1. Jaqtılıqtıń basımı. P. N. Lebedev tájiriybesi. Jaqtılıq basımın tájiriybede úyreniw

4.Jaqtılıqtıń tolqın tábiyaatın tastıyıqlaytuǵın hádiyseler
Jaqtılıqtıń tábiyaatı haqqındaǵı birinshi pikirler áyyemgi zamanlardan málim. Keyingi eki yarım ásir dawamında jaqtılıqtıń tábiyaatı haqqındaǵı qıyallar kútá úlken ózgerislerge dus keldi. XvII ásirdiń aqırında jaqtılıqtıń tábiyaatı haqqında eki Principial keri teoriya maydanǵa keldi: bulardan birinshisi, 1675-jılda ingliz alımı Isaak Nyuton jaratqan korpuskulyar teoriya hám ekinshisi, 1690 -jılda jaratılǵan Gollandiyalıq alım Gyuygensning tolqın teoriyası bolıp tabıladı. Korpuskulyar teoriyaǵa muwapıq, jaqtılıq tez háreketleniwshi júdá kishi materiallıq bólekler - korpuskulalar aǵımınan ibarat bolıp, olardı nur shashıp atırǵan dene shıǵaradı hám olar kózge túsip, kóriw sezimsin oyatadı. Bul teoriyaǵa muwapıq, jaqtılıqtıń qaytıwı korpuskulalarning qaytarıwshı sırtından tap elastik shariklerdiń qattı sırtından qaytıw nızamları sıyaqlı nızamlarǵa kóre itarilishi dep tusintiriledi. Reńlerdiń parıq etiwi korpuskulalarning úlkenligine baylanıslı bolıp, eń iri korpuskulalar qızıl reń, eń maydaları biynápshe gúli reń sezimsi oyatadı, dep tusintiriledi.
Tolqın teoriyaǵa muwapıq bolsa jaqtılıq jaqtılıq derekyidan shıǵıwshı hám pútkil Kosmostı úzliksiz toldırǵan qozǵalmas elastik ortalıq - “dúnya efiri” de úlken tezlik menen tarqalatuǵın tolqınnan ibarat esaplanadi. Kóp ilimpazlar, atap aytqanda, M. v. Lomonosov da jaqtılıq tábiyaatına sol noqatyi názerden qarawar edi.
Bul teoriyada jaqtılıqtıń qaytıw hádiysesi barlıq tolqınlar ushın orınlı bolǵan nızamǵa muwapıq tusintiriledi. Reńlerdiń parıq etiwi, tap dawıs tonlari parqı dawıs tolqınları uzınlıǵına baylanıslı bolǵanı sıyaqlı, jaqtılıq tolqını uzınlıqlarınıń parqına baylanıslı dep tusintiriledi.
Tolqın teoriyanıń hálsiz tárepi odaǵı “dúnya efiri” bolıp, onıń real ámeldegi ekenligi oǵada shubha tuwdırar edi.
Tolqın teoriyaǵa tiykarlanıp jaqtılıqtıń tarqalıwı, hawa daǵı dawıs terbelislerine uqsas, efirning mexanik elastik terbelisleri tarqalıw dep oyda sawlelendiriw etiledi. Biraq jaqtılıqtıń tábiyaatı hám tarqalıwina tiyisli bunday qaraw efir haqqındaǵı mexanik qıyallar sheńberinde hal etiliwi múmkin bolmaǵan qatar qıyınshılıqlarǵa dus keldi.
Astronom Ryomer Yupiter joldaslarınıń tutılıwın gúzetip, jaqtılıqtıń tezligin esaplab shıqtı, bul tezlik shama menen 300 000 km/s ga jaqın bolıp tabıladı. Holbuki, dawıstıń hawa daǵı tezligi bunnan derlik 1 mln ret kishi. “Dúnya efiri” dıń elastik terbelisleri haqqındaǵı mexanik qıyallarǵa kóre 300 000 km/s tezlik alıw ushın efirning elastikligi eń jaqsı túr polattıń elastikliginen bir neshe júz ret úlken bolıwı kerek. Usınıń menen bir waqıtta aspan deneleriniń júdá úlken hám turaqlı tezlikler menen (qarsılıqsız ) háreketleniwi málim edi, bunday bolıwı ushın bolsa “dúnya efiri” dıń tıǵızlıǵı hádden tıs kishi eken dep shama qılıw kerek.
Bul qarama-qarsılıqtı “dúnya efiri” haqqındaǵı mexanik qıyallarǵa tıykarlanıp sheshiw múmkin emes edi. 1881-jılda amerikalıq alım Maykelson “dúnya efiri” joqlıǵın tájiriybede tastıyıq etdi.
1873-jılda ingliz fizigi J. Maksvell vakuumda 300 000 km/s tezlik menen tarqalatuǵın elektromagnit tolqınlar tábiyaatda ámeldegi ekenligin teoriyalıq túrde tastıyıq etdi. Bunnan jaqtılıqtıń elektromagnit tolqın ekenligi kelip shıǵadı. Sonday etip, XIX ásirdiń aqırında jaqtılıqtıń tábiyaatı haqqında tolqın teoriyası rawajlanıp, jaqtılıqtıń elektromagnit teoriyasına aylanadı. Bul teoriyanı G. Gers eksperimentda tastıyıqladi. J. Maksvell jaqtılıqtıń elektromagnit teoriyasın jaratıp, jaqtılıqtıń jaqtılıq túsip atırǵan denelerge basım beriwin kórsetip berdi. Bul basımdıń úlkenligin orıs alımı P. N. Lebedev tájiriybede anıqladi jáne onıń tájiriybeleri jaqtılıqtıń elektromagnit teoriyasın tastıyıqladi.
Endi jaqtılıqtıń tolqın ózgeshelikleri kórinetuǵın bolatuǵın optikalıq hádiyseler: jaqtılıqtıń interferensiyasi, difraksiyasi, dispersiyasi, polyarlanıwı sıyaqlılar menen tanısıp shıǵamız. Bul hádiyselerdiń fizikalıq mánisin jaqtılıqtıń elektromagnit teoriyası tiykarında xarakteristikalawǵa háreket etemiz.