1-ma’ruza grammatika haqida umumiy ma’lumot reja

4. Suppletivizm.
Bu - o`zaro bog`langan, ma’lum bir tizimni tashkil qilgan 
grammatik ma’nolarni ifodalash uchun alohida-alohida so`zdan foydalanish usuli. 
Masalan, o`zbek tilida bir grammatik tizimni hosil qiladigan I va II shaxs kishilik 
olmoshlarining birligi 
men
va 
sen
so`zlari orqali, ko`pligi 
biz
va 
siz
so`zlaori 
orqali ifodalanadi. 
5. Urg`u 
so`zining grammatik ma’nosini ifoda qilish uchun xizmat qilishi 
mumkin: 
akadé́́́mik
(ot), - 
akademí́́́́́k
(sifat), 
yangí́́́ 
(sifat) – 
yá́́́ngi
(ravish), 
termá́́́
(sifat) – 
té́́́rma
fe’l ning bo`lishsiz shakli. 
6. So`z tartibi.
So`zlarning gapda oldinma-keyin kelish ham ba’zan 
grammatik ma’no ifodalashga yordam beradi. Masalan: 1
. Ajoyib 
odamlar. 2. Odamlar ajoyib.
Birinchi gapda 
ajoyib
so`zi otdan oldin kelib 
sifatlovchi vazifasini, ikkinchi gapda ushbu so`z otdan keyin kelib kesim vazifasini 
bajargan. 
7. Ohang
ham grammatik ma’no ifodalashda katta ahamiyatga ega. Bunda 
grammatik ma’no so`zlarning gap sifatida shakllanishi bilan bog`liq. Masalan: 
Hamma keldi
. (Darak gap) - 
Hamma keldi?
(so`roq gap) - 
Hamma keldi!
(undov 
gap). 

---

So`zning grammatik shakli 
So`zning biror grammatik ma’no ifodalaydigan ko`rinishi uning 
grammatik 
shakli
deyiladi. Grammatik shakl grammatik ma’noni ifodalashning eng zaruriy 
sharti, tilda ular biri ikkinchisiz mavjud bo`lmaydi. Masalan, otlardagi ko`plik 
ma’nosi –
lar
affiksli shakl orqali ifodalanadi: 
gullar
; tushum kelishigi ma’nosini –
ni affiksli shakl ko`rsatadi va h.k. 
O`zbek tilida so`zlar bir grammatik ko`rsatkichli, ko`p grammatik 
ko`rsatkichli yoki grammatik ko`rsatkichsiz shaklda bo`lishi mumkin. Masalan: 
mamlakat
– grammatik ko`rsatkichsiz so`z shakli; 
mamlakatlari
– bir grammatik 
ko`rsatkichli so`z shakli; 
mamlakatlarida
– ko`p grammatik ko`rsatkichli so`z 
shakl. 
Hozirgi o`zbek tilida so`zlarning grammatik shakllari affikslar, yordamchi 
so`zlar vositasida, so`zlarni juftlash yoki takrorlash orqali hosil qilinadi. SHunga 
ko`ra so`zlarning quyidagi grammatik shakllari farqlanadi: