1 laboratoriya ishi avtomatiк rostlash sistemalarida ishlatiladigan relelarni о’rganish va xaraкteristiкalarini olish

xarakteristikasi deyiladi. 
Кontaktlar ulangan chiqish zanjiridagi kuchlanish chiqish kattaligi deb olinsa, 
kirish kattaligi chulg’amdan о’tuvchi tok (kuchlanish, quvvat) bо’ladi. 
Ishlab ketish parametri uzilish parametridan doim katta bо’lganligi uchun statik 
xarakteristika quyidagi ko’rinishda bо’ladi: 
1.2-rasm. Relening statik xarakteristikasi 
Quyida (1.3-rasm) chulg’amga parallel ulangan kondensator C yordamida 
relening uzilish vaqtini uzaytirish jarayonini kо’rib chiqamiz. 
Tugmacha КP ni bosganimizda 1-3 va 1-2 zanjirlarda еlektr toki oqimi paydo 
bо’ladi va rele ishlab ketib kontaktlar ulanadi. 4-5 zanjir orqali signal lampasi L 
yonadi. Shu bilan bir vaqtda 1-2 zanjiri orqali kondensator С kuchlanish U gacha 
zaryadlanadi. Bunda uning qobiqlariga еlektr еnergiyasini еlektr maydoni 
ko’rinishida yig’iladi. 
P
z 
= CU/2, 
бунда C - kondensator sig’imi, F; 
U - zaryadlanish kuchlanishi, V. 

---

1.3-rasm. Rele uzilish vaqtini uzaytirish uchun 
kondensator ulash sxemasi 
Tugmachani qayta bosganimizda (о’chirish uchun) zaryadlangan kondensator 
rele chulg’amiga razryadlanadi va bu tok yordamida rele yakori birmuncha vaqt 
ushlab turiladi va relening uzilish vaqti uzayadi. 
Кondensatorning razryadlanish toki quyidagi tenglamadan topiladi:
]
[
),
1
(
A
C
R
U
I
RС
t


U - zaryadlanish kuchlanishi, V; 
R - rele g’altagining qarshiligi, Om; 
t - vaqt momenti, s ; 
C- kondensator sig’imi, F . 
 
Laboratoriya qurilmasining sxemasi va uning tavsifi. Laboratoriya 
qurilmasi relelar yig’ilgan еlektr sxemadan iborat. Unda tok manbaiga ulash uchun 
VК ulagichi, releni ulab-о’chirish uchun PК1 kaliti, еlektrosekundomer, rele 
chulg’amiga kondensator C ni ulash uchun PК2 kaliti joylashgan (1.4-rasm). 
2-3 zanjiri bо’ylab КP kalitining normal yopiq kontaktlari orqali kuchlanish 
berilganda rele R о’zining normal ochiq kontaktlarini ulaydi va hisoblagich 
zanjirini ishga tayyorlaydi. PК1 kaliti buralganda rele zanjiri 2-3 ochiladi (uziladi), 
4-5 zanjiri yopiladi (ulanadi). Hisoblagich zanjiri 4-5 to rele R kontakti 
uzilmaguncha ulangan holda bо’ladi. 
Rele chulg’amiga parallel ravishda kondensator C PК2 kaliti yordamida 
ulanadi. Кondensator C rele R ning uzilish vaqtini uzaytiradi va bu holda 
laboratoriya qurilmasi sxemasining ishlashi yuqorida aytib о’tilgandan farq 
qilmaydi. 
1.4-rasm. Elektromagnit relelarining xarakteristikalarini olish laboratoriya 
qurilmasining umumiy kо’rinishi 
КP 
R 
L 
К 
С 
2 
3 
4 
5 
1 

---

ISHNI BAJARISH TARTIBI 
1. Har xil turdagi relelar va laboratoriya qurilmasining tuzilishi va ishlashini 
о’rganish. 
2. Qurilmani еlektr manbaiga ulash. Bunda yashil lampa L1 yonishi kerak. 
3. Ishlab ketish kuchlanishini aniqlash uchun PК1 ulagichini "ishlab ketish 
kuchlanishini aniqlash" holatiga qо’yiladi. 
4. Reostat R yordamida kuchlanishni oshira borib, relening ishlab ketishini 
ta’minlash (yashil lampa L1 о’chib, oq lampa L2 yonadi). 
5. Voltmetr kо’rsatkichlari 1.1-jadvalga kiritiladi. 
6. Reostat R yordamida kuchlanishni kamaytira borib, relening uzilishini 
ta’minlash (oq lampa L2 о’chib, yashil lampa L1 yonadi). Bu kо’rsatkichlar ham 
1.1-jadvalga kiritiladi. 
7. 4-, 5- va 6- punktlar besh marta qaytariladi. 
8. PК1 ulagichi "uzilish vaqtini aniqlash" holatiga qо’yiladi. 
9. PК2 ulagichi "kondensatorsiz" holatiga qо’yiladi. 
10. КP tugmachasini 3-5 sekund oraliq berib, 10 marta bosiladi. 
Elektrosekundomer kо’rsatkichlari 1.2-jadvalga kiritiladi. 
11. PК2 ulagichini "kondensator bilan" holatiga qо’yib, rele chulg’amiga 
parallel kondensator ulanadi. 
12. КP tugmachasini 5-8 sekund oraliq berib, 10 marta bosiladi. 
Elektrosekundomer kо’rsatkichlari 1.2-jadvalga kiritiladi. 
13. Qurilma еlektr manbaidan uzilib, tartibga keltirib qо’yiladi. 
TAJRIBA NATIJALARI JADVALLARI 
1.1-jadval 
Relelar parametrlari
RPU-2-M3
R-160 Om RPS-113U3 R=260 Om 
Tajribalar soni О’rta-
cha 
qiym. 
Tajribalar soni О’rta
-cha 
qiym
. 
1 2 3 4 5 
1 2 3 4 5 
U
i.k
. 
U
i.
k 
I
i.k
. 
I
i.k.
U
uz 
U
uz 
I
uz 
I
uz 
K
qa
y 
K
qa
y
Hisoblab aniqlanadigan ko’rsatkichlar:
1. Ishlab ketish toki 
I
i.k.
= U
i.k.
/R = 
2. Uzilish toki 
I
uz
= U
uz
/R = 
3. Qaytish koеffitsienti К
qay
= I
uz
/I
i.k.
=U
uz
/U
i.k. 
=

---

 1.2-jadval 
Relega parallel ravishda kondensator ulanganda va kondensatorsiz 
1.5-rasm. Tajriba natijalari asosida qurilgan RPU-2-M3 relening statik 
xarakteristikasi 
1.6-rasm. Tajriba natijalari asosida qurilgan RPS-113U3 relening statik 
xarakteristikasi 
BAJARILGAN ISH BO’YICHA HISOBOT MAZMUNI 
1. Relelarning eskizlari. 
2. Tajriba yo’li bilan olingan va hisoblab chiqilgan qiymatlar jadvallari. 
3.Tadqiq qilingan elektromagnit relelarning statik xarakteristikalari. 
Zanjir 
holati 
Tajriba 
soni 
О’rta
-cha 
Zanjir 
holati 
Tajriba 
soni 
О’rta
-cha 
1 2 3 
1 2 3 
Кonden-
sator 
ulangan
da 
Кonden-
sator 
ulangan
da 
Кonden-
satorsiz 
Кonden-
satorsiz 

---

4. Bajarilgan ish bo’yicha xulosa. 
NAZORAT SAVOLLARI 
1. Qanday elementga rele deb aytiladi? 
2. Relelarning qanday turlari bor? 
3. Elektromagnit relening ishlash tartibini ayting. 
4. Rele ishini xarakterlovchi parametrlarni ayting.