1. Kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatında informasiya texnologiyaları

2. Özbəkistanın Namanqan vilayətində suvarılan əkinçiliyin davamlı inkişafı üçün resurs-qənaət texnologiyasının tətbiqi və yayılması
2.1 Təsviri problemləri və onun yaranma səbəbləri
Layihə fermerçi tərəfindən başlanacaq və ona məxsus torpaqlarda həyata keçiriləcəkdir. Fermerin Sərəncamında 27 hektar torpaq sahəsi var Uyçin rayonunda, Namanqan vilayətində, hansını ki, o, Rayon hökimətindən 49 il müddətinə icarəyə götürmüşdür.
Fermer torpaqları qeyri-əlverişli torpaqlardan biridir, torpaq tərkibi və keyfiyyəti baxımından, Sabirabat rayonunun yeri, Muğam düzüdü. Becərilən kənd təsərrüfatı bitkilərinin əsas növləri pambıq, buğda və günəbaxan bitkiləridir. Yaxınlıqda kanal axır, kanaldan suvarma kimi istifadə olunur.
Muğan düzünün torpaqları əsasən kənd təsərrüfatı istehsalı ilə məşğuldur və əhalinin əksəriyyəti kənd təsərrüfatı sektorunda çalışır. Ölkədə artan tələbat və əhalinin artımı nəzərə alınaraq əkinçiliyin səmərəli aparılması mühüm rol oynamağa başlamışdır. Kənd təsərrüfatı sektorunun istehsal etdiyi resurslara tələbat artır, lakin becərilən torpaqların sayı məhduddur. Becərilən torpaqların deqradasiyası ilə əlaqədar daha çox marginal torpaqlardan istifadə olunur. Məhsul istehsalı üçün onlara su tələbatı artır, əsasən də əkinçilik üçün resurs kimi becərilən torpaqlarda, həm də yeni mənimsənilən marginal torpaqlarda torpaqların münbitliyi son dərəcə aşağıdır və düşməyə davam edir.
Səmərəsiz və həddindən artıq suvarma qrunt sularının səviyyəsinin qalxmasına və torpaqların təkrar şoranlaşmasına səbəb olur. Deqradasiya aşkar əlamətləri olan torpaqların ümumi sayı daim artmaqdadır.
Bəzi fermerlər tərəfindən həddindən artıq su istehlakı su təchizatı sistemlərinin "quyruğu" olan fermerlər üçün su çatışmazlığı səbəb olur. Son fermerlər buna görə heç olmasa minimum məhsul normasını əldə etmək imkanında ciddi çətinliklər çəkirlər, çünki az miqdarda su ilə məhsul almaq da uyğunlaşdırılmayıb. Bütün fermerlər yalnız böyük miqdarda su tələb edirlər və suyun olmaması normal məhsul əldə edə bilməmənin əsas səbəbi kimi nəticələnir. Suvarma şəbəkəsinin "quyruğu" olan fermerlər üçün suyun olmaması və onların su qıtlığı şəraitində məhsul ala bilməməsi torpaqların həddindən artıq səthi təbəqənin qurudulması nəticəsində deqradasiyaya səbəb olur. Bu vəziyyətdə yenə də torpaqların deqradasiyası var, amma indi başqa bir səbəbə görə.
Son illərdə azsulu dövrlərdə nəzərəçarpacaq dərəcədə artmış, bununla bağlı su resurslarına təzyiq artır. Bundan başqa, qonşu ölkələrin axımının tənzimlənməsi nəticəsində fermerlərimizin Sərəncamında su az və az olacaq ki, bu da öz ehtiyacları üçün su ehtiyatlarından istifadəni artırır.
Beləliklə, birmənalı şəkildə demək olar ki, su ehtiyatlarından qeyri-rasional istifadə Namanqan vilayətində, Fərqanə vadisinin təsərrüfatlarında və Özbəkistanın digər əkinçilik bölgələrində suvarılan əkinçiliyin davamlı inkişafına mane olan əsas səbəblərdən biridir.
Namanqan vilayətinin və xüsusən Uyçin rayonunun sakinləri çox zəhmətkeşdirlər və rayonda bir çox fermer təsərrüfatları vardır. Torpaqla qonşuluqda fermer Boşdabəyeva 6 oxşar şəraiti olan fermer təsərrüfatı (torpağın tərkibi və keyfiyyəti, suyun mövcudluğu və s.) ümumi sahəsi 390 hektar olan ərazidə yerləşir.
Eyni şəraiti və torpağın keyfiyyəti olan qonşu tarlalarda fermerlər hər hektardan 15-21 sentner alırlar fermer Boltabayev artıq yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Bonitetlə birlikdə 30 baldan artıq olmayan torpaqlardan istifadə edirlər. 2009-cu ildə fermer iki növ damcı suvarma sistemini, 1 hektar torpaq üzərində borulu və 4,8 hektar plyonka suvarma sistemini müstəqil sınaqdan keçirdi.
Damcılı suvarma birbaşa suvarılan bitkinin kök zonasına su və lazımi gübrələri verən sistemdir.
Borulu damcı suvarma sistemindən istifadə edən fermer Boldabayev 1 hektardan 38 pambıq sentner məhsul alıb. Onun eyni torpaqdan olan qonşuları hektardan 15-21 sentner alıblar.
Bununla yanaşı, fermer Boltabayev 3 dəfə az su, mineral gübrələrdən 50% az, hektara isə 58-60 litr az miqdarda yanacaq sərf edib.
Bundan başqa, nəzərə almaq lazımdır ki, suvarma kanallarına su elektrik nasoslarının köməyi ilə verilir, hansılar ki, ümumiyyətlə hər şey köhnəlmişdir və böyük miqdarda enerji istehlak edirlər. Ümumiyyətlə, su təchizatı üçün enerji xərcləri 50,000-60,000 kVt * saat təşkil edir ki, bu da 130-150 illik CO2-ə bərabər emissiya tonlarına uyğun gəlir.
Problemin həlli yollarından biri damcı suvarma sisteminin tətbiqi ola bilər. Damla suvarma ilk dəfə 60-cı illərin əvvəllərində İsraildə müstəqil suvarma növü kimi sənaye miqyasında işlənib hazırlanmış və tətbiq edilmişdir. Qısa müddətdə əldə edilən müsbət nəticələr dünyanın bir çox ölkələrində Damcılı suvarmanın sürətlə yayılmasına səbəb olmuşdur. Yağışdan fərqli olaraq damcılı suvarma bitkilərin kök zonasına kiçik dozalarla suyun daxil olmasına əsaslanır, suyun verilməsinin miqdarı və dövriliyi bitkilərin ehtiyaclarına uyğun tənzimlənir.
Su bütün bitkilərə bərabər və eyni miqdarda daxil olur. Və bitki üçün lazım olan qədər, lazımsız torpaq su basması və su itkisi olmadan. Bundan əlavə, suyun bitkiyə nəql edilməsi zamanı buxarlanma səbəbindən böyük miqdarda su itkisi azalır.
Fermer Boltabayev tərəfindən 2009-cu ildə 1 hektar sahədə borulu damcı suvarma sistemi sınaqdan keçirilmişdir. Həmçinin 4,8 hektar sahədə damcı suvarma sisteminin sınaqdan keçirilməsi də aparılmışdır.
Müqayisə göstərir ki, boru sistemi lent sistemi ilə müqayisədə daha əlverişlidir.
Birincisi, kəmər sistemi 1-2 il maksimum istifadə edilə bilər, boru kəməri isə 10 ilədək davam edə bilər.
İkincisi, lent sistemi sistemdə təzyiqin yaradılması və ya kiçik zibillənmənin yaradılması vaxtı canlanır və torpaqları bərabər suvarmağa imkan vermir, nə ümumiyyətlə damcı suvarma sistemindən istifadənin effekti aşağı düşür.
Boru sistemi ona görə sərfəlidir ki, onu zibilləyərkən çirki təmizləmək və təmizləmək olar.
Fermer Boltaboyevin 2009-cu ildə ilk dəfə sınaqdan keçirdiyi Damcılı Suvarma sistemi sisterndən ibarətdir və bu sistemlə plastik borular quraşdırılmışdır. Boru sistemi ilə suvarma üçün su verilir.
Təzyiqin meydana gəlməsi üçün yer səviyyəsindən 1,5 metrdən yüksəklikdə xüsusi olaraq quraşdırılmış sistern və su öz axını ilə tankdan sahəyə daxil olmuşdur. Bu təzyiq yerin kiçik bir hissəsinin suvarılması üçün kifayət idi.
Bu Suvarma sistemi 1 hektar fermer torpaqlarında sınaqdan keçirilmişdir. İndiki şəraitdə və planlarda daha çox hektar sahəni suvarmaq üçün daha çox təzyiqlər yaratmaq lazımdır.
Lakin bəzi plastik borular, kifayət etməyib. Plastik borulara bərkidilməli olan yaxşı çəngəllərdən istifadə etmək vacibdir. Daha möhkəmlik və uzunömürlülük üçün bu nozzle, həmçinin plastik hazırlanmış olmalıdır. Enjektörün dizaynı sularımızın bulanıq strukturuna uyğunlaşdırılmalıdır və kiçik ölçülmüş hissəciklər ilə çəkilməməlidir.
Elastik və yarım elastik borular tarlalarda və bağlarda əkmələrin yerüstü suvarılması üçün istifadə olunur.
Bərk borular yeraltı suvarma üçün, yəni meyvə bağlarının və üzüm bağlarının suvarılması üçün istifadə olunur.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, elə həmin 2009-cu ildə fermer Damcılı suvarmanın başqa üsulunu öyrənmək məqsədi ilə 4,8 hektar sahədə pambıq becərdiyi torpaqların sınağını keçirib. Bu damcı suvarma sistemi Daşkənd irriqasiya İnstitutunun metodikası əsasında işlənib hazırlanmışdır.
Daşkənd irriqasiya İnstitutu tərəfindən plastik borularla işləyən ilk sistemdən fərqli olaraq işlənib hazırlanmış Damcılı Suvarma sistemi nazik polietilen boru-şlanq vasitəsilə suvarma sistemidir. Bu borular su verilir vasitəsilə deşik ilə polietilen lent təmsil edir. Su plastik borularla damcı suvarma sistemi üçün də istifadə olunan eyni həcmlərdən verilir.
Effekt – əla, amma lent sistemində hər il lentlərin özləri dəyişdirilməlidir, çünki iqlim şəraitinin xüsusiyyətləri və gündəlik temperatur dəyişmələri nəzərə alınmaqla onlar sıradan çıxır və onların sonrakı istifadəsi üçün yararsızdır.
Fermerin bu təcrübəsi göstərdi ki, onun sınaqdan keçirdiyi lent sistemi onun tələblərinə tam cavab vermir və onun torpaqlarının xüsusiyyətləri şəraitində səmərəsizdir. Bu sistem polietilen lentlərin özlərinin illik dəyişdirilməsini tələb edir, onlar daim can atırlar və gələn il istifadə üçün onlar artıq yararsızdır. Metodun özü sınaqdan keçirilmişdir, çünki polietilen borular plastik borulardan daha ucuzdur, lakin onlar praktikada yalnız bir dəfə istifadə edildilər, bəzən bir mövsüm belə xidmət edə bilmədi, praktikada bu üsul fəaliyyət qabiliyyətli deyil və tətbiq üçün real deyil. Hava şəraiti, çox isti iqlim onları sıradan çıxarır. Sahədə işlər başa çatdıqdan sonra isə lentlərin qalıqları mütləq yığılmalıdır ki, fermerlərin buna xüsusi əhəmiyyət vermirlər. Axı, bildiyiniz kimi, polietilen torpaqda parçalanmır və bir çox illər ərzində onu çirkləndirərək orada ola bilər.
Sahədə suyun verildiyi yeni sistem müəyyən təzyiq üçün nəzərdə tutulmuş müxtəlif diametrli (100 mm, 63 mm və 16 mm) borulardan ibarət olacaq. Birincisi, əsas boru (buraxılış) diametri 100 mm, tank (submorder) ilə zənginləşdirilmiş su nasosun köməyi ilə 8 atmosfer təzyiq altında veriləcəkdir. Bundan əlavə, 100 mm (magistral) borudan diametri 63 mm olan paylayıcı boru ayrılır ki, bu da nəticə etibarilə 16 mm-lik suvarma kəmərinə keçir. Kiçik diametrli borulara keçid və boru kəmərinin uzunluğunun artması ilə təzyiq 2 atmosferə düşəcək. Borularda xüsusi deşiklər ediləcək və onlarda emitterlər (damcılar) bərkidiləcək ki, su yavaş-yavaş, amma "ünvanda" hər bir bitkinin kök sisteminə çatdırılacaq. Bu cür sistem yalnız emitterlərsiz, həmçinin 2009-cu ildə fermer tərəfindən 1 ha torpaq üzərində sınaqdan keçirilib.
Damcılı suvarma sistemlərinin öyrənilməsi və eksperimental tətbiqi üzrə bütün işlər "Jamoliddin Sardor Hamkor" fermer təsərrüfatının özünün şəxsi vəsaitləri hesabına həyata keçirilmiş, bu zaman xərclər 12 milyon 800 min sum təşkil etmişdir.
Beləliklə, fermer Boltabayev Abdulvoxit öz torpaqlarında iki damcı suvarma sisteminin ilkin Praktiki sınaqdan keçirilmişdir. Onun sınaqları plastik boruların köməyi ilə damcı suvarma sistemindən istifadə etmək üçün böyük potensial göstərdi. Fermer torpaqda pambıq məhsulu hər hektardan 38 sentner təşkil etdiyi halda, eyni şəraiti və keyfiyyəti olan qonşu tarlalarda adi suvarma şəraitində məhsul hektardan orta hesabla 15 sentnerə 21 sentner təşkil edir.
Reallıq-damcılı suvarma sistemlərinin tətbiqi və hər yerdə tətbiqi olmadan da öz təsirini diktə edir, su resurslarının çatışmazlığı şəraitində səmərəli kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin aparılması təhlükə altına düşür. Fermer təsərrüfatlarını real şəraitə uyğunlaşdırmaq və davamlı suvarılan əkinçilik praktikasını hər yerdə damcı suvarma sistemlərinin tətbiqi vasitəsilə tətbiq etmək lazımdır.
Hökumət tərəfindən də bu texnologiyanın tətbiqinə xüsusi diqqət yetirilir və Özbəkistan Respublikası Prezidentinin 1046 nömrəli "2010-2020-ci illərdə damcı suvarma texnologiyasının tətbiqi haqqında"26 yanvar 2009-cu il tarixli qərarı artıq mövcuddur.
Layihə damcı suvarma sisteminin tətbiqi texnologiyasının nümayişinə və damcılı suvarma sisteminin tərkib hissələrinin istehsalının təşkilinə yönəldilmişdir. Bu layihə çərçivəsində istehsalat sahəsi hazırlanacaq, avadanlıq və zəruri xammal alınacaq, rayonun becərilən torpaqlarında sistemin istehsalı və tətbiqi təmin ediləcək.
Daha sonra rayonun fermer təsərrüfatları müəyyənləşdiriləcək və layihə çərçivəsində istehsal olunan damcı suvarma sistemləri ilə təchiz ediləcək və onlara yerlərdə sistemin tətbiqinə yardım göstəriləcəkdir. Bununla da qabaqcıl texnologiyaların yayılmasına nail olunacaq və regionda suvarılan əkinçiliyin effektiv aparılması sistemi tətbiq ediləcəkdir.
Bundan başqa, damcılı suvarma sisteminin və ənənəvi suvarma sisteminin tətbiqinin effektivliyinin müqayisəli təhlili aparılacaq və təklif olunan suvarma praktikasının tətbiqi ilə becərilən sahənin hər hektarından əldə olunan iqtisadi səmərə hesablanacaq. Layihə çərçivəsində dəvət olunan fermerlərin təklif olunan suvarma metodikasının tətbiqinə öyrədilməsi ilə seminar keçiriləcək.
Beləliklə, layihə damcı suvarma sistemini tətbiq etməyi, torpaqların bərpasına kömək edəcək daha dayanıqlı suvarılan əkinçiliyin təcrübəsini təcrübədə nümayiş etdirməyi və yaymağı planlaşdırır.
Damcılı suvarmanın tətbiqi nasosların işləməsi üçün elektrik istehlakını ən azı 2 dəfə azaltmağa imkan verəcək. Yanacağın 1 hektar torpağın işlənməsinə qənaətini nəzərə alaraq, mövcud təsərrüfatların 390 hektar damcı suvarma texnologiyasının tətbiqi 73 ton CO2 emissiyasının əlavə qarşısının alınmasına gətirib çıxaracaq. Beləliklə, təkcə 390 hektar torpaq sahəsi üzrə damcı suvarmanın tətbiqi istixana qazlarının tullantılarını 150 tondan az olmayan CO2 ekvivalenti ilə azaltmağa imkan verəcək.
Bu layihədə Uyçın və qonşu rayonlardan geniş fermerlərin cəlb edilməsi ilə texnologiyaların nümayiş etdirilməsi və damcılı suvarma sistemlərinin kiçik istehsalının yaradılması vasitəsilə bu texnologiyanın yayılması üçün əsasların qoyulması nəzərdə tutulur. Hesablamalara görə, 10 ton xammaldan 17.5 ha ərazidə damcılı suvarma ilə təmin etmək üçün kifayət qədər sistemlər istehsal ediləcək.
Bu layihə artıq kiçik miqyaslı damcı suvarma sistemindən istifadə təcrübəsi olan fermer Boltabayev Abdulvoxitin ərazisində həyata keçiriləcək və onun eksperimentinin nəticələri özləri üçün danışır. O, vaxtilə çayın keçmiş məcrasında böyük miqdarda daş və çınqıl daşı olan 30-da ən aşağı Ballı bonitet torpağına malik olmaqla, hektardan 38 sentner pambıq məhsulu əldə edə bildi! Bu imkan yalnız səmərəli əkinçilik resurs qənaət və fermer Şəxsi həvəs idarə imkan damcı suvarma texnologiya tətbiqi ilə əldə edilmişdir.
Bu layihə çərçivəsində damcı suvarma sistemlərinin istehsalı üçün avadanlıq alınacaq, fermerlərin becərilən torpaqlarında sistemin istehsalı və tətbiqi qurulacaqdır. Daha sonra rayonun fermer təsərrüfatları müəyyən ediləcək və fermer Boltabayev tərəfindən müasir damcı suvarma sistemləri ilə təchiz ediləcək və onlara yerlərdə sistemin tətbiqinə yardım göstəriləcəkdir. Bununla da qabaqcıl texnologiyanın yayılmasına və regionda suvarılan əkinçiliyin effektiv aparılması sisteminin tətbiqinə başlanılacaqdır.
Avadanlığın ümumi dəyəri 96 200 ABŞ dollarıdır. Fermer Boltabayev artıq 100 000 000 sum (12.04.2011-ci il tarixinə bu, 61 350 ABŞ dollarına yaxındır) məbləğində bankdan kredit alıb. Qrant vəsaitləri istehsalat sahəsinin təmirinə, istehsalın başlanması üçün xammalın alınmasına, seminarların təşkilinə və broşürün nəşrinə yönəldiləcək.
Bu il "Jamoliddin Sardor Hamkor" fermer təsərrüfatının hektarlarında damcı suvarma sisteminin planlaşdırılmış tətbiqi ilə yanaşı, bu texnologiyanın öz torpaqlarında damcı suvarma sisteminin tətbiqində maraqlı olan fermerlərin 250 hektar torpaq sahəsində tətbiqi də planlaşdırılır. Artıq bir çox fermerlər damcı suvarma sistemlərinin alınmasına dair müqavilələr bağlamağa hazırdırlar.
2009-cu ilin mövsümündə Daşkənd irriqasiya İnstitutu tərəfindən hazırlanmış lent sistemi 4,8 hektar "Jamoliddin Sardor Xamkor"fermer təsərrüfatı sahəsində sınaqdan keçirilmişdir. Effekt – əla, amma lent sistemində hər il lentlərin özləri dəyişdirilməlidir, çünki iqlim şəraitinin xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla onlar sıradan çıxır və onların sonrakı istifadəsi üçün yararsızdır. Buna görə də, plastik borularla damcı suvarma sisteminin tətbiqinə qərar verildi.
"Jamoliddin Sardor Hamkor" fermer təsərrüfatı iki dəfə öz təşəbbüsü ilə damcı suvarma metodunun nümayişi üçün maraqlı şəxslərin cəlb edilməsi ilə seminarlar keçirdi.