1-ma’ruza: texnik ijodkorlik va dizayn fanining mohiyati va vazifalari

5 -MAVZU: IJODKORLIK FAOLIYATINING ASOSIY TUSHUNCHALARI

Ta’limiy uchlik – «maqsad - jarayon - natija»ning o‘rta bo‘g‘iniga hozir e’tibor kuchaygan bo‘lsa-da, bir qator pedagog olimlar ushbu zanjirning boshidagi va oxiridagi halqalarini chuqur o‘rganmoqdalar. Masalan, bu sohada CHikago universiteti professori Benjamin Blum tomonidan bilim olish sohasidagi o‘quv maqsadlari taksonomiyasining yaratilishi diqqatga sazovordir.

«Taksonomiya» atamasi yunoncha taxis (tartib bo‘yicha joylashuv) va nomos (qonun) so‘zlaridan iborat bo‘lib, ob’ektlarni o‘zaro aloqadorlik asosida tasniflash va tizimlashtirish ma’nosini anglatadi.
Blum taksonomiyasi o‘quv faoliyatining turli sohalarini qamrab oladi: kognitiv (bilish), affektiv (hissiy - qadriyatli), psixomotor (harakat).
1. Kognitiv soha. Bu sohada olingan texnik bilimlarni kasbiy-pedagogik ijodkorlikni rivojlantirishda texnologik jihatdan qayta takrorlash, ularni egallangan kompetensiyalar bilan uyg‘unlashtirish natijasida yangi kasbiy-pedagogik ijodkorlik va texnik-texnologik mashq bajarish qonun-qoidalarini o‘rganish zaruratiga tegishli o‘quv maqsadlari kiritiladi.
2. Affektiv soha. Kasbiy-pedagogik ijodkorlikni rivojlantirish jarayonida kasbiy qiziqish va moyilliklarni shakllantirish, ichki hamda tashqi psixologik ta’sirlar natijasida texnologik munosabatni o‘rnatish, uni mustaqil faoliyat davomida tushunib etish orqali kasbiy faoliyat amaliyotiga tatbiq qilish maqsadlari kiritiladi.
3. Psixomotorli soha. Bunga kasbiy-pedagogik ijodkorlikni rivojlantirish jarayonidagi psixologik faoliyat, texnik va texnologik jarayonlarda jismoniy faoliyat natijasida asab muskullarini markazlashtirish kompetensiyalarini shakllantirish bilan bog‘liq maqsadlar kiritiladi.
Blum taksonomiyasi asosida ijodkorlikni rivojlantirish maqsadi, mazmuni, shakllarini hamkorlikda va individual tarzda tashkil etish mexanizmlari ishlab chiqildi va amaliyotga tatbiq etildi. (O.A.Qo‘ysinov)




Kasbiy-pedagogik ijodkorlik faoliyatini yurita olish kompetensiyasini shakllantirishning umumiy tuzilmasi

Ko‘pchilik konsepsiyalarda iqtidorlilik va uning rivojlantiruvchi asoslari shaxs kreativligi tushunchasi bilan ifodalanuvchi ijodiy imkoniyatlari va qobiliyatlari orqali tavsiflanadi. Kreativlik fikrlashda, muloqotda, faoliyatning alohida turlarida namoyon bo‘lishi mumkin. U umumiy holatda shaxs yoki uning alohida qobiliyatlarini tavsiflashi mumkin. Ko‘pchilik holatlarda “kreativlik”deyilganda texnik malakalarni egallash, yaxshilash va takomillashtirish, muammolarni o‘zgacha nuqtai nazardan o‘rganish, yangi, nostandart echimlarni topish qobiliyati tushuniladi. Insonning ijodiy imkoniyatlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bevosita uning bilim olish qobiliyatlari bilan bog‘langan emas va hamma vaqt ham u intellekt testlarida namoyon bo‘lavermaydi. Aksincha, ijodkorlik egallangan bilimlarning miqdori va turli-tumanligi bilan emas, balki qat’iy tarkib topgan tushunchalarni ijro eta oluvchi yangi g‘oyalarni seza olish qobiliyati bilan izohlanadi. Ijodiy g‘oyalar odatda relaksatsiya paytida, oldindan jiddiy izlanishlar natijasida tayyorlangan, jamlangan holda emas balki tarqoq diqqat payti yuzaga keladi.

Kreativlikni jarayon sifatida o‘rganish–keng tadqiq qilinuvchi yo‘nalish hisoblanadi. “Kreativlik” tushunchasini o‘rganish bilan bir qatorda xorijiy olimlar kreativ shaxs tavsifiga alohida e’tibor qaratadilar. Ko‘pchilik holatlarda birinchi o‘rinda moslashuvchanlik kommunikativlik, mustaqillik kabi ko‘nikmalar qayd etiladi.
Kreativlikni tashxis qiluvchi metodikalar odatda, sinaluvchini o‘ziga xos, original, ko‘p varianli, turli-tuman javoblarni berishga undovchi yo‘riqnomaga ega bo‘ladi. Bu kabi vaziyatlar kreativlikni namoyon qilishga qulay sharoit yaratadi deb hisoblanadi. Biroq asosida tashqi emas, balki ichki – o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish motivatsiyasiga asoslanuvchi ijodiy jarayonning mohiyati shaxs faolligining sub’ektligiga, ya’ni vaziyatga bog‘liq bo‘lmagan faollikka asoslanadi.
O‘quvchi shaxsining intellektual hamda ijodkorlik sifatlarining o‘zaro munosabatlariga doir mulohazalarimizni umumlashtirib aytish mumkinki, ijodkor shaxs sifatlarining tashqi namoyon bo‘lishi spontanlik xarakteriga ega va vaqt bo‘yicha cheklovning olib tashlanishi ular qobiliyatlarining namoyon bo‘lishiga olib keladi, tashqi motivatsiya ular kreativligining namoyon bo‘lishiga ta’sir ko‘rsatmaydi. Quyi darajadagi kreativlikka ega o‘quvchilarda ijodkorlik sifatlarining mavjud bo‘lmasligini tashqi motivatsiya bilan bartaraf etib bo‘lmaydi, ya’ni turli chegaralarning olib tashlanishi yo‘q sifatlarning namoyon bo‘lishiga olib kelmaydi.
Zamonaviy mutaxassislarni oldiga qo’yilgan kasbiy talab undan ijodkorlik, tashabbuskorlik, ilmiy izlanuvchanlik, mustaqillik va yangilik yaratishga qobilyatini talab qiladi. Zero, bu mutaxassislar bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqara olish lozim. Ijodkorlikka intilish, mehnatga bo’lgan munosabatni faqat moddiy mukofot olish vositasigina yemas, balki xayotning mazmuniga, o’zlikni namoyon qilish usuliga aylanishi shart. Turmushning barcha jabxalarida ijodkorlik bor yekan, u dizayn bilan bog’liq, dizayn bor joyda ijodkorlik talab yetiladi, ijodkorlik dizaynni asosiy tarkibiy qismidir.
Ijod – insonning moddiy va ma’naviy ne’matlarini yaratish faoliyatidir. Unda inson tafakkuri, xotirasi, tasovvuri, diqqati, irodasi faol ishtirok yetadi, butun bilimi, tajribasi, iste’dodi namoyon bo’ladi. Ijod dastlab inson tasovvurida tug’iladi, keyin ijodga ta’luqli masalalar yuzasidan izlanishlar boradi, boshqalar bajargan ishlar tanqidiy ko’rib chiqiladi, tahlil yetiladi, kuzatishlar o’tkaziladi; mantiqiy xullosalar chiqariladi, shkotezalar qilinadi, bular tajribada sinab ko’riladi, noto’g’risi yangilanadi.
Ijodiyot – muayyan bir soha.
Ijodkorlik – bu insonning borliqni bilish va o’zgartirishga yo’naltirilgan ongli, maqsadli faoliyati bo’lib, uning natijasida yangi, original, ilgari mavju bo’lmagan, jamiyatni moddiy va ma’naviy xayotini yaxshilashga qaratilgan buyumlar, asarlar va boshqalar yaratiladi.
Mehnat ta’limida o’quvchilar ijodkorligiga oid bo’lgan “texnik ijodkorlik”, “Ixtirochilik ijodkorligi”, “Dizaynerlik ijodkorligi” kabi atamalar mavjud.
O’quvchilar texnik ijodkorligi ularning texnika masalarini yechish va bu yechimlarni harakatli modellar yoki tajriba namunalarining texnik loyixalari, maketlari sifatida ifodalanish bilan bog’liq amaliy faoliyat deb atash mumkin.
Ixtirochilik – tegishli idoralar tomonidan potentlar bilan tasdiqlanadigan yangi texnik yechimni ishlab chiqishga yo’naltirilgan ijodiy faoliyat turi, ixtirochilik ijodkorligi yesa bu jarayonning shaxsdagi zexnlili, topqirlik, mustaqil va tanqidiy fikrlash kabi ijodkorlik sifatlari bilan bog’liq umumiy tavsifi deb ta’riflash ham mumkin.
Dizaynerlik ijodkorligi – sanoat maxsulotlarining shakliy sifatlari, hamda tashqi ko’rinishini ishlab chiqishga qaratilgan amaliy faoliyat jarayonida original, ilgari mavjud bo’lmagan buyumlar loyihalarini yaratish.
2. Qobiliyat deb shunday psixik sifatga aytiladiki, kishi ular yordamida bilimlarni, ko’nikma va malakalarni nisbatan osonlik bilan yegallab oladi va biror faoliyat bilan muvafaqiyatli shug’ullanishi imkonini beradi.
Qobiliyatlar taraqqiyotini yuksak bosqinchi iste’dod deb ataladi.
Qobiliyatlar shaxsini boshqa sifatlari bilan uzviy bog’langan. O’zining talantli yekanligi ma’lum darajada uning psixik xjarayonlari (idroki, xotirasi, tafakkuri, nutqi, tassovuri, diqqati), shuningdek ko’pgina psixik xususiyatlari (qiziqishlari, maylari)ning rivojlanish darajasiga bog’liq bo’ladi. Ayrim qobilyatlarni rivojlantirishda tegishli bilish jarayonining yuqori darajada bo’lishi xal qiluvchi rol o’ynaydi. Masalan, mo’zikachi uchun yeshishish, rassom uchun ko’rish idrokli katta ahamiyatga yega. O’quvchi shaxsdagi ko’pgina jarayonlar va xususiyatlarning ayniqsa kuchli rivojlanishi, o’quvchining umumiy ravishda har tomonlama layoqatli bo’lishiga olib keldi. Qobiliyatlar shahsning faqat bir tomoni, uning psixik xususiyatlaridar biridir. Agar talantli kishi axloqiy jihatdan qat’iyatli bo’lmasa, u ijobiy shaxs deb hisoblanishi mumkin yemas. Aksincha, yuksak ma’naviy darajaga, prinsipiallikka, axloqiy xis-tuyqularga va kuchli irodaga yega bo’lgan kishilar jamiyatga juda katta foyda keltirganlar va keltirmoqdalar. Qobilyatlar faoliyat dovomida rivolanadi. Akademik V.A.Obruchev muskullar singari qobilyatlar ham mashq rivojlanadi, deb bekorga aytmagan.
3. Bizga ma’lumki shaxs ijodkorlik qobilyatlarini rivojlantirish muammosi o’zining ahamiyati va dolzarbligi tufayli faylasuflar, psihologlar, tilshunoslar, pedagoglar va boshqa turli fan yo’nalishlari vakillari tomonidan muttasil tadqiq qilib bormoqda. Zero, inson xayotining o’zini uzluksiz ijodiy jarayon sifatida tasavvur yetish mumkinki, unda shaxsga nisbatan muhim ahamiyat kasb yetuvchi yanishishlar doimiy ravishda yaratilib boriladi. Ijodkorlik insoniyat o’zligini namoyon qilishning yeng oliy ko’rinishi bo’lishiga qaramaydi, bugungi kunda u yeng kam o’zganilgan sohalardan biri sanaladi. Zero, qanchalik g’ayrioddiy bo’lmasin bu holat tabiiydir. Chunki ijodkorlik jarayonlarining o’ra murakkab va tutqich bermaydigan darajadachalkashishi uni tabiiy-ilmiy tadqiqot metodlari doirasida o’rganishni birmuncha mushkullashtiradi. Ijodkorlik qobilyatlarini rivojlantirish muammosi, iqtidor, talant, va geniamik siqatlari, ularni tarbiyalash va rivojlantirish bilan bog’liq masalalar barcha davrlarda insoniyatni qiziqtirib, to’lqinlantirib kelgan va bugungi kunda ham u o’z jozibasi bilan barchani o’ziga jalb yetib kelmoqda.
Pedagogik olim N.A.Berdyayevning ishlarida inson ijodiy faoliyatining mohiyati yoritilib berilgan bo’lib, u tadqiqotlarida o’zini ijodiy bilimini shart-sharoitlarini belgilab berdi. Uning ta’kidlashicha obekt va subektni ichki o’zaro bog’liqligi ijodiy bilishning muhim shartlaridan biri hisoblanadi. Faqatgina yerkin shaxsgina mustaqillikni anglay oladi, fiqatgina ijodkor shaxsgina ijodkorlikni anglay oladi. Olimni fikriga ko’ra ijodkorlikni yeng oliy ko’rinisha “geniallik” bo’lib, u talantdan tubdan farq qiladi. Talant tabalalashuvchan xususiyatiga yega, u turli madaniyat shakllariga talablariga javob bera oladi. Genial inson xech bir qimmatli narsa yaratmasligi mumkin. Talantli odam yesa aksincha, muayyan qiymatga yega bo’lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni yarata oladi. Talant mayelum me’yor va o’lcha /*8грт mlarga yega bo’ladi, geniallik xech qanday chegara bilmaydi. Talant muyyan qonun-qoidalarga amal qilishni ko’zda tutadi, geniallik yesa jur’atlilikni, dadillikni, mavjud qonuniyatlarni inkor qilgan holda yangilarini yarata olishni anglaydi.
G.Girginov tomonidan ijodkorlikni tahlil qilishda inson fikrlashi va amaliy faoliyatiga xos bo’lgan, o’z jarayonida birinchidan obektiv borlikni mavjud bo’lmagan buyum va xodisalar shakllantiriladi, ikkinchidan, insonlar tomonidan yaratilgan moddiy va ma’naviy ne’matlar rivojlantiriladi va takomillashtiriladi; uchinchidan, mavjud borliqni subektiv qayta qurishni metod, shakl va vositalari ishlab chiqiladigan keng ma’nodagi yoki birinchi darajadagi ijodkorlik ajralib ko’rsatiladi.
Tor ma’noda ijodkorlik yoki ikkinchi darajali ijodkorlik insonni fikrlash sifatlari va harakatlariga yanada yuqoriroq talab qo’yadi. Ushbu turdagi ijodkorlik odatda “kashfiyotchilik” va “ixtirochilik” tushunchalari bilan bog’liq bo’ladi.
Birinchi va ikkinchi ijodkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun yagona shart, ya’ni

• 
  mustaqil va o’z-o’zini rivojlantira oladigan ijodkor shaxsni o’ziga xosligini ta’kidlash usuli bo’lib, muayan “qolip”ga tushib qolgan, tabiatan loqayd va befarq shaxsda ijodkorlik siqatlari namoyon bo’lmaydi.
  

Psiholog olimlari ishlarida ijodkorlik qobilyatlarini rivojlantirish va ijody fikrlash muammorai chuqur va tadqiq qilingan. Insonni ijodkorlik qobilyatini shaxs siqatida hisoblanib, ularni fikriga ko’ra u to’rt guruhga ajratiladi:

• 
  intelektual sifatlar: dunyoqarash, yerudisiya, fikrlashni ijodiy xususiyatlari (chuqurligi, kengligi, tanqidiyligi, xajmliligi, nomantiqiy fikrlay olish);
  
• 
  maxsulilik sifatlari: yegallangan bilimlar hamda metodlarni sintezlay olish ko’nikmasi, tadqiqotlarni amalga oshirish metodologiyasini yegallanganligi;
  
• 
  irodaviylik sifatlari: o’z faoliyatini rejalashtirish va sharoitga moslashtirib borish; o’z-o’zini nazorat qila olish, g’oyalarni rivojlantirib, aniq natijaga yetkaza olish;
  
• 
  xissiy-ijodiy sifatlar: inituisiya, tasavvur, fantaziya.
  

Vatanimiz va xorijdagi ko’plab psiholog olimlar ijodkorlik faoliyati muammolarini tadqiq qilish borasida izlanishlar olib borganlar.
Maktablari, yondashuvlari, yo’nalishlari turlicha bo’lishiga qaramasdan, ularni barchasida asosiy intilish ijodkorlik faoliyatini ajralmas, bir butun tavsifini ishlab chiqishga; ushbu xodisani aniq yaxlitlikda qamrab olishga; ijodkorlik omillarini majmuaviy muammo sifatida tabaqalashtirishga; o’zaro aloqalarni ochib berishga, tabiatiga ko’ra turlicha bo’lgan qonuniyatlar chizig’i bo’yicha harakatlashiniga qaratilgan.
Qobilyatni rivojlantirish shartlari:

• 
  faoliyatga bo’lgan yextiyojni tarbiyalashdir. Ishlashni yoqtirmaydigan, aqliy mehnatni ham, jisoniy mehnatdan ham o’zini olib qochadigan dangasa o’quvchilarda qobilyat rivojlanmaydi;
  
• 
  jiddiy mexnat qilishni ahamiyatida Mexnat qaxramoni A.S.Yakovlev aytgandek: “Talant bu... avvalo sabr toqatga ko’paytirilgan mexnat, mehnat va yana bir karra mexnatdir”. Buyuk kishilar hamisha buyuk zaxmatkash bo’lib kelganlar. Ular o’z ishlarini qattiq sevishgan, shu sababli o’zlari tanlagan soxada mehnat qilish imkoniyatidan mahrum yetilish ular uchun yeng og’ir jazo bo’lgan.
  

Mehnatga bo’lgan yextiyojni tarbiyalash uchun ishga qiziqish va unga odatlanish katta ahamiyatga yegadir.
Tashabbus namoyon bo’ladigan, qandaydir bir yangilik yaratiladigan, ish jarayoniga yaxshi o’zgartirish kiritiladigan har qanday muxnat turi ijodiy harakter kasb yetadi.
Biror mehnat vazifasini original ravishda hal qilish yoki faoliyatiningijtimoiy qiymatga yega bo’lgan yangi moddiy yoki ma’naviy maxsulotini yaratishga ijod deyiladi.
Mehnat ijodiy harakterga yega bo’lishi uchun avvalo kishi amal qiladigan g’oya bo’lishi kerak. Ijod ishga katta qiziqish bo’lishini va iloji boricha uni yaxshiroq bajarishni talab qiladi. O’quvchi bilimlarni va uning o’zi qilayotgan narsa ustida fikr yurita olishi bu o’rinda juda katta rol o’ynaydi.
Tasavvur bo’lmasa xech qanday ijod ham bo’lishi mumkin yemas. Yangi narsani yaratish uchun, ureal mavduj narsaga aylanishidan oldin, uni fikran tasovvur qilmoq kerak. Ish ijodiy bo’lishi uchun qat’iyat va mexnasevrlik xususiyatlarini ko’rsatish kerak.
Ko’p kishilar gap faqat qobilyatdadir, talantli kishilar ijod bilan xech qiynalmay shug’allanadilar, ular hamma narsa o’z-o’zidan bo’laveradi deb o’ylaydilar. Xaqiqatda yesa xatto talantli kishi ham astoydil mehnat qilmasa, xech narsa yarata olmaydi.
Kishi qiyinchiliklarni yengish jarayonida kamol topadi. Uning ma’naviy va jismoniq kuchlari muxtaxkamlanadi. Ijod uchun birgina mexnasevarlikni o’zi kifoya qilmaydi. Tegishli qobilyatlar ham zarur bo’ladiki, ular (kishi agar zarur iroda va mehnatga qiziqishni ko’rsasa) faoliyat jarayonida rivojlanadi.