1 Jamiyat taraqqiyotida ta’lim-tarbiyaning tutgan o‘rni nimada Jamiyat taraqqiyotida tarbiya jarayonining o’rni

9 “Avesto” kitobida ta’lim-tarbiya mazmuni metodlari qanday ifodalangan

O’quvchilarning ma’naviy sifatlarini tarbiyalashda tarixiy manbalar, «Avesto» va Sharq mutafakkirlarining pedagogik ta’limoti hamda Ma’mun akademiyasi allomalari ijodidagi pedagogik fikrlar muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun ham pedagogika tarixi kursini «Avesto»dagi o’quvchilar ma’naviy sifatlarini tarbiyalashga xizmat qiladigan ma’lumotlar bilan boyitish maqsadga muvofiqdir. «Muhtaram Yurtboshimiz I.A.Karimov davlatchiligimizning barcha bosqichlarini chuqur, ilmiy asosda o’rganish masalasini muttasil ravishda ilgari surib kelmoqda. Chunonchi, Ahmad Farg’oniy tavalludining 1200 yilligiga tayyorgarlik yuzasidan olib borilayotgan ishlar bilan tanishuv asnosida tarixchi va arxeolog olimlar diqqatini qadim Qubo davlati tarixini chuqur o’rganishga jalb etish barobarida qadim Xorazm davlati haqida ham to’xtalib o’tdi: Xorazm davlati tarixini biz 2700 yillik tarix deb bilamiz. Eng mo’tabar, qadimgi qo’lyozmamiz «Avesto»ning yaratilganiga 3000 yil bo’ldi. Bu nodir kitob bundan 30 asr muqaddam ikki daryo oralig’ida, mana shu zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlarga qoldirgan ma’naviy, tarixiy merosidir. «Avesto» ayni zamonda bu qadim o’lkada buyuk davlat, buyuk ma’naviyat, buyuk madaniyat bo’lganidan guvohlik beruvchi xujjatdirki, uni hyech kim inkor etolmaydi». 2001 yil oktyabr oyida muqaddas kitob Avesto yaratilganligining 2700 yilligi butun dunyoda nishonlandi. Bu tadbir ham ajdodlarimizga bo’lgan hurmat va e’tiborning bir belgisidir. So’nggi yillarda H.Homidov, S.Hasanov, J.Yo’ldoshev, S.Nishonova, O.Musurmonova, N.Maxmudova «Avesto»dagi ta’limiy-axloqiy qarashlarning ayrim qirralari haqida fikr yuritdilar, tadqiqot ishlari olib bordilar. N.Mahmudova «Avesto»da ta’limiy-ahloqiy qarashlar, ta’lim-tarbiya, odob-axloq masalalarini tadqiq etgan. Ko’rinib turibdiki, «Avesto»ning barcha qismlari uchun xos bo’lgan 15 ma’naviy sifatlarni va ma’rifiy g’oyalarni tadqiq etish hamda yoshlarda ma’naviy sifatlarni tarbiyalashda ulardan foydalanish masalasi bugungi kunga qadar yetarlicha o’rganilmagan. «Avesto» 21 kitobdan iborat bo’lgan, biroq ularning ko’pchiligi yo’qolib ketgan. Uning eng qadimgi nusxasi 1324 yilda ko’chirilgan bo’lib, u Kopengagenda saqlanadi. «Avesto» qadimgi Erok tillari guruhidagi tillarning qadimgi yodgorliklari bo’lib, unda insonlarning orzu-istaklari, yaxshilik va yomonlik o’rtasidagi munosabatlar ifoda etilgan. «Avesto» qadimiy ajdodlarimizning ijtimoiy–falsafiy va ma’rifiy fikrlar yodgorligi sifatida o’tmish tariximiz, madaniy va ma’naviy qadriyatlarimizni o’rganishda, bugungi kunda o’quvchilar ma’naviy sifatlarini tarbiyalashda asosiy manba bo’lib xizmat qiladi. «Avesto»ning bizgacha yetib kelgan qismlari «Yasna», «Yasht», «Visprad», «Vendidod» deb nomlanadi. «Avesto»da jami 22 mashhur «Yasht» bo’lib, ular hajmi, yozilish davri, adabiy va tarixiy–madaniy, pedagogik qimmati, ahamiyatiga ko’ra turlicha qo’shiqlardir. «Avesto» - insoniyatning moddiy, ma’naviy, pedagogik boyligi sifatida juda katta ta’lim-tarbiyaviy qimmatga ega. Zardushtiylik evolyusiyasi uch bosqichga bo’linadi: Birinchi bosqich - «Avesto»ning eng qadimgi qismi «Yasht»larda jamoa tuzumi qabilalari e’tiqodi aks etgan. Ularning kelib chiqishi, aftidan, e.a. 3 ming yilikka to’g’ri keladi. Ular mazmunida tabiat kuchlarini ilohiylashtirishdan iborat ko’p xudolilik kuzatiladi. Ikkinchi bosqich – «Gota»lar, ularda yagona iloh Axuramazda haqidagi ta’limot yoritiladi. Uning haqidagi ta’limot Zardushtga tegishli deb, qaraladi. Uchinchi bosqich - ko’p xudolilik («Yasht»lar) va yakka xudolilik («Got»lar) o’rtasidagi kurash natijasida, e.a. V asrda Mazda yasna deb nom olgan, yuksak e’tiqod yuzaga keladi. U «Avesto» diniy ta’limotida uchinchi va asosiy bosqich sanaladi. «Avesto»da hikoya qilinishicha, ko’plab yaxshi odamlar bo’lgan, bir xil huquqqa ega bo’lishgan, baxtli, yaxshi xulqi bilan hamma bir–biriga namuna bo’lgan, bir so’z bilan aytganda, «oltin asr»da yashagan. 16 Shunday qilib, «Avesto» ming yillar davomida yaratilgan va O’rta Osiyo, Yaqin Sharq va O’rta Sharq xalqlari madaniy hayotining ko’plab tomonlarini o’zida aks ettirgan yozma yodgorlikdir. «Avesto»ning saqlanib qolgan qismi Ashokidlar (e.a. III asr) davrida to’plangan. Unda ijtimoiy–iqtisodiy hayot, davlatchilikning yuzaga kelishi, siyosiy–huquqiy fikrlar, falsafiy – ma’naviy qarashlar va e.a. I - asr o’rtalari va II-asr yarmi O’rta Osiyo, O’rta va Yaqin Sharq xalqlari dunyoqarashining yuzaga kelishi aks etgan. «Davlatchilik tarixi mavzusi haqida so’z ketganda I.Karimovning o’zbek davlatchiligi tarixining obro’-e’tiborini o’z o’rniga qo’yishda, uni yuzaga chiqarish bilan bog’liq tadbirlarni amalga oshirishdagi xizmatlarini alohida ta’kidlash zarur. Chunonchi, 1997 yili Xiva shahrining 2500 yilligini nishonlash kunida Islom Karimov o’zbek davlatchiligi 2700 yillik tarixga ega ekanligini butun dunyoga rasman e’lon qilgan birinchi olim va milliy rahbar bo’ldi. Bu bilan davlatchiligimizning tarixiy ibtidosi masalasiga uzil-kesil ravshanlik kiritildi» . «Avesto»da barqaror markazlashgan boshqaruvchi yirik siyosiy birlashmalar tuzish, kuchli hokimiyat, ma’rifat va Axura Mazda qonunlari bo’yicha boshqariladigan jamiyat va xalq manfaati ustida qayg’uradigan hukmdor nomi ilgari surilgan. «Avesto» bugungi kunda ham yoshlar uchun yo’lchi yulduz bo’lib xizmat qiladi. «Avesto»da jinoyatlar turi olti guruhga tasniflangan: birinchi guruh – dinga qarshi, ikkinchi guruh – shaxsga qarshi, uchinchi guruh – jonivorlarga qarshi, to’rtinchi guruh – mulkka oid, beshinchi guruh – tabiatga qarshi va eng muhimi, oltinchi guruh – ma’naviyatga qarshi jinoyatlar farqlangan. Buni bilish o’quvchilar uchun muhim ahamiyatga ega. «Avesto»da har qanday axloqsizlik va g’ayritabiiy xatti–harakatlarga yo’l qo’yib bo’lmasligi ta’kidlanadi. Gomoseksualizm, fohishabozlik, turmush o’rtog’iga xiyonat qattiq qoralangan. Besoqolbozlik eng og’ir va eng jirkanch jinoyatlardan biri sanalib, qatl jazosi ko’zda tutilgan yagona ma’naviy jinoyatdir. «Avesto»da fohisha bilan yashash ma’naviy jinoyat ekani alohida uqtiriladi. Bu kabi jinoyatlar sirasiga nafaqat oilani buzadigan va oila qoidalarini zaiflashtiradigan, balki bola tug’ilishi, yosh avlod tarbiyasi, nasl 17 pokligiga salbiy ta’sir ko’rsatadigan turmush o’rtog’iga xiyonat ham kiritiladi. Begona ayol bilan yashash, nikohsiz farzand ko’rish qat’iy taqib ostiga olinganki, ushbu qarashlar bugunki kunda ham muhim tarbiyaviy ahamiyatga ega. Bu kabi jinoyatlar qamchi yoki tayoq bilan 800 zarba berib jazolangan. H.Homidov talqini bilan aytganda, «eru xotinning bir-biriga xiyonati qattiq la’natlangan. Begona erkak bilan juftlashgan ayol badnom qilinib, jazolangan va nikohdagi eri uchun «harom» deb hisoblangan».

10 O‘rxun-Yenisey yodgorliklari xalqning madaniyati tarixi manbalari ekanligini tushuntiring