Eng muhimi, investitsiya loyihalarini to’g’ri joylashtirish

“Eng muhimi, investitsiya loyihalarini to’g’ri joylashtirish kerak. Bu borada investorlarning yagona talabi – loyiha mo’ljallangan joy zarur infratuzilma tarmoqlariga ega bo’lishidir. Sh.M. Mirziyoyev.

Jahon iqtisodiyotida investitsiyalarga talab va taklif o’rtasida nomutanosiblik tendensiyasi hukm surmoqda.Bugungi kunda investitsiyalar oqimi taraqqiy etgan mamlakatlardan rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga faol yo’naltirilayotganligining guvohi bo’lmoqdamiz.Natijada rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotida to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar ulushi keskin oshib bormoqda.O’z navbatida, investitsiyalar samaradorligini oshirish bilan bog’liq ko’plab muammolar mavjudligi investitsiya loyihalarini boshqarishni takomillashtirish zaruratini belgilab beruvchi asosiy omillardan biri bo’lib qolmoqda.Ayni paytda, jahon amaliyotida xorijiy investitsiyalarni jalb etish va ularni iqtisodiyotning istiqbolli va yuqori texnologiyalarga asoslangan tarmoqlariga joylashtirish mexanizmlarini maqbullashtirish, investitsiya loyihalarini umummilliy va mintaqaviy darajada venchurli moliyalashtirish amaliyotini rivojlantirish, investitsiya muhiti jozibadorligini oshirish va investitsiya faoliyatini moliyaviy boshqarish vositalarining o’zaro muvofiqligini taʼminlash muhim ahamiyat kasb etmoqda. Investitsiya loyihalarini samarali boshqarivi bo’yicha
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev “Biz iqtisodiyotimizga sarmoya kiritishga intiladigan investorlar uchun hududlar va tarmoqlar boʻyicha investitsiya loyihalarini puxta shakllantira olsak, bu masalada ijobiy natijaga erishish mumkin, - deya ta’kidlab 7 o’tdilar1 . Darhaqiqat, Prezident
to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi loyihalarni so’zsiz amalga oshirish, chet ellik investorlarga har tomonlama yordam berish hukumatning eng muhim vazifasi bo’lishi kerakligini taʼkidladi. Investitsiyalarning asosiy qismini o’zlashtirishni yilning oxirgi oylariga surish amaliyotiga chek qo’yib, barcha tarmoqlar va hududlarda buni birinchi yarim yillikda kamida 35 foizga, to’qqiz oylikda 70 foizga yetkazish zarurligi qayd etildi. 2019 yilgi Investitsiya dasturiga 16,6 milliard dollarlik 3 mingdan ziyod loyiha kiritilgan. Bu 2018 yilga nisbatan 16 foiz koʻpdir. Jumladan, joriy yilgi Investitsiya dasturi doirasida umumiy qiymati 3,2 milliard dollar boʻlgan 140 ta ishlab chiqarish quvvatini foydalanishga topshirish rejalashtirilgan.

O’zbekistonda amalga oshirilayotgan investitsiya siyosati mustaqillikning dastlabki yillaridanoq yoqilg’i energetika va don mustaqilligini ta’minlash, iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, eksport salohiyatini oshirish va import o’rnini bosuvchi mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirish uchun ustuvor sohalarni qo’llab-quvvatlash, chet el investitsiyalarini jalb qilish uchun ochiq eshiklar siyosatini olib borish kabilarga qaratildi. Investitsiya siyosatni olib borishda quyidagi tamoyillarga asoslanildi:

• 
  belgilangan davlat ustuvorliklari asosida eng muhim tarmoqlar va faoliyat sohalarini tanlab qo’llab-quvvatlash;
  
• 
  ijtimoiy ahamiyatli tarmoqlarni (sog’liqni saqlash ta’lim, madaniyat va h.k.) aholi turmush darajasini yaxshilish, umrini uzaytirish, ijtimoiy jihatdan keskin tabaqalanishning oldini olish, iste’mol talabining faollashuvini ta’minlash maqsadida etarli darajada qo’llab-quvvatlash;
  
• 
  chet el investitsiyalarini o’zaro manfaatdorlik asosida ustuvor sohalarga jalb qilish;
  
• 
  potentsial investitsiya resurslarini savdo sohasi va pul bozoridan sanoat
  

sohasiga qayta taqsimlash;

• 
  ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik ishlarini qo’llab-quvvatlash, xorijdan yangi texnikalar uchun litsenziyalar sotib olish, katta laboratoriyalarni saqlab turishga quvvati etadigan yirik korporatsiyalar tuzish orqali ishlab chiqarish kapitalini jamlash hisobiga intelektual kapital va ilmiy-texnik potentsialni oshirish;
  
• 
  qishloq xo’jaligi mahsulotlari va mineral xom ashyo resurslarini chuqur qayta ishlash va ularni tashqi bozorda raqobatbardosh bo’ladigan darajaga olib chiqishga yo’naltirilgan investitsiya loyihalarini qo’llab-quvvatlash;
  
• 
  aholining oziq-ovqat va iste’mol tovarlariga bo’lgan ehtiyojlarini qondirishga mo’ljallangan ishlab chiqarish quvvatlarini jadal rivojlantirishni 10 investitsiyalar bilan ta’minlash;
  
• 
  investitsiya jarayonlari ishtirokchilarining o’zaro aloqalarini tartibga solib turuvchi qonunchilik bazasini takomillashtirish. Shu maqsadda davlat tomonidan mazkur yo’nalishlarda amalga oshiriladigan investitsiya loyihalarini qo’llab-quvvatlashga katta e’tibor qaratish zaruriyati ortadi.
  

“Loyiha” so’zi bugungi kunga kelib iqtisodiy nazariya va amaliyotda keng tarqalib ulgurdi.Uning mazmunini talqin qilishda ham turlicha qarashlar mavjudligi mazkur atamaning tub mohiyatini o’rganish va ochib berishga bo’lgan qiziqishni oshiradi.Jahon bankining Iqtisodiy rivojlanish instituti mutaxassislari tomonidan aniqlanishicha loyiha: birinchidan, maqsadli faoliyat; ikkinchidan, foyda uning xarajatlaridan har doim ortiq bo’ladi; uchinchidan,u cheklangan vaqt va resurslarda qat’iy cheklanganlikka ega bo’ladi.Iqtisodiy rivojlanish kompleks jarayon sifatida o’zini namoyon etadi va bunda mazkur sohada yuksalish bir qancha ko’rsatkichlar: yalpi ichki mahsulot, daromad, foyda, iste’mol darajasi, sog’liqni saqlash, umrning uzunligi, savodlilik, sifatning oshishi va shu kabilar orqali aks ettirilishi mumkin. Shu sababli ham loyiha g’oyasi barcha holatlar uchun bir xil mazmun kasb etmasligi mumkin va loyihani ishlab chiqish va uni baholashnig ham yagona
namunaviy shakli bo’lishi mumkin emas.

O’z navbatida, loyihalar ularning alohida elementlari va ko’rsatkichlarini ifodalovchi bir qator maqsadli tadbirlar, loyihani amalga oshirish va ko’zlangan natijaga erishishga qaratilgan boshqaruv tizimi va boshqalardan tashkil topadi. Bunga ko’ra, uning mazmuniga berilgan turlicha ta’riflarni ham kuzatish mumkin: Loyiha – muayyan boshlang’ich ma’lumotlar va talab etiladigan natijalar (maqsad) bilan bog’liq bo’lgan, uni yechish usulini o’zida mujassam etgan ayrim vazifa (“Loyihalarni boshqarish to’g’risida bilimlar Kodeksi”, Loyihalarni boshqarish instituti, AQSh); Loyiha (angl. Project) – nima uylab topilgan yoki rejalashtiriladigan nimadir, masalan, katta korxona (tolkoviy slovar Webster) Tizimli yondashish nuqtai nazaridan, loyiha bir qator cheklanishlar va mexanizmlar ishtirokida boshlang’ich holatdan yakuniy natijaga o’tish jarayoni sifatida qaratilish mumkin.

Uylarni qurish, tashkilotlarni qayta qurish yoki asoslarni barpo qilish – bu shunday loyihalarni, ular uchun quyidagilar aniqlangan va belgilangan: loyiha maqsadi (masalan, uy maydonining kv.m. mahsulotning ishlab chiqarish xajmi, o’lchami va profili): bitimning muddati va davomiylik; loyiha xarajatlari, loyihaning talab qilingan resurslari va xaqiqatdagi qiymati birinchi o’rinda ishlarning bajarilish yo’nalishi va har bir loyihaning ilgarilab borishiga bog’liq bo’ladi. Talab qilinayotgan quvvat bu tur loyihalar uchun bosqichlar jadvali va tayyorgarlik muddati hamda loyihaning yakunlanishi asosida taqdim qilinishi kerak.

Bunday loyihalar bozor uchun hali tanish bo’lmagan yangi mahsulot yoki uning yangi tarkiblarini ishlab chiqarishni yo’lga qo’yishga qaratilgan loyihalar hisoblanadi. Loyiha sinfi (loyiha tarkibi va tizimini hamda uning fan sohasi) bo’yicha: monoloyiha, multiloyiha, megaloyiha.
Monoloyiha – bu har xil tur, qurilish va hajmdagi alohida loyiha. Multiloyiha

• 
  bu bir necha monoloyihalardan tashkil topgan va ko’p loyihali boshqaruvli tadbiqni talab qiluvchi kompleks loyiha. Megaloyiha
  
• 
  bu ta’lim sohalari va h.k.larni rivojlantirishning maqsadli dasturlari bo’lib, bu tartibga bir qator mono va multiloyihalar kiritiladi. Loyiha ko’lami
  
• 
  (loyihaning hajmi, qatnashuvchilar soni va atrof-muhitga ta’sir darajasi) bo’yicha: kichik loyihalar, o’rta loyihalar, yirik loyihalar, juda yirik loyihalar. Loyihalarning bunday taqsimoti juda shartlidir. Loyiha ko’lamlarini aniqroq shaklda ko’rish mumkin. Davlatlararo, xalqaro, milliy mintaqalararo va mintaqa, tarmoqlararo va tarmoqlar bo’yicha, kooperativ, tashkiliy loyihalar. Loyihalarning murakkabligi (murakkablik darajasi) bo’yicha: oddiy, murakkab, juda murakkab. Loyiha turi (loyihaning fan sohasi xarakteri) bo’yicha: investitsion, innovatsion, ilmiy-tadqiqot, aralash. Investitsion loyihalarga, odatda, investitsion qo’yilmalarni talab qiluvchi, bosh maqsadi asosiy fondlarni ishlab chiqarish ya’ni yangilash bo’lgan loyihalar kiritiladi. Innovatsion loyihalarga, tizimlar rivojlanishini ta’minlaydigan, bosh maqsadi yangi texnologiyalarni va boshqa yangiliklarni ishlab chiqish va qo’llash bo’lgan loyihalar kiritiladi. Har bir loyiha 4 ta asosiy jihati bo’yicha farqlanadi:
  

1. 
   Loyiha ko’lami bo’yicha: (kichik loyiha, megaloyiha)
   
2. 
   Amalga oshirish muddatlari bo’yicha (qisqa muddatli, o’rta muddatli va uzoq muddatli loyihalar).
   
3. 
   Sifati bo’yicha.
   
4. 
   Resurslarning cheklanganligi bo’yicha. Yuqorida keltirilganidek, loyihalarni turlicha tavsiflash mumkin.Biroq, bu tavsiflar uning ma’lum tasnifiy jithatini namoyon etadi.
   

Innovatsion loyiha fan va texnologiyalarni rivojlantirishning ustuvor yo'nalishlarida aniq maqsad va vazifalarga erishishga qaratilgan resurslar, muddatlar va ijrochilar uchun o'zaro bog'liq va o'zaro bog'liq bo'lgan tadbirlarning

murakkab tizimidir.Innovatsion dastur-innovatsion faoliyatni qo'llab-quvvatlash bo'yicha o'zaro bog'liq innovatsion loyihalar va loyihalar majmui.G'oyalar, rejalar va texnik echimlar, shuningdek, ularni amalga oshiradigan loyihalar turli darajadagi ilmiy va texnik ahamiyatga ega:

• 
  prototip yoki asosiy texnologiya dizayni tubdan o'zgarmagan zamonaviylashtirish (Pseudo-innovatsiya). Misol uchun, mahsulot o'lchamlari va gamutlarini kengaytirish, mashinaning, avtomobilning ish faoliyatini yaxshilaydigan kuchli dvigatelni o'rnatish;
  
• 
  yangi mahsulotning dizayni uning elementlari ko'rinishida avvalgisidan sezilarli darajada farq qilganda innovatsion (innovatsiyalarni takomillashtirish). Misol uchun, yangi fazilatlarni qo'shish, avtomatlashtirish vositalarini yoki ilgari ushbu turdagi mahsulotlarning dizaynlarida ishlatilmaydigan boshqa mahsulotlarni kiritish, ammo boshqa turdagi mahsulotlarda ishlatilgan;
  
• 
  dizayn oldinga texnik echimlarga asoslangan bo'lsa, oldinga (asosiy yangilik). Misol uchun, samolyot qurilishida germetik kabinalarni kiritish, ilgari hech qanday joyda ishlatilmaydigan turboreaktiv dvigatellar;
  
• 
  avvalgi yoki hatto yangi funktsiyalarni bajaradigan ilgari mavjud bo'lmagan materiallar, dizaynlar va texnologiyalar paydo bo'lganda kashshof (asosiy yangilik). Masalan, kompozit materiallar, birinchi radiolar, elektron soatlar, shaxsiy kompyuterlar, raketalar, atom stansiyalari, biotexnologiya.
  

Loyihaning ahamiyati darajasi va keyinchalik butun innovatsion dastur innovatsion jarayonning natijalarini ilgari surishning murakkabligi, davomiyligi, ijrochilarning tarkibi, miqyosi va xususiyatini belgilaydi, bu esa loyiha boshqaruvining mazmuniga ta'sir qiladi.
Asosiy turdagi innovatsion loyihalar turlari:

1. 
   Loyihani amalga oshirish davri bo'yicha: qisqa muddatli (1-2 yil), o'rta muddatli (5 yilgacha) va uzoq muddatli (5 yildan ortiq);
   
2. 
   Loyiha maqsadlarining tabiati bo'yicha: yakuniy va oraliq;
   

3. 
   Qoniqtirilgan ehtiyojlar turiga ko'ra, mavjud ehtiyojlarni qondirish yoki yangi ehtiyojlarni yaratishga qaratilgan;
   
4. 
   Innovatsiya turiga ko'ra, yangi yoki ishlab chiqarilgan mahsulotni joriy etish, yangi bozorni yaratish, xom ashyo yoki yarim tayyor mahsulotlarning yangi manbasini o'zlashtirish, boshqaruv tuzilmasini qayta tashkil etish mumkin;
   
5. 
   Qabul qilingan qarorlar bo'yicha xalqaro federal, mintaqaviy, sanoat va markali bo'lishi mumkin;
   
6. 
   Muammoni hal qilish ko'lami bo'yicha innovatsion loyihalar quyidagicha taqsimlanadi:
   

1. 
   monoproektlar-odatda bitta tashkilot yoki hatto bitta bo'linma tomonidan amalga oshiriladigan loyihalar; aniq bir innovatsion maqsadni (muayyan mahsulotni yaratish, texnologiya) belgilash bilan ajralib turadi, qattiq vaqt va moliyaviy doirasida amalga oshiriladi, koordinator yoki loyiha rahbari talab qilinadi;
   
2. 
   multiproektlar-ilmiy-texnik majmuani yaratish, yirik texnologik muammolarni hal qilish, harbiy-sanoat kompleksi korxonalarining bir yoki bir guruhini konvertatsiya qilish kabi murakkab innovatsion maqsadga erishishga qaratilgan o'nlab monoproektlarni birlashtiradigan kompleks dasturlar ko'rinishida taqdim etiladi; muvofiqlashtiruvchi birliklar talab qilinadi;
   
3. 
   Mega loyihalar-bir nechta loyihalar va bir daraxt maqsadlari bilan bog'liq yuzlab monoproktsiyalarni birlashtiradigan ko'p maqsadli kompleks dasturlar; markazlashtirilgan moliyalashtirish va muvofiqlashtirish markazidan boshqarishni talab qiladi. Mega loyihalar asosida sanoatni texnik qayta jihozlash, mintaqaviy va federal konvertatsiya va ekologiya muammolarini hal qilish, mahalliy mahsulotlar va texnologiyalarning raqobatbardoshligini oshirish kabi innovatsion maqsadlarga erishish mumkin.
   

Loyihaning bosqichlari va bosqichlari tarkibi uning sanoat va funktsional
aloqasi bilan belgilanadi. Innovatsion loyihaning asosiy bo'limlari:

• 
  muammoning mazmuni va dolzarbligi (g'oyalar);
  

• 
  loyiha maqsadlari daraxti, marketing tadqiqotlari va tuzilmaviy muammolarga asoslangan qurilish;
  
• 
  loyiha maqsadlari daraxtini amalga oshirish bo'yicha chora-tadbirlar tizimi;
  

• 
  loyihaning kompleks asoslari;
  

• 
  loyihani amalga oshirishni ta'minlash;
  

• 
  loyihaning ekspert xulosasi;
  

• 
  loyihani amalga oshirish mexanizmi va motivatsiya tizimi.
  

XULOSA

Zamonaviy jamiyatda iqtisodiy o'sish sur'ati va mamlakatlarning rivojlanish darajasi asosan ishlab chiqarish intellektualizatsiyasida ilmiy va texnologik taraqqiyotning o'rni bilan belgilanadi. Global iqtisodiy raqobatda samarali innovatsion faoliyat uchun qulay shart-sharoitlarni ta'minlaydigan mamlakatlar g'olib chiqadi. Innovatsion faoliyat innovatsion loyihalar va dasturlarni ishlab chiqishga qisqartirildi. Innovatsion loyihalar va dasturlar iqtisodiyotning texnologik bazasidagi tub o'zgarishlarga olib keladigan texnologiyalarni yaratish, o'zlashtirish va tarqatish, shuningdek, fundamental tadqiqotlarni rivojlantirish, ijtimoiy dasturlarni ilmiy-texnik ta'minlash, xalqaro hamkorlikni rivojlantirish bo'yicha yirik tarmoqlararo loyihalar shaklida amalga oshirilmoqda. Natijada, innovatsion loyihalar va dasturlar davlat ilmiy-texnik siyosatida muhim rol o'ynaydi, ilm-fan va texnologiyaning ko'plab sohalarini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.Har qanday loyiha g'oyaning paydo bo'lishidan to to'liq yakunlanishigacha uning rivojlanishining muayyan ketma-ket bosqichlari orqali o'tadi. Rivojlanish bosqichlarining to'liq to'plami loyihaning hayot aylanish jarayonini shakllantiradi. Loyihaning hayot aylanishi odatda bosqichlarga, bosqichlarga, bosqichlarga bo'linadi. Loyihaning hayot aylanish bosqichlari faoliyat sohasiga va ishni tashkil etishning qabul qilingan tizimiga qarab farq qilishi mumkin. Biroq, har bir loyiha dastlabki (investitsion) bosqichni, loyihani amalga oshirish bosqichini va loyiha ishlarini yakunlash bosqichini ajratishi mumkin. Bu ochiq-oydin ko'rinishi mumkin, ammo loyihaning hayot aylanish kontseptsiyasi menejer uchun eng muhimlaridan biri hisoblanadi, chunki u menejerning vazifalari va faoliyati, ishlatiladigan texnika va vositalarni belgilovchi joriy bosqichdir.

1. 
   
   

–

6. 
   .
   

t

6. 
   A.
   
7. 
   

– –