1. ketma-ket rc-zanjirdagi garmoniк

uR,v
I, mA
φ1,daraja.
UC,V
φ2, daraja.

Past chastotali generator chiqish kuchlanishini U_g= 3 V qilib o'rnating. PV2 voltmetr va fazometrning ko'rsatishlarini 3-jadvalga kiriting. Ток I ning qiymatlarini hisoblang va ularni 3-jadvalga kiriting.2 va 3 rasmlarga muvofiq o'lchash sxemalariga qayting.R = 10 Ют ,С = 5 nF bo'lganda o'lchashlarni o'tkazing. Natijalarni 3- jadvalga kiriting. R = 5 кОт ,С = 10 nF bo'lganda o'lchashlarni o'tkazing. Nati­jalarni 3-jadvalga kiriting.
5 kHz li chastotaga mos keluvchi 3-jadvaldagi tajriba natijalarini 2-jadvaldagi ma'lumotlar bilan taqqoslang. Zarur xulosalar chiqaring.

2.KETMA-KET ULANGAN RL-ZANJIRIDAGI GARMONIK TEBRANISHLAR REJIMLARINI TADQIQ QILISH

Elektr zanjirining kompleks qarshiligi
,
Bu yerda Z- kompleks qarshilikning moduli, c p - kompleks qarshilikning argumenti. Zanjirning kompleks qarshiligini algebraik ko'rinishda ham yozish mumkin: Z = R + j X ,
Bu yerda R - qarshilikning faol tashkil etuvchisi; X – qarshilikning reaktiv tashkil etuvchisi. R = Z ^. cos φ ; Х = Z ^. sin φ ;

Ideal rezistorning kompleks qarshiligi Z_r= R haqiqiy hisoblanadi. Uning argumenti nolga teng.Ideal induktivlikning kompleks qarshiligi +90° argumentli son bilan mavhumdir. Z_L = j X_L ,
Bu yerda X_L-induktiv qarshilik bo'lib, chastotaga mutanosibdir:

Ideal induktivlikning qarshiligi uning reaktiv qarshiligi bilan mos tushadi
x=x_L
Real induktiv chulg'ami orqali tok oqib o'tayotganda energiyaning kamayishiga olb keladi. Real induktiv chulg'amidagi energiya isrofni ketma-ket ulangan o'rnini bosuvchi sxemani e'tiborga olib, unda ideal induktivlikni L ga ketma-ket ulangan R, yo'qotish qarshilikli rezistor ulangan sxemani tasavvur qilish mumkin (l-rasm). Shuning uchun real induktiv chulg'amning kompleks qarshiligi nafaqat mavhum balki haqiqiy tashkil etuvchilarga ham ega:
Z_L = R_L + jX_L

l-rasm. Real induktiv chulg'amli o'rnini bosuvchi sxema
Hisoblash qismi
2-rasmda tasvirlangan elektr zanjiri uchun berilganlar:
Generator kuchlanishi U_g; Generator chastotasi F; Rezistor qarshiligi R; Chulg'am induktivligi L hisoblansin.Zanjirdagi tokning ta'sir etuvchi qiymati;
U_g kuchlanishi va tok orasidagi faza siljishi; U_R rezistordagi kuchlanish;
U_L chulg'amdagi kuchlanish. Hisoblash natijalarini 1-jadvalga kiriting.
U, I, Ur,Ul, ф lar aks etgan vektor diagrammalarini chizing.

2-rasm.Ketma-ket RL zanjir parametrlarini hisoblash sxemasi
1-jadval
U_G= 1 V ,R = 50 Om , L = 20 mGn bo'lganda RL-zanjirning parametrlarini hisoblash

F, kHz	0,5	1	2	5	10	20	50
I, rriA
ф, daraja
uR,v
UL,V

Tajriba qismi
Tajriba qismida quyidagilar bajarilishi zarur:

• 
  Generator chastotasining har xil qiymatlarida RL-zanjir elementlaridagi kuchlanishni o'lchang(R va L o'zgarmas);
  
• 
  Generator chastotasining har xil qiymatlarida RL-zanjir kuchlanishi va RL- zanjir toki orasidagi faza siljishlarini o'lchang (R va L o'zgarmas);
  
• 
  Tajriba natijalarini hisoblash natijalari bilan taqqoslang va o'tkazilgan hisoblashlar to'g'riligiga ishonch hosil qiling;
  
• 
  R va L ning har xil qiymatlarida (generator chastotasi o'zgarmas) RL-zanjir elementlaridagi kuchlanishni o'lchang;
  
• 
  R va L ning har xil qiymatlarida (generator chastotasi o'zgarmas) RL-zanjir kuchlanishi va RL-zanjir toki orasidagi fazalar siljishini o'lchang.
  

3-rasmda o'lchashlar o'tkazishning prinsipial sxemasi keltirilgan. Past chastotali generator (chiqish G1 «0 dB») garmonik tebranishlar manbai bo'lib xizmat qiladi. PV1 voltmetr U_G generatorning chiqish kuchlanishini o'lchash uchun ishlatiladi. U_R rezistordagi kuchlanish PV2 voltmetr bilan o'lchanadi. Zanjirdagi tok hisoblash yo'li bilan aniqlanadi:

3-rasm . O’lchashlarni o’tkazishning prinsipial sxemasi.Qurilma elementlarini ulash sxemasi 4-rasmda tasvirlangan. Kuchlanishni o'lchash xatoligi kam bo'lishi uchun PV1 va PV2 voltmetrlarni «_L» umumiy nuqtaga «minusini» ulash kerak («laboratoriya qurilmasining texnik tavsifiga qarang»).Voltmetr PV1 o'lchash chegarasini 2 V ga PV2 voltmetrning o'lchash chegrasini 2 ga teng qilib tanlang. (o'lchashlarni o'tkazish jarayonida boshqasiga o'zgarishi mumkin). Voltmetrlarning ish rejimlarini o'zgartirish tumbleri (LL) o'zgaruvchan kuchlanishni o'lchash holatiga o'nating. Past chastotali generator chiqish kuchlanishi rostlagichini soat miliga qarshi oxirigacha burang. Yig'ilgan sxemani o'qituvchiga ko'rsating. Yig'ilgan sxemani o'qituvchi tekshirgandan so'ng qurilmani tarmoqqa ulang.

4-rasm. Qurilma elementlarini ulash sxemasi
Past chastotali generatorning chiqish kuchlanishini U_G= 1JV qilib o'rnating. Keyinchalik ushbu kattalikni o'zgarmas qilib ushlab turing.
2-jadvalda keltirilgan qiymatlarga mos holda generator chastotasini o'rnatib PV2 voltmetr va fazometr (pi ning ko'rsatishlarini jadvalga kiriting 2-jadvalga kiriting.
2-jadval
U_G- 1 V ,R - 50 Ом , L = 20 mGn

F, kHz	0,5	1	2	5	10	20	50
uR,v
I, mA
ф1 , daraja
uL,v
ф2 , daraja

O'lchashlarni o'tkazib bo'lgandan so'ng past chastotali generatorning chiqish kuchlanishini soat miliga qarshi oxirigacha burang.U_L chulg'amdagi kuchlanishning qiymatini olish uchun 5-rasmga muvofiq o'lchash sxemasini o'zgartiring. Bu bilan zanjir rejimi o'zgarmaydi, lekin PV2 voltmetr chulg'amdagi kuchlanishning ko'rsatishini, fazometr esa generatorning chiqish kuchlanishi va chulg'amdagi kuchlanish orasidagi fazalar siljishini ko'rsatadi. 6-rasmda qurilma elementlarining ulash sxemasi keltirilgan.

5-rasm. O’lchashlar o’kazishning prisipial sxemasi

6-rasm. Qurilma elementlarini ulanish sxemasi.Yig'ilgan sxema o'qituvchi tomonidan tekshirilgandan so'ng past chastotali generator chiqish kuchlanishini Ug= 1 V qilib o'rnating. Ushbu kattalikni keyinchalik o'zgartirmang.

2-jadvalda keltirilgan qiymatlarga mos holda generator chastotasini o'rnating, U_L ning qiymatini ( PV2 voltmetrning ko'rsatishi) va Ф2 fazometrning ko'rsatish qiymatini 2-jadvalga kiriting. O'lchashlarni oxirida past chastotali generatorning chiqish kuchlanishini rostlagichini soat miliga qarshi oxirigacha burang.1 va2 jadvallardagi ma'lumotlarni taqqoslang. Ma'lumotlardagi bo'lishi mumkin bo'lgan tafovutni tushuntiring.L= 20 MGn induktiv chulg'am o'rniga 10 MGn induktiv chulg'amni ulang.Past chatotali generator chastotasini F = 5kHz qilib o'rnating. Past chastotali generator chiqish kuchlanishini Uq= 1 В qilib o'rnating. PV2 voltmetr va fazometr ko'rsatkichlarini 3-jadvalga yozing. Tok I ning qiymatlarini hisoblang va ularni 3- jadvalga kiriting.
3-jadval
F_G= 5 kHz va har xil R va L larda tajriba natijasida olingan RL-zanjir parametrlari qiymatlari

	R = 50 Ом L = 10MGn	R=100 0m L-20MGn
uR,v
I, mA
(pi , daraja )
uL,v
ф2 , daraja
Past chastotali generatorning chiqish kuchlanishi regulyatorini soat miliga qar

shi oxirigacha burang.Zanjirga resistor R= 100 Om va induktiv chulg'am L=20 MGn ni ulang. Past chastotali generator chiqish kuchlanishini Uq= 1 V qilib o'rnating. PV2 volt­metr va fazometr ko'rsatkichlarini 3-jadvalga yozing. Тоk I ning qiymatini hisoblang va ularni 3-jadvalga kiriting.3 va 4 rasmlarga muvofiq o'lchash sxemasiga qayting.R = 100 Om , L = 20MGn bo'lganda o'lchashlarni o'tkazing. Natijani 3- jadvalga kiriting. R = 50 Om , L = 10 MGn bo'lganda o'lchashlarni o'tkazing. Natijani 3- jadvalga kiriting.5 kHz chastotaga mos keluvchi 3-jadvaldan tajriba natijalarini 2-jadvaldagi ma'lumotlar bilan taqqoslang. Zarur xulosalar chiqaring.

Nazorat savollari

1. 
   Qanday toklar va kuchlanishlar garmonik deyiladi? Ular qanday parametrlar bilan tavsiflanadi?
   
2. 
   Davriy tebranishli tok (kuchlanish) ning ta'sir etuvchi qiymati deb nimaga aytiladi? Garmonik tok yoki kuchlanishning ta'sir etuvchi qiymati nimaga teng?
   
3. 
   Rezistiv qarshilikda, induktivlikda garmonik tok va kuchlanishning qiymati qanday munosabat bilan bog'langan?
   
4. 
   Rezistiv qarshilikda, induktivlikda tok va kuchlanish faza bo'yicha qanday siljigan?
   
5. 
   Zanjirning vektor diagrammasi deb nimaga aytiladi RL-zanjirning vektor diagrammasini qurish qoidasi qanday?
   
6. 
   Induktiv qarshilik nima? U induktivlikning kompleks qarshiligi bilan qanday bog'langan?
   
7. 
   Induktivlikning reaktiv qarshiligi chastotaga qaday bog'liq?
   
8. 
   Zanjirning to'liq qarshiligi deb nimaga aytiladi? RL-zanjirning to'liq qarshiligi qanday hisoblanadi?
   
9. 
   Hisoblashlarda real induktiv chulg'amlarda energiya isrofi qaday hisobga olinadi?
   

10.Qanday kuchlanish va toklar garmonikali deb ataladi? Ular qanday parametrlar bilan tavsiflanadi?
11.Davriy tebranishli kuchlanish (tok) ning ta'sir etuvchi qiymati deb nimaga aytiladi? Garmonik tokning yoki kuchlanishning ta'sir etuvchi qiymati nimaga teng?
12.Rezistiv qarshilikda, sig'imda garmonik tok va kuchlanishning qiymati qanday munosabat bilan bog'langan?
13.Rezistiv qarshilikda va sig'imda tok va kuchlanish faza bo'yicha qanday siljigan?
14.Zanjirning vektor diagrammasi deb nimaga aytiladi? RC zanjirning vektor diagrammasini qurish tartibi qanday?
15.Sig'im qarshilik nima? U sig'imning kompleks qarshiligi bilan qandav bog'langan?
16.Sig'imning reaktiv qarshiligi chastotaga qanday bog'liq?
17.Zanjirning to'liq qarshiligi deb nimaga aytiladi? RC zanjirning to'liq qarshiligi qanday hisoblanadi?