1-Ma’ruza. Bolalar jismoniy tarbiyasi texnologiyasi fanining predmeti va asosiy tushunchalari
Yüklə 0,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1-Ma’ruza. Bolalar jismoniy tarbiyasi texnologiyasi fanining predmeti va asosiy tushunchalari . REJA: 1. Jismoniy tarbiya nazariyasining predmeti. 2. Jismoniy tarbiya nazariyasidagi asosiy tushunchalar. 3. Jismoniy tarbiya nazariyasining fanlar tizimida tutgan o‘rni. Tayanch so‘z va iboralar: jismoniy tarbiya nazariyasi, sport nazariyasi, pedagogik qonunlar, ta’lim qonuni, kadrlar tayyorlash milliy dasturi, Ibn Sino, Amir Temur, Paxlavon Maxmud, ilmiy bilim, nazariy bilim, sintez fan, metodik bilim, umumiy madaniyat, jismoniy madaniyat, jismoniy madaniyat – faoliyat sifatida, jismoniy madaniyat – predmet boyligi sifatida, jismoniy madaniyat - faoliyat natijasi sifatida, jismoniy kamolot, jismoniy madaniyat harakati, jismoniy tarbiya, jismoniy tayyorgarlik, jismoniy rivojlanish, sport. Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash nazariyasi fani bola jismoniy tarbiyasi shakllanishining umumiy k,onuniyatlaridan bilim beruvchi fan bo‘lib, bola shaxsining shakllanishi va jismoniy tarbiyalashning umumiy qonuniyatlarini o‘rgana borib, umumiy jismoniy tarbiya nazariyasining g‘oyaviy va metodologik asoslaridan kelib chiqadi va uning muhum tarmokdaridan biri hisobla- nadi. Bu fan bolalar jismoniy barkamolligini, xar tomonlama taraqqiy etgan yuksak madaniyat va axlokri tarbiyalash bo‘yicha ta’lim-tarbiya jarayonlarini ilmiy asosda ko‘rishni belgilaydi. Shuningdek, amaliy fan tarbiyachisini (o‘qituvchisini) bolalar jismoniy barkamolligining vositalari, shakllari va usullari to‘g‘risidagi maxsus bilimlar bilan qurollantiradi, maxsus va tegishli harakat ko‘nikmasi hamda malakalarni shakllantiradi. Jismoniy tarbiya nazariyasi har doim jismoniy tarbiya amaliyotiga suyangan holda rivojlanadi va takomillashadi. Jismoniy tarbiya nazariyasi inson jismoniy kamolotini bonщarishning umumiy qonunlari haqidagi fandir. Nazariyani egallash jismoniy tarbiyaning barcha buishlariga tegishli anik, masalalarni qarab chiqishga to‘g‘ri yondashish imkonini beradi. Jismoniy tarbiya nazariyasi jismoniy tarbiya tizimining maqsadi, vazifalari, xususiyatlari, tamoyillarini o‘rganadi, jismoniy tarbiyaning milliy g‘oya ruhidagi tarbiyaning boshqa tomonlari aqliy, axlokiy, estetik va media tarbiyasi bilan aloqasini ochib beradi. Bunda jismoniy tarbiya vositalarini o‘rganish, jismoniy mashqlarga o‘rgatishi tamoyillari, usul va metodlarini ochish, harakat ko‘nikma- larini shakllantirish hamda jismoniy sifatlarni rivojlantirish, sport mashg‘ulotining umumiy asoslarini ishlab chiqish, jismoniy mashqlar bilan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar turli shakllarining metodikasi (jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari, ertalabki gimnastika, harakatli o‘yin va boshqalar), shuningdek, jismoniy tarbiya ishini rejalashtirish va hisobga olishga katta e’tibor beriladi. Bundan tashqari, maktabgacha yoshdagi, maktab yoshidagi, katta yoshli bolalar, kattalar va keksa kishilar jismoniy tarbiyasining o‘ziga xos xususiyatlari ko‘rsatiladi. Jismoniy tarbiya nazariyasi barkamol insonni tarbiyalash amaliyoti bilan doimo birgalikda rivojlanadi. U ilmiy tadqiqotlar, mamlakatimiz va mustaqil davlatlar hamdo‘stligi mamlakatlarida erishilgan ilg‘or amaliyotdan, o‘tmishdagi tajriba va zamonaviy jahon fanidagi barcha yangiliklardan foydalanadi. Jismoniy tarbiya nazariyasi amaliyotni yagona nazariy asoslar bilan qurollantiradi va bu bilan uning yanada takomillashishiga yordamlashadi Jismoniy tarbiya nazariyasi inson jismoniy kamolotini boshqarishning umumiy qonunlari hakidagi fandir. Jismoniy tarbiya nazariyasi – aqliy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasi bilan chambarchas bog‘liqdir. «Ta’lim tug‘risidagi qonun», «Kadrlar tayyorlash milliy Dasturi», «Sog‘lom avlod Dasturi» jismoniy tarbiya bo‘yicha bir qancha vazifalarni amalga oshirishni nazarda tutadi: 1 1. Bog‘cha va maktab yillaridan boshlab farzandlarini oilaviy hayotga ruhan va jismonan tibbiy tayyorgarliklarini yaxshilash va shu maqsadda maxsus qo‘llanmalar asosida dars o‘tish. 2. Sog‘lom avlod faqat sog‘lom oilada tug‘iladi. Shu munosabat bilan sog‘lom avlodning salomatligini o‘rganish, jismoniy kamoloti haqida tushunchalarni targ‘ib qilish. 3. Onaning homiladorlik davri, hamda farzand tug‘ilgandan keyingi salomatligini nazorat qilish va uning sog‘ligini mustahkamlash. 4. Bolaning 1 yoshgacha bo‘lgan davrida, ularning sog‘lom rivojlanishi uchun ma’sul bo‘lgan muassasalarning harakatlarini va vazifalarini aniqlash va ularning faoliyatini qat’iy nazoratga olish. 5. 1 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan bolalarning sog‘ligini mustahkamlash va ularga tarbiya berishni tug‘ri yo‘lga qo‘yish. 6. Davlat tomonidan jismonan nogiron bolalar himoyasining kuchaytirilishi, ularning jamiyatning to‘laqonli a’zolari qilib yetishtirish uchun shart-sharoit yaratish. Jismoniy tarbiya nazariyasi amaliyot bilan uzviy bog‘likdir. Jismoniy tarbiya nazariyasi – jismoniy tarbiya vositalari, jismoniy mashqlarni o‘rgatish tamoyillarini, usul va metodlarini ochishga, harakat ko‘nikmalarini shakllantirishga va jismoniy sifatlarni rivojlantirishga, jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari, ertalabki badantarbiya, harakatli uyin, shuningdek jismoniy tarbiya ishini rejalashtirish va hisobga olishga katta e’tibor beradi. Jismoniy tarbiya nazariyasi maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyasining o‘ziga xos xususiyatlarini ochib beradi. Jismoniy tarbiya nazariyasidagi asosiy tushunchalar; 1. Jismoniy rivojlanish. 2. Jismoniy tayyorligi. 3. Jismoniy kamolot. 4. Jismoniy tarbiya. 5. Jismoniy tayyorgarlik. 1 Ўзбекистон Республикаси “Таълим тўғрисида” ги қонуни. // Туркистон. - 1997. - 1 октябр. 6. Jismoniy ta’lim. 7. Jismoniy mashqlar. 8. Harakat faoliyati. 9. Sport. 10. Jismoniy madaniyat. 11. Jismoniy harakatlar. 2 Jismoniy rivojlanish – bu kishi organizmi shakl va funksiyalarining o‘zgarish jarayonidir. «Jismoniy rivojlanish» iborasi tor ma’noda qo‘llanilganda, u antropometrik va biometrik ko‘rsatkichlarni anglatadi (buy, gavda og‘irligi, ko‘krak qafasi aylanasi, o‘pkalarning tiriklik sig‘imi, qaddi-qomatining holati) va boshqalar. «Jismoniy rivojlanish» iborasi keng ma’noda qo‘llanganda unga jismoniy sifatlar (tezkorlik, epchillik, egiluvchanlik, muvozanat saqlay olish, ko‘z bilan chamalash, kuch, chidamlilik) ham kiritiladi. Jismoniy tayyorligi – bu harakat ko‘nikmalari, malakalari, jismoniy sifatlarning me’yoriy ko‘rsatkichidir. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun barcha asosiy jismoniy mashq turlari bo‘yicha me’yoriy ko‘rsatkichlar va ularni bajarish sifatiga qo‘yiladigan talablar ishlab chiqilgan. Ular «Uchinchi ming yillikning bolasi» tayanch dasturida ko‘rsatib berilgan. Jismoniy kamolot – bu jismoniy rivojlanishning tarixan shakllangan darajasi va sog‘liqning, hayotga, mehnatga va Vatan himoyasiga har tamonlama jismoniy tayyorlanganlikning eng yuqori bosqichidir. «Jismoniy kamolot» o‘sib boradigan ijtimoiy ehtiyojlar ishlab chiqarish, shuningdek kishilar ehtiyojining o‘sishiga qarab o‘zgarib turadi. Jismoniy tarbiya – bu jismoniy kamolotga erishishga yo‘naltirilgan pedagogik jarayondir. Jismoniy tarbiya jarayonida aqliy, ahlokiy, estetik va mehnat tarbiyasi amalga oshiriladi. Jismoniy tayyorgarlik – bu jismoniy tarbiyaning kasbiy yo‘nalganligidir (aktyor, uchuvchi, kosmonavt…va boshqalarning jismoniy tayyorgarligidir). U aniq kasb xususiyatiga ko‘ra o‘tkaziladigan jismoniy mashqlarning vazifalari, vositalari, o‘tkazish metodikasining o‘ziga xosligi bilan xarakterlanadi. Jismoniy ta’lim – jismoniy tarbiyaning maxsus bilimlar, harakat ko‘nikma va malakalarini egallashdan iborat bir turi. Jismoniy mashqlar – harakatlar, harakat faoliyatlari, harakat faoliyatining murakkab turlari (harakatli o‘yinlar) bo‘lib, ular jismoniy tarbiya vazifalarini hal etish uchun vosita sifatida tanlab olingan. «Mashq» iborasi harakat faoliyatini bir necha bor takrorlash jarayonini ifodalaydi. Sport – bu musobaqa jarayonida namoyon bo‘ladigan, u yoki bu jismoniy mashq turida eng yuqori natijaga erishishga yo‘naltirilgan maxsus faoliyatdir. Jismoniy madaniyat – umumiy madaniyatning bir qismi, jamiyatning ijtimoiy-tarixiy amaliyot jarayonida to‘plangan inson jismoniy kamoloti sohasidagi moddiy va ma’naviy boyliklari majmuasidir. 2 Холодов Ж.К., Кузнецов В.С. Теория и методика физического воспитания и спорта: Учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений. М.: Издательский центр «Академия», 2000. 480 с. Moddiy boyliklarga sport inshootlari (stadionlar, sport zallari, basseynlar, tennes kortlari…), jismoniy tarbiya jihozlari, maxsus kiyim, poyabzal, kiradi, shuningdek kishilarning jismoniy kamolot darajasi ham kiradi. Ma’naviy boyliklarga esa jismoniy tarbiya haqidagi fan va san’at asarlari (adabiyot, haykaltaroshlik, rang-tasvir, grafika, muzika …) mansub. Jismoniy harakat – ijtimoiy harakatning o‘z oldiga aholi jismoniy tarbiyasi darajasini oshirish va sportni rivojlantirishga yordam berishni maqsad qilib qo‘ygan maxsus turi. U davlat, jamoat tashkilotlari va xalq ommasining jismoniy madaniyat va sportni rivojlantirish sohasidagi maqsadga yo‘naltirilgan faoliyatini ko‘zda tutadi. Jismoniy tarbiya nazariyasining fanlar tizimida tutgan o‘rni. Jismoniy tarbiya nazariyasi ijtimoiy, tabiiy va pedagogik fanlar bilan bog‘liqdir. Jismoniy tarbiya va sport hamisha jamiyat hayotining ajralmas bir qismi bo‘lib kelgan. O‘rta Osiyoning mashhur olimi, Abu Ali ibn Sino 1002-1011 yillarda «Tozalik haqida risola» nomli asar yozgan. Bu risolada jismoniy xarakatga rioya etish, kishilarni salomat bo‘lishi va jismonan baquvvat bo‘lishlarini ta’minlaydi. Jismoniy tarbiya nazariyasining ilmiy-tabiiy asosi (anatomiya, fiziologiya, gigiena, bioximiya, biomexanika…) dan tarkib topadi. I.M.Sechenov va I.V.Pavlov ta’limotlari, shuningdek harakat ko‘nikmalarini shakllantirish va jismoniy sifatlarni rivojlantirish, ta’lim va tarbiya jarayonini to‘g‘ri qurish qonuniyatlarini tushunish imkonini beradigan oliy nerv faoliyati haqidagi zamonaviy tadqiqotlar muhim o‘rin egallaydi. Jismoniy tarbiya metodikasi pedagogik fanlar tizimiga kiradi va u psixologii va pedagogika bilan chambarchas bog‘liqdir. Jismoniy tarbiya nazariyasi ixtisoslashgan fan predmetlarining butun bir kompleksi bilan aloqadordir. Ularning bir butun turi gumanitar xarakterda (jismoniy tarbiyaning umumiy nazariyasi, umumiy pedagogika maktabgacha tarbiya pedagogikasi, jismoniy tarbiya va sport psixologiyasi, bolalar psixologiyasi) bo‘lib, jismoniy tarbiyani tashkil etish va rivojlantirishning ijtimoiy qonuniyatlarini, shunindek jismoniy mashqlarning kishi (bola) psixikasiga ta’sirini, pedagogik ta’sir etishning vositalari, shakl va metodlarini qo‘llash qonunlarini o‘rganadi. Ularning ikkinchi bir turi biologik va aralash tabiiy fan predmetlari (jismoniy mashqlarini fiziologiyasi va dinamik anatomiya, bioximiya, meditsina, pediatriya, gigiena, vrach nazorati, davolash fizkulturasi bo‘lib, bolani biologik rivojlantirish jarayonini o‘rganadi. Jismoniy tarbiya sohasida olib borilayotgan ilmiy-tadqiqot ishlari va ilg‘or pedagogik tajribalar. Jismoniy tarbiya nazariyasining asoschilari P.F.Lesgaft, jismoniy mashqlarni tanlashda bolalarning yoshiga xos anatoma-fiziologik va psixologik xususiyatlari, harakatlarni asta-sekin murakkablashtirib va xilma- xillashtirib borish kabi omillarni asos qilib oldi. U jismoniy kamolotni faqat aqliy, axloqiy, estetik kamolot va mehnat faoliyati bilan o‘zaro aloqadorlikdagina mavjud deb bildi. Ye.A.Arkin, L.I.Chuliskaya, D.V.Xuxlaeva, A.V.Keneman … ilmiy tadqiqot ishlarida maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalashning ilmiy asoslarini yaratdilar. O‘zbekistonda jismoniy tarbiyani rivojlanishiga R.I.Ismailov, O.A.Rixsieva, X.T.Rafievalar ham jismoniy tarbiya nazariyasini rivojlanishiga o‘z hissalarini qo‘shganlar. Ayniqsa O‘zbekiston Respublikasi mustaqil davlat bo‘lgandan keyin jismoniy tarbiya masalalariga qadriyatlarni tiklashga va uni rivojlanishiga katta e’tibor berildi. Shu bilan birga Prezidentimiz I.A.Karimov farmonlari bo‘yicha jumhuriyat aholisini sog‘lomlashtirish, xalq sog‘lig‘ini mustahkamlash uchun jismoniy tarbiyaga va sportga katta e’tibor berilmoqda. 1992 yil 14 yanvarda «Jismoniy tarbiya va sport haqida qonun» qabul qilindi. Shu orada Milliy Olimpiada Qo‘mitasi tuzilib, uni Xalqaro Olimpiada Qo‘mitasi tan oldi. Respublika sport Federatsiyalarini Osiyo va jahon federatsiyalari tan olib, o‘z tarkibiga a’zo qilib oldilar. Endi O‘zbekiston sportchilari jahon miqiyosida bo‘layotgan musobaqalarda O‘zbekiston bayrog‘i ostida qatnashmoqdalar. O‘zbekiston Respublikasining Ta’lim tugrisidagi Qonunida (1997,29 avgust) bolalar jismoniy tarbiyasini yanada yaxshilash zarurligi yana bir bor ta’kidlandi. 3 Jamiyat yosh avlodni jismoniy jihatdan sog‘lom, baquvvat, xushchaqchaq bo‘lib, mehnatga, hayotga va Vatanni himoya qilishga tayyor bo‘lib o‘stirishdan juda manfaatdordir. Ushbu hujjatda jismoniy tarbiya uchun sharoit yaratish vazifasi ham qo‘yilgan: sport zallari, maydonchalarni qurish, ularni uskunalar, anjomlar bilan jihozlash va boshqalar. Respublikamizda «Umid nihollari», «Universiada» kabi sport musobaqalari yoshlar o‘rtasida muntazam o‘tkazilib kelinmoqda. Hozirgi vaqtda jismoniy tayyorgarlik «Salomatlik», «Alpomish», «Barchinoy» me’yoriy to‘plamlari asosida aniklanadi. Bu birlashgan davlatlar sport tavsifining talablari hamda me’yorlari bilan aniqlanuvchi harakat ko‘nikma, malaka, jismoniy sifatlar saviyasidir. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun jismoniy mashqlarni asosiy turlari hamda ularni bajarishga oid talablar asosida me’yoriy ko‘rsatkichlar «Uchinchi mingyillikning bolasi tayanch dasturi» da ko‘rsatilgan. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi amaliyot bilan chambarchas bog‘liq holda rivojlanib boradi. Rivojlanish manbai bo‘lib mamlakatimizda va qardosh davlatlarda olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar va ilg‘or tajribalar hisoblanadi. 2000 yil «Sog‘lom avlod yili» deb e’lon qilindi. Bundan oldin «Sog‘lom avlod uchun» ordeni ta’sis etildi va «Sog‘lom avlod uchun» xalqaro jamg‘armasi tuzildi. «Sog‘lom avlod» dasturi ishlab chiqildi. Sog‘lom avlod deganda, eng avvolo, sog‘lom naslni, nafaqat jismonan baquvvat, shu bilan birga, ruhi, fikri sog‘lom, 3 Ўзбекистон Республикаси “Таълим тўғрисида” ги қонуни. // Туркистон. - 1997. - 1 октябр. iymon-e’tiqodi butun, bilimli, ma’naviyati yuksak, mard va jasur, vatanparvar avlod tushuniladi. 4 «Sog‘lom avlod» dasturi» da quyidagi vazifalar belgilangan: -sog‘lom oilani shakllantirish va oilada yuksak ma’naviy-axloqiy muhitni rivojlantirish uchun shart-sharoitlarni takomillashtirish; - davlat, jamiyat va oila tomonidan sog‘lom farzand tug‘ilishiga e’tibor va g‘amxo‘rlikni kuchaytirish; - bolalarning salomatligini mustahkamlash, ta’lim olishi va har tomonlama kamol topishi uchun shart-sharoitlarni yaxshilash; - «Mehribonlik» uylarida, maktab-internatlarda va ixtisoslashtirilgan maktablarda tarbiyalanayotgan bolalarga davlat tomonidan yordamni kuchaytirish. Jismoniy tarbiya tizimining asosiy xususiyatlari. Jismoniy tarbiya tizimining asosiy xususiyatlari bu: - g‘oyaviylik; - xalqchilik; - ilmiylikdir; Jismoniy tarbiya tizimining g‘oyaviyligi va uning yo‘nalganligidir. (vatanparvarlik, o‘z vatanini sevish, uni boyitish…) Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish jarayonida ichki dunyoqarash shakllanib boradi hamda jamiyat a’zolarining ahloqiy sifatlari tarbiyalanib boradi. Jismoniy tarbiya tizimining g‘oyasi, uning vazifalari, tamoyillari, metodlari o‘z ifodasini topgan. Jismoniy tarbiya tizimining mosligi, yo‘nalishi mamlakatimizda butun fuqorolar uchun yagona bo‘lgan jismoniy tarbiya tizimi tuzilganligidir. Halqning jismoniy rivojlanish va jismoniy tayyorgarlik borasidagi muvaffaqiyatlari ishlab chiqarish mas’uldorligining o‘sishiga, demak xalq farovonligiga ta’sir etadi. Shuning uchun har bir shaxsni jismoniy tarbiyalash davlat uchun muhim ishdir. Fuqorolar orasida jismoniy tarbiyani targ‘ib etish maqsadida uyingohlar, suv havzalari qurilmoqda, gimnastika xonalari, maydonchalar jihozlanmoqda, sport anjomlari, kiyimlari, poyabzallar tayyorlanmoqda. Sportning milliy turlari tiklanmoqda va rivojlanmoqda. Yüklə 0,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|