1-ma`ruza. 8s Mavzu. Nuklein kislotaning genetik roli. Reja

Protenogenli aminokislotalar

4 – jadval

Formulasi	Nomi	Qisqartirilgan belgisi
	Glitsin	Gli
	Alanin	Ala
	Valin	Val
	Leytsin	Ley
	Izoleytsin	Ile
	Asparagin kislota	Asp
	Asparagin	Asn
	Glutamin kislota	Glu
	Glutamin	Gln
	Serin	Ser
	Treonin	Tre
	TSistein	TSis
	Metionin	Met
	Argenin	Arg
	Lizin	Liz
	Gistedin	Gis
	Prolin	Pro
	Fenilalanin	Fen
	Tirozin	Tir
	Triptofan	Tri

4–jadvalda oqsil tarkibida har doim bo’ladigan aminokislotalar keltirilgan, lekin, ayrim oqsillar tarkibida kam uchraydigan aminokislotalar (oksiprolin, -karboksiglutamin kislota, gidroksilizin, 3,5- diyodtirozin va boshqalar) bo’lib, ular shu 20 proteinogenli aminokislotalarning hosilalaridir.

Aminokislotalar kimyoviy tuzilishiga ko’ra alifatik (ochiq zanjirli) aromatik (halqali) va geterotsikliklarga ajraladi. Ular qo’shimcha funktsional guruhlar tutishiga qarab dikarbon, diamin aminokislotalar, oksiaminokislotalar, oltingugurt tutuvchi aminokislotalar va boshqa guruhlarga bo’linadi.

Aminokislotalar optik faollikka ega. Eng oddiy aminokislota glitsindan boshqa hamma aminokislotalar molekulasida assimetrik uglerod atomlari borligi uchun ularning suvli eritmasi qutblangan nur sathini o’ngga yoki chapga buradi.

Oqsillar tarkibidagi barcha aminokislotalar L–qatorga mansubdir. Lekin, tirik tabiatda erkin xolatda yoki kichik peptidlar tarkibida D - qatorga mansub aminokislotalar borligi aniqlangan. Tirik organizmlarning ajoyib xususiyatlaridan biri shuki, unda faqat L– qatorga mansub aminokislotalar sintezlanadi. Ularni kimyoviy yul bilan sintezlaganda L- va D- qatorga mansub ratsemik aralashma hosil bo’lib, ularni bir–biridan ajratish qiyin hisoblanadi. L- va D- qatorga ajratilgan aminokislotalar uzoq muddat saqlansa, qaytadan ratsemat aralashmalarga aylanadilar.

Oqsil tarkibidagi L-shakldagi ayrim aminokislotalar vaqt o’tishi bilan asta-sekin D –holatga o’tishi aniqlangan. Aminokislotalarning bunday xususiyatlari haroratga va aminokislota xiliga bog’liq. Oqsillardagi bu o’zgarishlarni qazib olingan qadimiy suyaklarni, zarurat bo’lganda tirik organizmlarning ham yoshini aniqlashda qo’l keladi. Jumladan, dentindagi (tish tarkibi) oqsildagi L-asparagen kislota o’z-o’zidan har yilda 0,1% ga D-shaklga o’tadi. Yosh bolalarda dentin tarkibidagi aminokislota faqat L shakldagi asparagen kislotadan iborat. Odamning yoshi o’tgan sari L- asparagen kislota D-holatga o’taboshlaydi. Uning miqdoriga qarab tishning yoshini aniqlash mumkin.

Uglevodlarning optik izomerlarini aniqlashda glitserin alьdegid molekulasining kimyoviy tuzilishidan foydalangan holda aminokislotalarning L- va D- qatorga mansubligi belgilanadi.

Ba’zi aminokislotalar (treonin, oksiprolin, izoleytsin) tarkibida assimetrik uglerod atomi bo’lib, ular to’rtta izomer hosil qiladi. Aminokislotalar tarkibida kislotali karboksil (-SOON ) va ishqor xususiyatiga ega bo’lgan aminoguruhlarni (NN₂) tutganliklari uchun ular amfoter elektrolitlardir. Suvli eritmalarda aminokislotalarning har ikkala funktsional guruhlari dissotsiyalanadi. Bunda karboksil guruhidan vodorod ioni (proton) ajraladi, amino guruhi esa uni biriktiradi. Bunday ko’rinishdagi aminokislotalar bipolyar ionlar deb ataladi.

Kislotali muhitda yoki vodorod ionlari kontsentratsiyasi yuqori bo’lganda aminokislotalarning karboksil guruhi kam dissotsiyalanadi. Natijada, ularning molekulasi musbat zaryadga ega bo’lib, elektr maydonida kation sifatida harakat qiladi:

Ishqoriy sharoitda, ya’ni gidroksil ionlari kontsentratsiyasi yuqori bo’lganda, aminokislotalarning amin guruhi oz miqdorda dissotsiyalanadi. SHuning uchun ularning molekulasi manfiy zaryadga ega bo’lib, anion sifatida harakat qiladi.

Yuqorida ta’kidlangandek, aminokislotalar eritmaning rN ga qarab, kation, anion yoki neytral holatga ega bo’ladi. SHu asnoda aminokislotalar ishqoriy, kislotali va neytral holatida bo’lgan guruhlarga ajraladi.

Radikalida karboksil guruhi bo’lgan aminokislotalar asparagin va gulutaminlar kislotali guruhga mansub, molekula radikalida amino, guanidin va imidazolь guruhlarini tutgan aminokislotalar lizin, arginin, gistidinlar ishqoriy hisoblanadi. Qolgan aminokislotalar neytral bo’lib, ularning radikallari na ishqoriy, na kislotali xususiyatga ega emas. Aminokislotalar neytral holatda, umumiy zaryadi nolga teng bo’lganda, izoelektrik nuqta deyiladi.

Biologik ahamiyatiga ko’ra aminokislotalar almashadigan, yarim almashadigan va almashmaydiganlarga bo’linadi. Almashadigan aminokislotalar inson organizmida yetarli miqdorda sintezlanadi. Bularga glitsin, alanin, serin, tsistein, tirozin, asparagin kislota, glutamin kislota, asparagin va glutaminlar mansubdir. Yarim almashadigan aminokislotalar inson organizmida kam miqdorda sintezlanib, o’rni oziq–ovqat bilan ta’minlanadi. Bunday aminokislotalarga tirozin, arginin va gistidinlar kiradi. Almashmaydigan aminokislotalar inson organizmida mutlaqo sintezlanmaydi, deb qabul kilingan edi. Lekin oxirgi tekshirishlar shuni ko’rsatdiki, insonning yo’g’on ichak tarkibidagi mikroorganizmlar majmuasi ishtirokida almashmaydigan aminokislotalar sintezlanar ekan. Mazkur sintezlanish oz miqdorda bo’lganligi uchun oziq–ovqatlar tarkibidagi aminokislotalar bilan qoplanishi zarur. Almashmaydigan aminokislotalarga valin, leytsin, izoleytsin, trionin, lizin, metionin, fenilalanin va triptofanlar kiradi.