1-ma’ruza. Boshqarish to‘g‘risida tushuncha. Reja

Strukturaviy sxema (model)
Bu sxema tizimning matematik modelini bildiradi. Bunda har bir elementga 
mos ravishda algebraik, differensial, integral tenglamasi yoki qandaydir uzatish 
funksiyasi keltiriladi (1.5-rasm).
1.5-rasm. Strukturaviy sxema. 
Prinsipial sxema. 
Bu sxema funksional sxemani kengaytirilgan ko‘rinishi bo‘lib, bunda har bir 
elementni kengaytirib ko‘rsatiladi. 
Tizimning ishlash prinsipi quyidagicha:
Eng ko‘p tarqalgan avtomatik sistemalardan biri – mustaqil qo‘zg‘atishli 
doimiy tok dvigatelining aylanish tezligini stabillash sistemasidir. Uning ishlash 
maqsadi – valga «yuklanish» berilganda dvigatelning berilgan tezligini ushlab 
turishdan iborat. O‘xshash tipdagi sistemalar, masalan, metal kesish dastgohlarida 
foydalaniladi va bunda metalning kesish chuqurligiga bog‘liq bo‘lgan holda berilgan 
aylanish tezligini ushlab turish lozim. 1.6–rasmda bunday sistemalarni amalga 
oshirishning soddalashgan sxemasi keltirilgan. 
1.6-rasm. Doimiy tok dvigatelining aylanish tezligini stabillash sistemasining 
prinsipial sxemasi 
Bu yerda quyidagi belgilashlar kiritilgan:
U
тоp
– sistemaga berilgan ta’sirning topshiriq qiymati (berilgan kuchlanish);
ОК – kirish va chiqish elektr zanjirlarini moslashtirish uchun operatsion 
kuchaytirgich;

- berilgan kuchlanish va taxogenerator kuchlanishlari o‘rtasidagi farq;
QK – kichik quvvatli ( signalni yuqori kuchlanish (dvigatel yakoridagi 
kuchlanish) ga o‘zgartirib berish uchun quvvat kuchaytirgichi;
D – elektr dvigatel; I – elektr dvigatel zanjiridagi tok;
R, L – yakor danjiridagi qarshilik va induktivlik;
U
ya 
– elektr dvigatel yakori cho‘lg‘amidagi kuchlanish;
U
kuz
– qo‘zg‘atuvchi kuchlanish;

---

TG - taxogenerator (elektr kuchlanishli kichik quvvatli generator), dvigatel 
aylanish tezligini datchigi sifatida foydalaniladi;
U
TG
– taxogenerator kuchlanishi;
М
yu
– yuklanish momenti. Ushbu sistemada manfiy teskari bog‘lanish tashkil 
qilingan va u quyidagicha: 


U
Top

U
TG
Agar М
yu
oshsa, U
TG
pasayib (tushib) ketadi va U
ya
oshib ketib, dvigatelda 
kuchlanish oshib ketganda dvigatel aylanishlarini «ushlab turish» imkonini beradi. 
Agar М
yu
kamayib ketsa, dvigatelning aylanish tezligini juda ko‘p miqdorda oshirish 
imkonini bera olmaydigan teskari jarayon yuz beradi. Ushbu sinf misolini 
tavsiflashda dinamik sistemalarni tavsiflash uchun foydalaniladigan o‘zgaruvchilar: 
kirish - 
Uтоp,
chiqish – U
TG
, g‘alayon – М
yu
, holat - I, U
ya,
parametrlar - L, R кiritilgan.