1 ma’ruza mexanika asoslari

O`lchash vositalari	O`lchash chеgarasi	Bo`lim qiymati
Asbobning absolyut xatosi
1	Chizg`ich o`quvchilar chizg`ichi	50 sm gacha	1 mm	± 1 mm
2	chizmakashlik chizg`ichi	50 sm gacha	1 mm	±0,2 mm
3	Po`lat chizg`ich	20 sm gacha	1 mm	±0,1 mm
4	Dеmonstratsion chizg`ich	100 sm	1 sm	±0,5 sm
5	O`lchov lеntasi	150 sm	0,5 sm	±0,5sm
6	O`lchov silindri	250 ml gacha	1 ml	± 1 ml
7	Shtangеntsirkul	150 mm	0,1 mm	±0,05 mm
8	Mikromеtr	25 mm	0,01 mm	± 0,005 mm
9	O`quv dinamomеtri	4 Н	0,1 Н	±0,05 N
10	O`quv tarozisi	200g	—	±0,01 g
11	Sеkundomеr	0—30 min	0,2 s	30min da 1s.
12	Anеroid- baromеtr	720-780 mm.sim. ust	1 mm.sim.ust.	± 3 mm sim. ust.
13	Laboratoriya tеrmomеtri	0-100°С	1°С	±1°С
14	O’quv ampеrmеtri	2 А	0,1 А	±0,05А
15	O’quv voltmеtri	6 V	0,2 V	±0,15 V

Zichlik haqida umumiy tushuncha


Zichlik deb, moddaning birlik hajmiga to'g'ri kelgan massasiga aytiladi.Uning hisoblash ifodasi

ρ - zichlik, m - massa, V - hajm.
Zichlikning SI sistemadagi birligi kg/m³ SGS sistemadagi birligi g/sm³. Undan tashqari g/ml, g/m³, g/dm³ va boshqa birliklar ishlatilishi mumkin.
Gazlarning zichligi kichik, suyuqliklarda kattaroq bo'ladi. Qattiq jismlarning zichligi ularnikidan katta bo'ladi
Zichliklar jadvali

Qattiq jismlar	g/sm^3	Suyuqliklar	g/sm^3	Gazlar	g/sm^3
Aluminiy	2,7	Kerosin	0,8	Kislorod	0,00143
Mis	0,9	Spirt	0,79	Azot	0,00125
Kumush	10,5	O'simlik yog'i	0,9	Vodorod	0,09
Oltin	19,3	Sulfat kislotasi	1,8	Tabiiy gaz	0,0008
Po'lat	7,8	Sut	1,03	Xlor	0,00321
Platina	21,5	Asal	1,35	Is gazi	0,00125
Iridiy	22,4	Dengiz suvi	1,03	Karbonat
Marmar	2,7	Benzin	0,71	angidrid	0,00198
Deraza oynasi	2,5
* Suyuqliklar hajmi litrda berilsa, 1 litr = 1 dm^3 = 0,001 m^3 orqali hisoblanadi.

QATTIQ JISMLARNING ZICHLIGIGA OID MASALALAR

1. 
   Rasmda massalari bir hil bo’lgan qahrabo (1) va misdan (2) yasalgan kublar tasvirlangan. 1 sm³ hajmdagi qaysi moddaning massasi katta va necha marta katta?
   

2. 
   Misdan yasalgan ikkita parchinlarning massalari biri ikkinchisidan ikki marta katta bo’lsa, ularning hajmlari qanday nisbatda bo’ladi?
   
3. 
   Alyumin va parafindan tayorlangan sharlarning diametrlari bir hil bo’lsa, ularning qaysinisini massasi kichik va necha marta?
   
4. 
   Bola tarozidan foydalanib stakan to’la suvning massasi pista yog’iga qaraganda katta, sutga qaraganda kichik ekanligini aniqladi. Ushbu suyuqliklarning qaysi birining zichligi eng katta va eng kichik?
   
5. 
   Rasmda tasvirlangan muvozanatdagi tarozi pallalarida turgan kublarning zichliklari bir hilmi?
   

6. 
   Rasmda tasvirlangan bir hil hajmli idishlarga massalari bir hil suv (chapdagi idishga) va sulfat kislota (o’ngdagi idish) quyilgan. Ushbu suyuqliklarning qaysi birini zichligi katta? Nima uchun?
   

7. 
   Rasmda tasvirlanga tarozining bir pallasiga qo’rg’oshin slindr, ikkinchisiga qalay joylashtirilgan. Qo’rg’oshin slindr qaysi pallada joylashtirilgan?
   

8. 
   Rasmda tasvirlangan taroziga hajmlari bir hil temir va cho’yan brusoklar qo’yilgan. Temir brusok tarozining qaysi pallasida ekanligini toping.
   

9. 
   Massasi 40 kg dubning hajmiga teng bo’lgan qayinning massasini toping.
   
10. 
    Butilkaga 500 ml suv ketadi. Massasi 720 g bo’lgan sulfat kislota ushbu butilkaga sig’adimi?
    
11. 
    Idish suv bilan to’latilgan. Qaysi holatda suv ko’proq to’kiladi: suvga qo’rg’oshin brusok tushirilgandami yoki qalay brusok tushurilgandami? Har bir brusokning massasini 1 kg dan deb hisoblang.
    
12. 
    Detallarni yuvib-tozalash uchun ularni kerosinga botiriladi. Qaysi holatda kerosin sathi balandroqqa ko’tariladi: mis detal botirilgandami yoki alyumin detal botirilgandami? (detallar massalarini bir hil va quyma holatda deb hisoblang)
    
13. 
    Temir va alyumin ko’ndalang kesim yuzi va massasi bir hil bo’lsa, ularning qaysi biri uzunroq?
    
14. 
    Suyuq kislorodning zichligi 1140 kg/m³. Bu raqam nimani anglatadi?
    
15. 
    Hajmlari 1 m³ dan bo’lgan geliyning massasi vodorodning massasidan necha marta katta? (Og’zaki)¹
    
16. 
    1 dm³ hajmdagi alyumin shu hajmdagi qo’rg’oshindan massasi qanchaga kichik?
    
17. 
    Hajmlari bir hil bo’lgan mramor bo’lagi, parafin bo’lagidan necha marta og’irroq?
    
18. 
    Massasi 59 g bo’lgan kartoshka 50 sm³ hajmga ega bo’lsa, uning zichligini toping va kg/m³ da ifodalang.
    
19. 
    Hajmi 125 sm³ bo’lgan shar 800 g massaga ega bo’lsa, sharning to’la yoki yarim sharligini aniqlang.
    
20. 
    Massasi 461.5 g bo’lgan metal bo’lagi 65 sm³ hajmga ega bo’lsa, bu qanday metall?
    
21. 
    Hajmi 1 l bo’lgan pista yog’ining massasi 920 g bo’lsa unuig zichligini kg/m³ da toping.
    
22. 
    Massasi 240 g bo’lgan menzurkaga 75 sm³ hajmli kislota quyildi. Kislota bilan birga menzurka massasi 375 g bo’lgan bo’lsa, menzurkaga qanday kislota quyilgan?
    
23. 
    Podshipnik vtulkasining massasi 3,9 kg, hajmi 500 sm³ bo’lsa, vtulka qanday metaldan yasalgan?
    
24. 
    Massasi 300 g bo’lgan brusokning o’lchamlari 15x5x2 sm bo’lsa, uning zichligini toping.
    
25. 
    а) Bakni kerosin bilan to’ldirilganda uning massasi 32 kg ga ortsa, bakning sig’imini toping.
    

б) Rasmdagi menzurkaga suv quyilgan. Agar suvni to’kib tashlab, shunday massali kerosin quyilsa, ushbu menzurkaga sig’adimi?

26. 
    Har birini hajmi 20 dm³ bo’lgan 50 ta quruq qayin daraxti avtomashinaga yuklansa, mashina massasi qanchaga o’rtadi?
    
27. 
    а) Massasi 21 t bo’lgan temiryo’l platformasiga hajmi 19 m³ bo’lgan granit yuklansa, platformaning umumiy massasi qanday bo’ldi?
    

б) hajmlari 250x120x60 mm bo’lgan g’ishtdan nechtasi avtopritsepga yuklansa, pritsep massasi 3 t ga ortadi?

28. 
    Zichliklar jadvalidan foydalanib, quyidagi jismlarning massalarini toping: а) hajmi 20 sm³ bo’lgan cho’yan; б) 10 см³ li qalay; в) 500 см³ li mis; г) 2 м³ li granit; д) 0,5 м³ li parafin; е) 10 м³ li beton; ж) 15 см³ li yantar.
    
29. 
    Avtomobil bakiga 200 l benzin quyilsa, uning massasi qanchaga ortadi?
    
30. 
    O’lchamlari 1x0,8x0,1 m bo’lgan mramor plitaning massasini aniqlang.
    
31. 
    Latun qotishmasini olish uchun 178 kg mis va 355 kg rux eritilib aralashtiriladi. Hosil bo’lgan qotishmaning zichligini toping.
    
32. 
    Inson 1 min davomida 15 marta nafas oladi. Bunda uning o’pkasidan 600sm³ hajmli havo o’tadi. 1 soat davomida o’pkadan o’tadigan havoning massasini va hajmini toping.
    
33. 
    Uzunligi 30 sm, kengligi 20 sm bo’lgan akvariumga 25 sm balandlikda suv quyilgan bo’lsa, quyilgan suvning massasini aniqlang.
    
34. 
    Bo’yi 3 m, eni 2,5 m va qalinligi 0.6 sm bo’lgan shisha oynani massasini toping.
    
35. 
    Bir sutka davomida qirg’oqdan 5000 м³ qum olinadi. ushbu qumni olib ketish uchun 65 t yuk ko’taradigan temiryo’l platformasidan qancha kerak? (Qumni quruq deb hisoblang.)
    
36. 
    * Qalinligi 5 mm bo’lgan temir buyum xuddi shunday alyumin bilan almashtirildi. Uning massasi qanchaga kamayadi. (o’lchamlari rasmda ko’rsatilgan)².
    

37. 
    Agar avtomobil 100 km yo’lga 10 kg benzin sarflasa, 60 l benzin bilan qancha masofani bosib o’tadi?
    
38. 
    Чтобы жесть, используемая для изготовления консервных банок, не ржавела, ее покрывают тонким слоем олова (лудят) из расчета 0,45 г олова на 200 см² площади жести. Какова толщина слоя олова на жести?
    
39. 
    Massasi 684 g bo’lgan qo’rg’oshin bo’lagini stakan to’la suvga solinganda qancha hajmli suv tashqariga to’kiladi.
    
40. 
    Massasi 17,8 kg bo’lgan mis detalni yuvish uchun kerosinli bakka solindi. Ushbu detal siqib chiqargan kerosinning massasini toping.
    
41. 
    *1000 t neftni eltish uchun hajmi 50m³ bo’lgan temiryo’l sisternalaridan nechtasi talab etiladi?