1. iqtisodiyotga kirish

8.1.- rasm. Monopolistik raqobat bozorida narx, mahsulot ishlab chiqarish iqtisodiy foydani hisoblash.
monopolist raqobatchining grafik tasviri monopolist firma (sof monopoliya) holatiga o‘xshashdir. Axir bozorgang mahsulotning yangi turi bilan kirib borib ishlab chiqaruvchi bozorni ma’lum bir qismini egallaydi. Ishlab chiqaruvchi tabaqalashtirilgan mahsuloti doirasida monopolist hisoblanadi, ammo butun tarmoq doirasida - raqib. Aynan monopolistik raqobat bozori modelini yuqori raqobatbardoshligi va monopolistik xatti - harakatlarning juda tor imkoniyatlari qisqa muddatli davrda firma tomonidan ustama foyda olishni cheklaydi. Shuning uchun mahsulotning tabaqalashtirish imkoniyatiga ega bo‘lgan monopolistik raqobatchi uzoq muddatli davrda ustama foyda olmaydi. Uzoq muddatli davrda monopolistik bozorda ishlab chiqaruvchilar normal foydani oladilar, ya’ni beziyon ishlaydilar. Qisqa muddatda foyda olish sohaga yangi raqobatchilarni jalb qiladi, chunki sohaga kirish nisbatan oson. Bozorda ko‘p sonli ishlab chiqaruvchilarning paydo bo‘lishi talab egri chizig‘ini pastga siljitadi va yanada elastikroq bo‘ladi, chunki bozorda sotilayotgan tovarlarga yaqin, o‘rnini bosadigan tovarlarni soni ko‘payadi, buning natijasida iqtisodiy foydaning yo‘q bo‘lib ketishiga olib keladi.
Ushbu hajmdan har qanday og‘ish o‘rtacha xarajatlari narxlarning oshishiga olib keladi, bu esa narxni ko‘taradi va firmani zarar ko‘rishiga olib keladi. Iqtisodiy foydaning yo‘q bo‘lib ketishi boshqa firmalarning ushbu sohaga kirib kelishini rag‘batlantirmaydi. Zarar ko‘rgan taqdirda uzoq muddatda firmalarning tarmoqdan chiqib ketishi kuzatiladi, buning hisobiga omon qolgan firmalar zarar o‘rniga normal foyda olishadi.
Nima uchun monopol raqobatchiga ustama foyda olish xos emas? Gap shundaki, yuqorida aytib o‘tilganidek, monopolistik raqobatchilar narxlari ustidan nazorati juda cheklangan. Chunki monopolist bir xil mahsulot ishlab chiqaradi. Mahsulotdagi farqlanishning o‘ziga xos xususiyatlarining mavjudligi mahsulotni o‘zgartirmaydi. Masalan, alkogolsiz ichimliklar ta’mi va rangidan qat’i nazar, alkogolsiz ichimlik bo‘lib qoladi.
Boshqa tomondan, ushbu bozor modeli narxlar yordamida raqobatni o‘z ichiga oladi. Qisqa muddatda narxni pasaytirish bozorni raqobatchilar hisobiga kengaytirish va ustama foyda olishga yordam byerishi mumkin. SHunga qaramay, monopolistik raqobatchida talabning narx bo‘yicha elastikligi yuqori emasligini va sotishni kengaytirish hisobiga ustama foyda olish qiyinligini unutmaslik kyerak.
Bundan tashqari, ustama foyda olish imkoniyati me’yoriy xarajatlarning kamayishi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin, bu esa o‘z navbatida, yangi texnologiyalarni takomillashtirish yoki joriy etishga bog‘liq. Ilmiy ishlanmalarni moliyalashtirish va ularni amalga oshirish qimmat, uzoq va taxlikali yo‘ldir. Shuning uchun raqobatdagi firmalar narxlar yordamidagi raqobat usuliga - nisbatan narxdan tashqari raqobat usuliga o‘tadilar. Reklama va sotishdan keyingi xizmat, marketing tadqiqotlari va boshqalar - bu narxlarni oshiradigan, ammo iste’molchiga yo‘lni qisqartiradigan narxsiz raqobatning vositalari. Monopolistik raqobat sharoitida reklama quyidagi vazifalarni bajaradi: talabni shakllantiradi va kengaytiradi, shuningdek talabning narx bo‘yicha elastligini pasaytiradi, bu esa firmaning narx ustidan nazoratini oshirishga yordam beradi. Reklama ta’siri ostida xaridor narx ko‘tarilganda talabini kamaytirmasligi, ba’zan esa kengaytirishi mumkin.
Monopol raqobatchining ustama foyda olishini qiyinlashtiradigan yana bir omil bu sohaga kirish uchun deyarli to‘siqlarning yo‘qligi. Firma bozorda o‘z mavqeini mustahkamlab borib, yangi tovar brendi bilan bozorning boshqa ishtirokchilari ulushini kamaytirish orqali o‘z segmentini yaratadi, bu ularning foydasiga muqarrar ravishda ta’sir qiladi. Bundan tashqari, mahsulotning yangi brendini (yangi xususiyati) yaratish tubdan farq qiladigan mahsulotga qaraganda ancha osonroq. Shuning uchun monopolistik raqobat sharoitida bozorda yangi firmalarning paydo bo‘lishi oligopol sharoitlariga qaraganda tez-tez uchraydi. Uning qaytarilish tezligi monopolistik raqobatchilar uchun ustama foyda olishning davomiyligini pasaytiradi.

8.3 Oligopoliya va uning belgilari. Oligopoliya sharoitida raqobatning o‘ziga xos xususiyatlari

Oligopoliya (grek. «kam sonli» va «sotaman» so‘zlaridan olingan) - bu nisbatan kam miqdordagi sotuvchilar ko‘plab xaridorlarga xizmat ko‘rsatadigan bozor. Oligopoliya ko‘pincha tabiiy ravishda paydo bo‘ladi, chunki kompaniyalar o‘sib boradi va tobora ko‘proq raqobatchilarni siqib chiqaradi yoki yutib yuboradi. Vaqt o‘tishi bilan ma’lum mahsulotlar va xizmatlarni taklif qiluvchi kompaniyalar soni bir nechta yirik korporatsiyalargacha kamayib bora boshlaydi. Mijozlar, o‘z navbatida, mahsulot tanlashda ko‘proq taniqli va obro‘li brendlarga ishonishadi.
Oligopoliya bozorida raqobatda bir necha yirik firmalar qatnashadi, ular muayan tarmoqdagi mahsulot ishlab chiqarishni va sotishni o‘z qo‘llarida to‘plab oladi. Oligopoliya bozoriga kirish sezilarli darajada qiyinligi sababli firmalar yuqori foyda oladilar. Bozorda faqat bir necha firma harakat qilgani uchun ularning har biri raqibining harakatini ko‘zatmog‘i zarurdir, narx siyosatga nisbatan o‘z harakatini sinchkovlik bilan moslashtirish zarur.
Ishlab chiqarilayotgan mahsulot turiga qarab sof va tabaqalashtirilgan oligopoliya farqlanadi. Sof oligopoliya korxonalari bir turdagi standartlashtirilgan mahsulot ishlab chiqaradi. Bitta funksional vazifani bajaruvchi har xil mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi oligopoliya tabaqalashtirilgan deyiladi, odatda ular iste’mol buyumlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashadi, masalan avtomobil, elektromaishiy texnika va hakozo. Oligopoliya ishlab chiqarish hajmini cheklaydi, lekin uning narxi sof monopoliya narxidan pastroq, biroq yerkin bozor narxidan yuqori bo‘ladi.
Oligopoliya bozoriga kirib borish yo‘lida 3 ta jiddiy to‘siq mavjud:

• oligopoliya bozoriga kirish va unda o‘rnashib olish uchun katta miqdorda kapital kyerak bo‘ladi, bu esa ko‘pchilikda bo‘lmaydi;

  
  

• tabiiy resurslar ayrim yirik kompaniyalar qo‘lida mulk sifatida to‘planib qolganidan, ular o‘zgalarga nasib etmaydi;

  
  

• ilmiy texnikaviy innovatsiyalar ayrim yirik kompaniyalar monopoliyasiga aylanib qoladi, natijada ulardan boshqalarning bahramand bo‘lishi qiyin. Masalan, avtomobil kompaniyalar o‘zlarining innovatsiyalarini sir saqlab boshqalarga byermaydilar.