1. Ishlab chiqarish xarajatlarining mazmuni, tarkibi va turlari

Ishlab chiqarish xarajatlari turlari: 
o'zgaruvchan (moslashuvchan xarajatlar); 
doimiy (muqarrar xarajatlar); 
to'g'ridan -to'g'ri - ishlab chiqarilgan mahsulot yoki ko'rsatilgan xizmatga qarab 
osongina kuzatilishi mumkin bo'lgan xarajatlar (masalan, moddiy xarajatlar, ish 
haqi); 
bilvosita - alohida mahsulotga kiritish qiyin bo'lgan, taqsimlashni talab qiladigan 
xarajatlar (masalan, uskunalarni saqlash va ishlatish xarajatlari, ish haqi, 
menejerlarning ish haqi). 
O'zgaruvchan xarajatlar - qiymati ishlab chiqarish hajmiga bog'liq bo'lgan 
xarajatlar . Umumiy xarajatlarni qo'shadigan sobit xarajatlardan farqli o'laroq . 
Xarajatlarning o'zgaruvchanligini aniqlashingiz mumkin bo'lgan asosiy belgi ishlab 
chiqarish to'xtatilganda ularning yo'qolishidir. 
O'zgaruvchan xarajatlarga misollar
Xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga muvofiq ishlab chiqarishning 
o'zgaruvchan xarajatlari ikki guruhga bo'linadi: ishlab chiqarishning o'zgaruvchan 
to'g'ridan-to'g'ri xarajatlari va ishlab chiqarishning o'zgaruvchan bilvosita 
xarajatlari. Ishlab chiqarishning o'zgaruvchan to'g'ridan-to'g'ri xarajatlari - bu 
birlamchi buxgalteriya ma'lumotlari asosida aniq mahsulotlar tannarxiga bevosita 
bog'lanishi mumkin bo'lgan xarajatlar. Ishlab chiqarishning o'zgaruvchan bilvosita 
xarajatlari - bu faoliyat hajmining o'zgarishiga to'g'ridan-to'g'ri bog'liq yoki deyarli 
bevosita bog'liq bo'lgan xarajatlar, ammo ishlab chiqarishning texnologik 
xususiyatlari tufayli ularni ishlab chiqarilgan mahsulotlarga bevosita bog'lash 
mumkin emas yoki iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. 
O'zgaruvchan to'g'ridan-to'g'ri xarajatlarga misollar: 
Xom ashyo va asosiy materiallarning narxi ; 
Energiya, yoqilg'i xarajatlari ; 
Mahsulot ishlab chiqarish bilan shug'ullanadigan ishchilarning ish haqi , undagi 
hisob-kitoblar bilan; 
Komponentli materiallarning narxi . 

---

O'zgaruvchan bilvosita xarajatlarga misol qilib, sanoatning murakkab tarmoqlarida 
xom ashyo xarajatlarini keltirish mumkin. Masalan, xom ashyoni qayta ishlashda 
ko'mir - koks , gaz , benzol , ko'mir smolasi , ammiak ishlab chiqariladi . Sut 
ajratilganda yog'siz sut va qaymoq olinadi. Ushbu misollarda xom ashyo 
xarajatlarini mahsulot turlari bo'yicha faqat bilvosita bo'lish mumkin. 
To'g'ridan-to'g'ri xarajatlar (to'g'ridan-to'g'ri xarajatlar; inglizcha direct costs ) - 
aniq va noyob tarzda aniq maqsadli xarajatlarga bog'lanishi mumkin bo'lgan 
xarajatlar. 
Bilvosita xarajatlar ( inglizcha indirect costs) - to'g'ridan-to'g'ri xarajatlardan farqli 
o'laroq , korxona yoki tashkilot tomonidan mahsulot ishlab chiqarish ( xizmat 
ko'rsatish , ish ko'rsatish ) xarajatlariga bevosita bog'lanishi mumkin bo'lmagan 
xarajatlar. 
Bilvosita xarajatlarga quyidagilar kiradi: ma'muriy va boshqaruv xarajatlari, 
xodimlarni rivojlantirish xarajatlari, ishlab chiqarish infratuzilmasidagi xarajatlar, 
ijtimoiy sohadagi xarajatlar va boshqalar. 

---

2. Yalpi talab - bu barcha iste 'molichilar ( uy xo'jaliklari, korxonalar, davlat va chet 
elliklar) narxlarning o'rtacha darajasida sotib olishi mumkin bo'lgan tovarlar va 
xizmatlarning umumiy hajmini, yoki milliy iqtisodiyotdagi yalpi sarflar miqdorini 
bildiradi. 
Yalpi talabning tarkibi: 
Uy xo'jaliklarining iste'mol tovarlari va xizmatlarga sarflari 
Korxonalarning investitsion tovarlarga sarflari 
Davlatning iste'molchilik va investitsion tovarlarga sarflari 
Chet elliklarning eksport tovarlarga sarflari ( sof eksport ). 
Yalpi talab egri chizig’i 
 
Yalpi talab egri chizig'i (AD) narxning o'rtacha darajasi bilan milliy ishlab 
chiqarishning real hajmi o'rtasidagi teskari bog'lanishni ifodalaydi. 
Yalpi talab hajmiga ta'sir etuvchi omillar: 
Narxlarning umumiy darajasi 
Pul taklifi va ularning aylanish tezligi 

---