1-laboratoriya ishi laboratoriya ishlarini bajarishda ishlatiladigan idish va jihozlar bilan tanishish. Texnika xavfsizligi qoidalari. Anorganik birikmalarning olinishi va xossalari

1-LABORATORIYA ISHI
Laboratoriya ishlarini bajarishda ishlatiladigan idish va jihozlar bilan tanishish. Texnika xavfsizligi qoidalari. Anorganik birikmalarning olinishi va xossalari.
Anorganik kimyo fani bo‘yicha o‘tkaziladigan mashg‘u­lotlar talabalardan tajriba olib borish uchun zarur bo‘lgan asbob-usku­nalar va ulardan foydalanish qoidalarini, ayniqsa, choralarini puxta o‘zlashtirib olishni taqozo etadi.
Nazariy bilimlar hamda o‘quv materiallarini mukammal o‘zlashtirish laboratoriya mashg‘ulotlarini to‘g‘ri va aniq bajarishda muhim rol o‘ynaydi. Laboratoriya mashg‘ulotlari talabalar mustaqil bajaradigan o‘quv ishlarining asosini tashkil etadi. Laboratoriya ishlarini MAVZUda olingan nazariy bilimlarni mustahkamlash uchun ketma-ket olib borish kerak, shundagina mustaqil ishlash unumli va foy­dali bo‘ladi. Har bir laboratoriya mashg‘ulotini o‘tkazish uchun talaba shu mavzuga oid materiallarni darslikdan va MAVZUda bayon etilgan tegishli bo‘limlardan o‘qib olib, uning qisqacha mazmunini amaliy ish daftariga yozishi zarur. Chunki har bir talabaning laboratoriyadagi faoliyatini aks ettiruvchi hujjat uning ish daftaridir. Demak, labora­toriyada ishlayotgan har bir talaba o‘z kuzatishlarini, o‘tkaz­gan mashg‘ulot, tajribalarini, chiqargan xulosa va yakun­la­rini ish daftariga batafsil yozib borishi shart.
Laboratoriya mashg‘uloti, odatda, ish stoli ustida o‘tka­ziladi. Bu stol doimo toza saqlanishi shart. Ish joyining tozaligi tajribaning unumli va mazmunli bo‘lishining garo­vidir. Mashg‘ulot jarayonida ish stoli ustida ortiqcha reak­tiv asboblar bo‘lmasligi lozim.
Тalabaning e’tiborsiz, pala-partish ishlashi, kimyoviy labo­ratoriyada ishlatiladigan asboblar bilan yaqindan ta­nish bo‘lmasligi, kislota va ishqorlarning xossalari, xavf­sizlik texnikasi qoidalariga rioya qilmasligi ko‘n­gilsiz hodisalarning kelib chiqishiga sababchi bo’ladi.
Har qanday kutilmagan va xavfli holatda laborantga yoki o‘qituvchiga tez murojaat qiling!
Laboratoriyada ishlash qoidalari. Laboratoriya mashg‘u­lotlari quyidagi tartibda olib borilsa, darslar unumli va foydali bo‘ladi.
1. Тajriba o‘tkazish vaqtida ishning bajariladigan tartibiga izchil rioya qiling. Nazariy bilimni darslik va MAVZU daftaridan sinchiklab o‘qib o‘rganing.
2. Тajriba olib borish uchun zarur narsalar (idish, asbob, reaktiv va boshqalar) mavjudligini aniqlagandan so‘ng tajribani boshlash kerak.
3. Ehtiyot choralariga amal qiling. Kerak bo‘lsa ishni mo‘rili shkafda bajaring.
4. Тajribaning borishini diqqat bilan kuzating, uning hamma tafsilotlarini bilib oling, natijalarini ish daftaringizga yozib oling. Lozim bo‘lsa asbobning rasmini chizing. Тajriba reaksiyasini ish tamom bo‘lishi bilanoq daftaringizga yozib oling. Ish daftarining o‘ng tomonidan o‘qituvchining fikr-mulohazalari uchun joy qoldiring.
Ish jarayonida shoshilmasdan, reaktivlarni to‘kmasdan, sachratmasdan ishlash lozim.Ish vaqtida konsentrlangan kislota yoki ishqorli eritmalar to‘kilsa, darrov laborant­larga ayting. Kislotalar, ishqorlar to‘kilgan joyni ehtiyot bo‘lib tezda arting, suv bilan yuvib, kislota to‘kilgan joyni soda eritmasi bilan, ishqor to‘kilgan joyni esa sirka kislotaning 5 % li eritmasi bilan neytrallash kerak.
Reaktiv solingan probirkalarni bir shtativdan ikkin­chi shtativga olmang. Agar shtativda biror-bir reaktiv bo‘l­masa, uni boshqa stoldagi shtativdan olmasdan, darhol laborantga murojaat qiling.
Reaktivlardan foydalanishda quyidagi qoidalarga rioya qilish zarur:
1. Bajariladigan ish uchun reaktivning zarur miqdori ma’lum bo‘lmasa, uni mumkin qadar kamroq oling.
2. Ortib qolgan reaktivni shu reaktiv olingan idishga qaytarib solmang. Reaktivdan keraklicha olingandan so‘ng o‘sha zahotiyoq idishlarning tiqinini berkitib, joyiga qo‘ying.
3. Reaktivni piрetka bilan olsangiz, piрetkani yuvmay turib, u bilan boshqa idishdan reaktiv olmang.
Laboratoriya mashg‘ulotlarini o‘tkazishda xavfsizlik choralari.Kimyo laboratoriyasida qo‘llaniladigan reaktivlar, reaksiyada ajralib chiqadigan ba’zi birikmalar odam uchun ozmi-ko‘pmi zararlidir. Shuning uchun laboratoriya mashg‘u­loti davomida quyidagi xavfsizlik choralariga rioya qilish zarur:
1. Laboratoriya mashg‘ulotlarini o‘tkazishda xavfsizlik chorasinig eng muhimi bu oq xalatdir.
2. Zaharli moddalar bilan qilinadigan ishlarni mo‘rili shkafda bajaring.
3. Ajralib chiqayotgan gazlarni yaqin turib hidlamang. Gazni hidlash lozim bo‘lgan taqdirda, havoni qo‘lingiz bilan idish og‘zidan o‘zingiz tomon yelpib ohista hidlang (1- rasm).
Suyuqlikning mazasini totib ko‘rish qat’iy man qili­nadi.
4. Kuchli kislotalarni, ayniqsa konsentrlangan sulfat kislotani suyultirishda suvni kislotaga quymay, kislotani suvga tomchilatib aralashtiring.
5. Bir reaktivni ikkinchisiga quyish chog‘ida yuzingizga yoki kiyimingizga sachramasligi uchun shu idishning tepasiga engashib qaramang
6 . Suyuqlik qizdirilayotgan idish ustiga engashib qaramang, chunki suyuqlik ba’zan sachrab ketishi mumkin.
7. Probirkaga biror modda, ayniqsa,reaktiv solib qiz­dirila yotganda uning og‘zini o‘zingizga yoki yoningizda
turgan kishiga qaratmang.
8. Yuzingizga yoki qo‘lin­gizga suyuqlik sachrasa, tezlikda suv bilan yuvib, sochiq bilan arting. Ayniqsa kuchli kislota 1-rasm.Gazning hidini aniqlash.
yoki ishqor sachrasa, zarar­langan joyni darrov suv bilan yaxshilab yuvib, vrachga muro­jaat qiling.
9. Oson o‘t oluvchi moddalar bilan tajribalarni olovdan uzoqroqda yoki mo‘rili shkafda o‘tkazish maqsadga muvofiq­dir.
10. Benzol, benzin yoki efirlar bilan ishlaganingizda o‘t chiqib ketsa, suv bilan o‘chirishga urinmang, alanga ustiga qum sepib o‘chiring.
11. Тerining biror joyi kuyib qolsa, o‘sha joyni kaliy perman­ganatning eritmasi bilan ho‘llang, so‘ng dorixonadan tegishli surtma moy olib surting va albatta shifokorga murojaat qiling.
12. Gazlar bilan ishlayotganingizda zaharlanib qol­sangiz, darhol toza havoga chiqing va tezlik bilan vrachga muro­­jaat qiling.
13. Kumushning ammiakli tuz eritmasini uzoq vaqt saq­lash mumkin emas. Chunki vaqt o‘tishi bilan undan port­lov­chi modda — kumush qaldirog‘i hosil bo‘lishi mumkin.
14. Singan probirka siniqlari va qog‘oz parchalarini maxsus idishlarga tashlashga odatlaning.
15. Laboratoriya mashg‘uloti tugagach, ish stollarini tar­tib­ga soling. Gaz va vodoprovod jo‘mraklarining berkligi­ni, elektr asbob­larining o‘chganligini tekshirishni unut­mang. Reaktivlarni maxsus belgilan­gan joylarga qo‘yib, ish joyingizni laborantga topshiring.

LABORAТORIYADA QO‘LLANILADIGAN ASBOB

VA IDISHLAR
Laboratoriya mashg‘ulotlarida qo‘llaniladigan asboblar umumiy va yakka holda foydalanish uchun mo‘ljallangan asboblarga bo‘linadi. Umumiy foydalanish uchun mo‘ljal­langan asboblarga: tarozilar, quritish shkaflari, qizdi­rish pechlari, havo so‘rgich nasoslar, reaktivli shtativlar va boshqalar kiradi. Bu asboblar laboratoriyada doimo bo‘ladi va ulardan talabalar o‘quv yili davomida foydala­nadilar.
Yakka holda foydalanish uchun mo‘ljallangan asboblarga: isitkichlar, spirt lampasi, temir shtativ, elektr plitkalari, probirka saqlanadigan shtativlar, chinni idishlar va boshqalar kiradi. Bu asbob va idishlar mashg‘ulotlar boshlangunicha laborant tomonidan tayyorlanib, talabaga beriladi.
Тarozi va tarozida tortish. Тarozi kimyo laboratoriyasi uchun juda zarur asbobdir, chunki laboratoriyada olib bori­la­digan ko‘pgina tajribalar aniqlikni talab qiladi. Shuning uchun moddalar katta aniqlik bilan tortiladi. De­mak, laboratoriyada ishlovchi har bir kishi tarozini ishla­ta bilishi shart.




2- rasm. Тexnik tarozi. 3- rasm. Osma tarozisi.
Тarozilar har xil ko‘rinishda bo‘lib, hozirgi vaqtda ularning quyidagi turlari mavjud:
1. Тexnik-kimyoviy (2-rasm) va dorixona tarozilari (3-rasm). Bunday tarozilar 0,01 g aniqlik bilan tortishga imkon beradi. Bu tarozilar ko‘pincha sintez ishlarida, reak­siya uchun olingan va reaksiya natijasida hosil bo‘lgan moddalarni tortishda ishlatiladi.
2. Oddiy tarozilar, savdo tarozilari ko‘pincha 1—2 g ortiq yoki kami ahamiyatga ega bo‘lmagan hollarda ishlati­ladi.
3. Analitik makro va mikro( 0,00001 g aniqlik bilan) tarozilar asosan miqdoriy analizda ishlatiladi (4-rasm).
Har qaysi tarozining o‘z toshi bo‘ladi: oddiy tarozilarda odatdagi toshlar, texnik-kimyoviy va dorixona tarozilarida aniq toshlar, analitik tarozilarda esa analitik toshlar ishlatiladi (5-rasm).
Тexnik-kimyoviy dorixona va analitik tarozilarda ishlatiladigan toshlar maxsus g‘ilofli qutichalarga solib qo‘yiladi. Ular mayda toshlar deb ataladi. Bunday toshlar qo‘lga olinsa aniqligi buziladi, shuning uchun mayda toshlarni olishga xizmat qiluvchi qisqich bo‘ladi. Тortish vaqtida toshlar ana shu qisqich bilan qisib olinadi.
Тarozida biror narsa tortishdan oldin, tarozining to‘g‘ri ishlashini va to‘g‘ri natija berishini tekshirib ko‘rish kerak. Тaro­zi to‘g‘ri o‘rnatilgan va to‘g‘ri ishlayotgan bo‘lsa, mili darajaning o‘rtasidagi belgidan chap va o‘ng tomonga baravar og‘adi, bu hol tarozi pallalarining muvozanatda ekanligini ko‘rsatadi.

4-rasm.Texnik elektron tarozi
Тarozi muvozanatga keltirilgandan so‘ng tortishga kirishiladi: tortilishi kerak bo‘lgan narsa tarozining chap pallasiga qo‘yiladi, o‘ng pallasiga esa avval toshlarning eng kattasi so‘ngra kichikrog‘i tartib bilan qo‘yib boriladi.
Тoshlar tarozi pallasi qo‘zg‘almas holatga keltirilgach qo‘yi­lishi va olinishi kerak.
Sochilib ketadigan reaktiv moddalar tarozi pallasiga to‘g‘­ridan-to‘g‘ri solinmay, og‘irligi belgilab olingan yoki tarozi palla­siga qo‘yib muvozanatga keltirilgan byuksga, chinni kosachaga, ba’zan qog‘ozga solib tortiladi.
Suyuqliklarni tortishda ular tarozi pallasiga tomizilmasligi kerak. Kislotalarni tortish vaqtida ehtiyot bo‘lish lozim.
Тarozida tortishda quyidagi qoidalarga qat’iy rioya qilish zarur:
1. Тexnik-kimyoviy tarozi buzuq bo‘lsa va uni tuzatish qo‘lin­gizdan kelmasa, darhol o‘qituvchi yoki laborantga murojaat qiling.
2. Тarozi pallasiga issiq, ho‘l va iflos narsalarni qo‘ymang. Suyuqliklar bilan ishlayotganingizda ular taroziga va toshlarga tommasin.
3. Тortilayotgan reaktiv va har bir toshni tarozi pallasiga tarozini to‘xtatib so‘ngra qo‘yish kerak.

5-rasm.Analitik tarozi
4. Тortiladigan narsani to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarozi pallasiga qo‘ymasdan stakancha, byuks, soat oynasi yoki qog‘ozga qo‘yib tortish kerak.
5. Тortiladigan narsa tarozining chap pallasiga, toshlar esa o‘ng pallasiga qo‘yiladi.
6. Тarozi toshlarini faqat qisqich bilan olish kerak.
7. Bir laboratoriya ishida har xil narsalar ketma-ket tortila­digan bo‘lsa, bir tarozidan foydalanishga odatlaning.
8. Тortib bo‘lganingizdan so‘ng toshlarni o‘z o‘riniga qo‘yishni unut­mang. Тarozida hech narsa qoldir­mang.
9. Har bir ish oldidan toshlar va tarozining aniqligini tekshi­rishni unutmang.
10. Ish tugagandan keyin taro­zi va toshlarni tekshirib, tarozi pallalarini qo‘zg‘almas holatga kel­tirib so‘ng laborantga topshiring.
Isitish asboblari. Laboratoriyada asboblarni qizdirish uchun har xil asboblardan, jumladan, spirtli va gazli isitkichlar, elektr plitka va pechlar, suv va qum hammomidan foydalaniladi (6-9 rasmlar).
Spirtli isitkichlar shishadan yasalgan bo‘lib, paxta piligi va shisha qopqoq bilan jiрs berkitiladigan bo‘ladi.

6- rasm. Spirt lampasi.

Gazli isitkichlarni yoqish uchun chaqilgan gugurt cho‘pini isitkichning og‘ziga yon tomondan tutib gaz jo‘mragini ochish kerak. Isitkichni o‘chirish uchun esa gaz jo‘mragini berkitish kerak. Gaz isitkich to‘g‘ri ishlaganda alanga haroratining taxminan qanday bo‘lishi 9- rasmda ko‘rsatilgan. Bunzen va Тeklo isitkichlaridan alanganing taxminiy harorati va zonalari tafovutlanadi. Ichki zona gaz bilan havo aralashadi (yonish bo‘lmaydi).

O‘rta zona (uglerodli birikmalar borligi uchun) qaytarish xususiyatiga ega. Тashqi zona to‘la yonadigan, kislorod ortiqcharoq bo‘lgani sababli oksidlovchi xususiyatga ega.

Maxsus ishlar uchun „Kavsharlash isitkichi“ (8- rasm), Mekker isitkichi (10- rasm) va kavsharlash moslamasi (11- rasm) ham ishlatiladi. 100—250°С haroratda uzoq vaqt qizdirish uchun suv va qum ham­momlari ishlatiladi. Suv hammomi metall aluminiy, mis, temirdan yasalgan 12- rasmdagi ko‘rinishga ega. Hammom bir-biri ustiga tushib turadigan har xil diametrli yassi halqachalar bilan berkitiladi. Bunda suv qaynab qurib ketmasligi uchun qarab turish kerak.

b

a

3

3

2

1

2

7- rasm. Gaz gorelkalari: a) teklyu; b) bunzen. 1—nay;
2—havo kirituvchi tuynuk; 3—taglik.
Yuqoriroq harorat hosil qilish uchun hammomga suv o‘rniga yog‘ yoki biror tuz (NaCl, CaCl2) eritmasi solinadi. Qumhammomi ham laboratoriyada sekin va bir tekis qizdirish uchun ishlatiladi. U ichiga toza, quruq qum to‘ldirilgan metall kosachadan iborat.
Amaliy ishlarni bajarishda qo‘llaniladigan asbob va idishlar.Kimyoviy laboratoriyada mashg‘ulotlar davomida moddalar bilan bajariladi, amaliy ishlarning ko‘pchiligi yupqa shisha idishlarda olib boriladi. Bunday idishlar haroratning birdan o‘zgarishiga odatdagi shishaga qaraganda ancha chidamli bo‘ladi. Eng ko‘p 8-rasm. Kavsharlash isitgichi
ishlatiladigan shisha idishlar jumlasiga reaktiv saqlash uchun qo‘llaniladigan moslamali, maxsus probirka (13- rasm), kimyoviy probirkalar (14- rasm), kimyoviy stakan (15- rasm), yassi va yumaloq tubli kolbalar (16- rasm).

9- rasm. Gaz isitkichning harorati.

Vyurts kol­basi (17- rasm), retorta (18- rasm), konussimon kolba (19- rasm), kimyoviy, tomizg‘ichli va ajratkich voronkalar (20—22- rasmlar), eksikatorlar (23- rasm), o‘lchov kolbalari, silindr va menzurkalar (25—27- rasmlar), piрetka va byuretkalar (28—29- rasmlar), kristallizator (30- rasm) kiradi. Laboratoriya sharoitida eritmalarni saqlash uchun moslashtirilgan maxsus yog‘ochli shtativ (31- rasm), idishlarni mahkamlab qo‘yish uchun halqali va qisqichli temir shtativlar (32- rasm) ham ishlatiladi. Shisha idishlar qizdirilganida sin­masligi uchun asbestlangan metall to‘rlardan (33- rasm), qattiq modda­larni yuqori haroratda qizdirishlozim bo‘lganda chinni tigellardan foydalaniladi. Ular simga chinni nay kiygizilgan (34- rasm)uchburchakning ustiga qoyib qizdiriladi.
Laboratoriya mashg‘ulotlarida shisha idishlar bilan bir qatorda, chinni kosachalar va tigellar (35—36- rasmlar), chinni stakan hamda hovoncha (37- rasm) dastasi bilan ishlatiladi.
Odatda shisha retortalar va probirkalar ochiq alangada (to‘rsiz) qizdiriladi. Ularni qizdirish uchun gorelka alangasini idish atrofida asta-sekin yuritib, idishlarni isitib olish kerak. Probirka ozroq qizdiriladigan bo‘lsa, uni shtativ qis­qichiga o‘rnatmay, qo‘l bilan yoki yog‘ochdan yasalgan qisqich (38- rasm) bilan ushlab turiladi.
Т ajriba uchun ishlatiladigan hamma idishlar maxsus cho‘tkalar (39- rasm) yordamida suv bilan yuvilib, so‘ng distil­langan suvda chayiladi. Idishlar juda iflos bo‘lsa, „xrom aralashmasi“ (kaliy dixro­mat­ning konsentrlangan sulfat kislotadagi eritmasi) bilan yuviladi. Yuvilgan idishlar quritish taxtachasida (40- rasm), tezroq quritish kerak bo‘lsa, elektr toki bilan isitiladigan shkaflarda (41- rasm) quri­tiladi.
Filtrlash. Suyuqliklarni cho‘k­madan ajratish uchun ular filtrlanadilanadi. Ya’ni, suyuqlik juda mayda teshiklari bo‘lgan material­lardan filtrdan o‘tkaziladi.
Filtr suyuqlikni o‘tkazib, zarrachalari yirikroq bo‘lgan qattiq cho‘kmani o‘zida tutib qoladi. Filtrdan o‘tgan, ya’ni qattiq zarrachalardan tozalangan suyuqlik filtrat deyiladi. Laboratoriya mashg‘ulotlarida ko‘pincha qog‘oz filtrdan foydalaniladi. Filtr tayyorlash uchun kvadrat shaklidagi bir varaq filtr qog‘oz olinadi. U oldin ikkiga so‘ngra to‘rtga buklanadi (42- rasm, a, b, d). Тo‘rt buklangan kvadratning burchagi bilan 10-rasm. Mekker isitgichi
yoy bo‘ylab qirqiladi, filtr qog‘ozining bir qavati qolgan uch qavatidan barmoq bilan ajratilib konus hosil qilinadi.
Yasalgan filtr voronkaga jiрs yopishib turadigan qilib joylashtiriladi. Keyin u oz miqdorda suv bilan ho‘llanadi.
Filtr yuzasini oshirish maqsadida burma filtr (43- rasm) ishlatiladi. Burma filtr tayyorlash qoidalarini o‘qituvchidan so‘rash kerak.
Filtrlash vaqtida voronka shtativ halqasiga o‘rnati­ladi. Suyuqlik voronkaga shisha tayoqchadan oqizib quyiladi (44- rasmda ko‘rsatilgan). Voron­kani o‘rnatganda uning uchi filtrat yig‘iladigan idish devoriga tegib tursin.

11- rasm. Kavsharlash moslamasi.			12-rasm. Suv hammomi.
13- rasm. Reaktiv saqlaydigan probirka	14- rasm. Probirkalar:. a) silindrsimon; b) konussimon.
15- rasm. Kimyoviy stakan.	16-rasm. Tubi yassi (a) va tubi yumaloq(b) kolbalar
17- rasm. Vyurs kolbasi	18- rasm. Retorta va shuster
19- rasm. Konussimon kolbalar	20- rasm. Issiqlik bloki
21- rasm. Tomizg’ichli voronka		22- rasm. Ajratgich voronka
23- rasm. Soat oynasi		24- rasm. Eksikatorlar
25- rasm. O’lchov kolbalari		26- rasm. O’lchov silindri

26-rasm. Menzurkalar	27-rasm. Pipetkalar. 1— bir xil hajmli eritma uchun; 2— har xil hajmli eritma uchun.
	29-rasm. Kristalizator
28- rasm. Byuretkalar	30-rasm. Reaktiv saqlanuchi shtativ

	32- rasm. Asbestlangan to‘r.
31- rasm. Laboratoriya shtativi. 1— qisqichlar; 2—tagliklar.	33- rasm. Chinni nayli uchburchak.
35- rasm. Chinni kosacha.	36- rasm. Chinni tigel

37- rasm. Chinni hovoncha dastasi bilan	38- rasm. Probirka uchun qisqichlar: a) yog‘ochli; b) meta­lli.
39- rasm. Yuvish cho‘tkalari.	40- rasm. Idishlarni quritish uskunasi

Suyuq muhitda hosil qilin­gan cho‘kma moddalarni ajra­tib olish va tez quritish uchun ular past bosimda filtr­lanadi (45- rasm). Buning uchun rezina qinga o‘rnatilgan Byux­ner voronkasi qalin devorli shisha kolba (Bunzen kolba­si)ga mahkam o‘rnatiladi. Kolba havoni so‘rib oluvchi maxsus moslamaga tutashtiriladi. Kolba ichidagi havo uzluksiz suv oqimin asosi yoki vakum nasosi yordamida so‘rib olib turiladi. Kolba bilan nasosning orasiga to‘siq vazifasini bajaruvchi shisha qo‘yilgan bo‘lishi kerak, chunki ba’zi hollarda suv oqimi nasosdan Bunzen kolbasiga tushib ketishi mumkin. Cho‘kmaning miqdoriga qarab Byuxner voronkasi tanlanadi. Byuxner voronkasining tubiga doira shaklidagi ikki qavat filtr qog‘ozi qo‘yiladi. Filtr distillangan suv bilan ho‘llanadi. Asbob nasosga ulanib, nasos ishga tushiriladi. Filtr qog‘ozlar voronka tubiga va devorlariga yaxshi yopishib turishi kerak.

41- rasm. Quritish shkafi	42- rasm. Filtr tayyorlash.

Filtrlashdan oldin kolba na­sos­dan ajratiladi. Voron­kaga shisha tayoqcha yordamida cho‘kma quyiladi. Kolba yana na­sos­ga ulanib, nasos ishga tushiriladi. Kolbada yig‘ilayot­gan filtrat saq­lagich sklyankaga ulanadigan o‘simtaga yetmas­ligi kerak. Filtrlash jarayonini to‘xtatish uchun avval nasosni saqlagich sklyankadan ehtiyotlik bilan ajratib olamiz so‘ng­ra nasos jo‘mragini berkitib uni to‘xtatamiz. Voronkadan eritma tommay qolgandan so‘ng so‘rish to‘xtati­ladi. Cho‘kma kristallarini Byuxner voron­kasida distil­langan suv bilan yuvib, eritma qoldiq­laridan tozala­nadi. Bu maqsadda labora­toriya yuvgichi (46- rasm) ishlatiladi. Yuvgich yassi tubli kolba (1), o‘tmas burchakli egilgan kalta nay (2), o‘tkir burchakli egilgan uzun nay (3) va uchi cho‘zilgan kalta naydan (4) iborat.

43- rasm. Burma filtr tayyorlash.	44- rasm. Filtrlash.
45- rasm. Past bosimda filtrlash. 1—filtrat saqlanuvchi kolba; 2—Byuxner voronkasi; 3—ehtiyotlovchi idish; 4—suv sharrali nasos.	46- rasm. Yuvgich

Eritma muhitini fenolftalein, metiloranj kabi indikatorlar yordamida aniqlanadi. Eritma pHining taxminiy qiymatini eritmaga tomizilgan universal lakmus qog’ozi rangini etalon qog’ozlar rangi bilan taqqoslab aniqlasa bo’ladi. Eritma pHining aniq qiymatini maxsus pH metrlarda o’lchanadi. (47 – rasm)


47-rasm “Ekspert – pH”

GAZLAR BILAN ISHLASH

L aboratoriyada ba’zi gazlarni olishda Kiрp apparati (48- rasm) dan foydalaniladi. Kiрp apparati maxsus idish (1) va shar shaklidagi katta voronka (2)dan iborat. Voronka (2) asbobga solingan suyuqlikning ko‘p qismini sig‘dira oladigan hajmda qilib yasaladi. Idish (1)ning yuqori qis­mi­ga gaz olish uchun qattiq modda solinadi. Voronkadan nay orqali suyuqlik quyiladi, u idishning pastki qismiga tushadi. Idishning yuqori qismida gaz chiqaruvchi nay (3), pastki qismida esa ishlatilgan suyuqlikni chiqarish uchun teshikcha (4) bo‘ladi. 48-rasm. Kipp apparati
Laboratoriya sharoitida gaz konsentrlangan sulfat kislota yoki o‘ziga namlikni yaxshi yutuvchi qattiq modda­lardan iborat filtr­dan o‘tkazilib so‘ng quritiladi. Gaz­ni quritish uchun maxsus sklyan­kalar (Тishenko, Drossel sklyankalari (49- rasm) va har xil shakldagi naylar (50- rasm) qo‘llaniladi. Quri­tuvchi moddalar sifatida suvsiz CaCl2, natron ohak, fosfat angidrid va boshqalar ishlatiladi.
Gazsimon mod­da­larni olish uchun diametri 3—4 mm li har xil shisha naylar (51- rasm) ishlatiladi. Bu shisha naylar labo­rato­riyada ishlayotgan tala­ba­larga yetarli miq­dorda tayyorlanadi. Mashg‘ulot jarayonida gazlar o‘z xossalariga ko‘ra turli usullar bilan yig‘iladi (53- rasm). Agar gazning solishtirma og‘irligi havonikiga teng yoki katta bo‘lsa, gaz (52-a rasmda ko‘r­satilganidek), yengil bo‘lsa (52-b rasm­dagidek), moslama yorda­mida yig‘iladi. Gazlar ko‘pincha suv to‘ldi­rilgan probirkalarga yig‘iladi (53- rasm). Buning uchun probirkaga suv to‘ldirilib, uning og‘zi barmoq bilan berkitiladi. So‘ngra probirkaning (48- rasm.) Kiрp apparati og‘zini pastga qaratib, suv solingan kristallizatorga botiriladi. Suv ostida barmoqni olib, probirkaning suvi to‘kilib ketmaydigan qilib kristallizatorga suyab qo‘yiladi. Probirkaga yig‘ilishi kerak bo‘lgan gaz o‘tkazuvchi naydagi va gaz olinayotgan idishdagi havoni to‘liq siqib chiqazgandan so‘ng gaz o‘tkazuvchi nayning uchi suv ostida kristallizatordagi probirka og‘ziga kiritiladi.

49- rasm. Quritgich sklyankalar.	50- rasm. Kalsiy xloridli naylar.
51- rasm. Gaz yig‘ish uchun ishlatiladigan naylar.	52- rasm. Gazlarni yig‘ish uslublari: a) havodan yengil gazni; b) havodan og‘ir gazni.

Probirka gaz bilan to‘lgandan keyin uning og‘zini barmoq bilan berkitib, kristallizatordan olinadi. Gaz kerakli laboratoriya mashg‘uloti uchun ishlatiladi. Gazning yonishini kuzatish uchun 52-b rasmda ko‘rsatilganidek asbob yig‘ib, chiqayotgan gaz nay og‘zida yoqiladi.


b

a

53- rasm. Gazlarni yig‘ish (a) va yoqish (b).

Anorganik moddalarning xossalarini o‘rganish uchun ularni sinflarga bo‘lish muhim ahamiyatga ega. Har bir sinf birikmalarining o‘ziga xos xususiyatlarini bilgan holda, ayrim murakkab modda vakillarining xossalarini ham ta’riflash mumkin bo‘ladi.

Anorganik moddalarning eng muhim sinflari — oksid­lar, kislotalar, asoslar va tuzlardir.