qoldi, dehqonchilik bilan chorvachilik, yirik savdo sudxo’rlik jamiyati qo’llangan (sitseron). Mayda ishlab chiqarishga o’tish jarayoni, islohotlar (Grakxlar) yo’li boshlandi. Katon tomonidan foyda tushunchasi kiritilgan, ammo uni xato ravishda qiymatdan ortiq mahsulot deb bilgan. Undan tashqari Rimning iqtisodiy g’oyalari Varron, Kolummela, Sitseron va boshqalarning asarida ham ko’rsatilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., Sharq, 1998.
   
2. 
   Aristotel. Soch. v 4-x t. M.; Misl, 1975-83.
   
3. 
   Artxashastra ili Nauka politiki. M-L, Izdatelstvo AN., 1959.
   
4. 
   Razzoqov A. va boshq. Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi. Darslik. T., Moliya, 2002. 7-37b.
   
5. 
   Islomov A. va boshq. Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi. O’quv qo’llanma. T., O’zbekiston, 2003. 5-22b.