1 Ma'ruza Mavzu

Nazorat uchun savollar
1. Genomika fani haqida nimalarni bilasiz?
2. Genomika metodlari haqida gapirib bering?
3. Genomlarni annotatsiya qilish deganda nimalar tushuniladi?
4. O’zbekistonda genomika fanining rivojlanish holati?

№1 Ma'ruza (Davomi)

Mavzu: Gen va gen kontseptsiyasi xaqida tushuncha, allel va alternativ belgilar
Reja:

1. 
   Gen xaqida tushuncha, allel va alternativ belgilar.
   
2. 
   Ekzon va intronlar. Gen klasterlari, promotor. TATA-blok, SAT-blok, enxanserlar va saylenserlar.
   
3. 
   Uzuq-uzuq va uzluksiz kodlanadigan ketma-ketliklar, regulyator elementlarining joylashishi va o‘lchamlari.
   

Tayanch iboralar: Gen va gen kontseptsiyasi, allel va alternativ belgilar, gen elementlari, Ekzon va intronlar, Gen klasterlari, promotor, TATA-blok, SAT-blok, enxanserlar va saylenserlar.
2.1. Gen xaqida tushuncha, allel va alternativ belgilar.
Gen atamasi 1909 yilda Yoxanson tomonidan Mendel faktorlari asosida joriy etilgan. Gen kontseptsiyasi Sutton tomonidan berilgan. Keyinchalik, Morgan, Bridjes va Myuller tomonidan o‘rganilgan va ishlab chiqilgan.
Genning klassik ta’rifi. Gen rekombinatsiya va mutatsiya funktsiyasi birligi (bitta gen bir belgini ifodalaydi).
Genning zamonaviy ta’rifi. Gen genetik ma’lumotning birligi, ya’ni bitta polipeptid belgilaydigan DNK ketma-ketligi. U kodlovchi va kodlamaydigan boshqaruv ketma-ketliklarini ham o‘z ichiga oladi.
Genning Muhim xususiyatlari: 1. Fizik va fiziologik belgilarni aniqlaydi. 2.Xromosomada joylashgan. 3.Lokus deb nomlangan ma’lum bir pozitsiyani egallaydi. 4.Bitta yo‘nalishda tartiblangan. 5.Allel deb atalgan funktsional holatlarda paydo bo‘ladi. 6.Ba’zilarda ko‘p allel deb nomlanadigan 2 tadan ortiq allel mavjud. 7.Ba’zilar mutant gen (mutatsiya) deb ataladigan ifodada to‘satdan o‘zgarishi mumkin. 8.uning gomolog (krossover) yoki nogomolog kontaktiga (translokatsiya) o‘tkazilishi mumkin. 9.O’zini juda aniqlik bilan ko‘paytirishi (replikatsiya) mumkin. 10.Ma’lum bir oqsilni sintez qiladi. 11.Polipeptid zanjirida amino kislota sekvensini aniqlaydi (genetik kod).
Buyuk olim G.Mendel no‘xat o‘simligi ustida olib borgan genetik tadqikotlar natijasida irsiy omillar (endilikda genlar), uning allel va noallel tiplari haqidagi dastlabki ilmiy dunyoqarashni shakllantirdi. Uning fikricha:
- organizmlarning har bir belgisi ayrim irsiy faktor (gen) tomonidan boshqariladi;
- har qaysi irsiy faktor ikki xil - dominant va retsessiv allel holatida bo‘ladi;
- bitta belgining alternativ (keskin farqlanuvchi) holatda rivojlanishini ta’min etuvchi genlar keyinchalik allel genlar deb ataladigan bo‘ldi.
Bu atamani boshqacha bir gen allellari deb ham yuritiladi;
- ikki va undan ortiq belgilarning namoyon bo‘lishini ta’min etuvchi genlar noallel genlar deb belgilandi.
Mendel allel genlar (bir gen allellari) o‘zaro ta’sir qilgan holatda faoliyat ko‘rsatishining bitta qonuniyatini - to‘liq dominantlik hodisasini